Qarabağa səfər: xatirələr və ümidlər

Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi başlayanda mənim yaşım artıq otuzu keçmişdi. O vaxta qədər - erməni silahlı qüvvələri keçmiş DQMV-ni və üstəlik, yeddi rayonumuzu işğal edənə kimi Qarabağda olmamışdım. BMT-nin yerinə yetirilməsinə şübhə etmədiyimiz dörd qətnaməsinin icra olunacağını gözlədiyimiz bu uzun illər ərzində mən indiyədək Qarabağda olmamağıma təəssüf etməklə yaşayırdım. Bu, münaqişənin dünya birliyinin köməyi və beynəlxalq hüquq əsasında dinc yolla və ədalətli həllinə ümid etdiyimiz ağrılı-acılı illər idi. Bütün bu illər ərzində məni bir sual düşündürürdü: Qarabağın düşmən tapdağından azad olunduğu günü görə biləcəyəmmi? Ömür vəfa edəcəkmi?

Amma illər keçdikcə aydın olurdu ki, bizim beynəlxalq miqyasda tanınan ərazilərimizdən erməni işğalçılarını BMT qətnamələrinin köməyi ilə çıxarmaq cəhdlərimiz çoxdan gözlədiyimiz ədalət prinsipinə gətirib çıxarmayacaq. İşğala son qoymaq üçün ümid bircə güc tətbiq etməyə qalırdı...

Düşmənin fasiləsiz təxribatlarına cavab olaraq, Azərbaycan Ordusu işğalçıları Qarabağdan qovub çıxarmaq üçün qəti hücuma keçəndə çoxdan gözlədiyimiz döyüşlərin başlanmasını bizim hamımızın necə sevinclə qarşıladığımızı indi sözlə ifadə eləmək o qədər də asan deyil. Mən bilmirəm, dünyada başqa hansısa bir ölkə varmı ki, öz ərazi bütövlüyü uğrunda müharibənin başlanması xəbərini bizdəki kimi xalq yüksək vətənpərvərlik əhval-ruhiyyəsi ilə qarşılamış olsun?!

Uzun illərdən bəri Azərbaycan Ordusunu Qarabağ uğrunda döyüşlərə hazırlayan Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin siyasi iradəsi nəticəsində 44 günlük müharibədə qazanılmış Zəfərlə tarixi torpaqlarımız azad olundu, 2023-cü ilin sentyabrında isə antiterror əməliyyatı ilə Azərbaycanın suverenliyi və ərazi bütövlüyü tamamilə və qətiyyətlə bərpa edildi. Budur, heç dörd il keçməmiş məcburi köçkünlərimizin bir hissəsi artıq öz doğma yurdlarına qayıdıb və yeni tikilmiş evlərində yaşaya bilirlər. Bu proses davam edir və bütün ölkə vətəndaşlarının sevincinə səbəb olur.

2020-ci ildə tarixi Zəfərlə başa çatan müharibədən sonra şəxsən mənim ən böyük arzum o müqəddəs torpaqları görmək, ziyarət etmək idi. Bunu özümə borc bilirdim. Mənə görə, bizim üçün doğma torpaqlarımızın azad olunması uğrunda şəhidlərimizin qanı tökülmüş Qarabağdan müqəddəs yer ola bilməz, olmamalıdır!

Şəxsən mənim üçün şəhidlərimizin xatirəsini yad etmək, dost-tanışın, məcburi köçkün həmkarlarımızın, Azərbaycan səmasının azadlığı uğrunda son damla qanına qədər vuruşmağa hazır olan, düşmənə qarşı döyüşlərdə yüksək mübarizə ruhu və Vətənə böyük məhəbbət nümayiş etdirən əsgər və zabitlərimizin sevgi ilə bəhs etdikləri o torpaqları öz gözlərimlə görmək zəruri idi.

Azərbaycan əsgərinin həmin döyüşlərdə göstərdiyi şücaət barədə istər bizim, istərsə də düşmən tərəfin sosial şəbəkələrdə yaydığı video-materiallar çox şey deyir. Amma mənə o döyüşlərin getdiyi yerləri öz gözlərimlə görmək lazım idi. Nədənsə, bu məsələ mənim üçün həyati zərurət omuşdu...

2018-ci ildə Ağdama getmişdim. Düşmənlə o vaxtkı təmas xəttindəki sonuncu postumuzu yaxşı xatırlayıram. Mülki şəxslərə postdan o yana getmək qadağan idi. Onda mən tanınmış həmkarlarım Elşən Əliyev və Müsəllim Həsənovla həmin postdan qarşıdakı uca dağlara doğru uzanan geniş çöllərə böyük həyəcanla tamaşa eləmişdik. Əminəm ki, onda bizim üçümüzün də ürəyimizdən bir fikir keçmişdi: "Bu ədalətsizlik nə vaxta qədər davam edəcək?"

Ərazilərimizin işğaldan azad ediləcəyinə ümidini itirən soydaşlarımızın çoxu kimi, bizdə də 2016-cı ilin Aprel döyüşlərindən sonra ümid yaranmışdı - Qarabağın tamamilə azad ediləcəyi gün uzaqda deyil. Yadımdadır, bax, onda ürəyimdə niyyət tutmuşdum ki, torpaqlarımız azad edildikdən sonra Qarabağa səfərə məhz burdan, qabağa buraxılmadığımız bu postdan başlayacağam...

O günü bir də 2024-cü ilin avqustunda elə həmin dostlarla - E.Əliyev və M.Həsənovla birlikdə Ağdamdan, həmin yerdən Qarabağa doğru gedəndə xatırladım. Bizim irəliləməyimizə mane olan o köhnə postun izi-tozu yox idi. İndi həmin yerdən ən qabaqcıl standartlara uyğun salınmış müasir və geniş şosse yol keçir. Və bu gözəl yol bizi 30 illlik işğal dövründə xarabalığa çevrilmiş ərazilərin içərilərinə doğru aparır. Əgər mən buraların çoxəsrlik ağacları, inkişaf etmiş infrastrukturu, regionda ən böyük fabrik və zavodları, məktəb və uşaq bağçaları ilə əsrlər boyu ölkəmizin ən qədim və sıx yaşayış məskənlərindən biri olduğunu bilməsəydim, yəqin düşünərdim ki, burada heç vaxt həyat olmayıb, buralara insan ayağı dəyməyib. Əlbəttə, yalnız Qarabağın tarixini bilməyənlər belə düşünə bilər: əgər Ağdam şəhərinin və ətrafdakı yaşayış məntəqələrinin xarabalıqları olmasa...

Biz keçmiş kəndləri - xarabalıqları, vaxtilə səliqə-səhmanla tikilmiş evlərin qalıqlarını ötüb keçirik. Ermənilər, demək olar ki, bütün evləri özülünə qədər söküb aparılıblar. Onlar buralarda olan hər şeyi dağıdıb məhv etməklə özlərinin mifik "böyük Ermənistan"ını qurmağa çalışıblar. Əsrlər boyu burada xoşbəxt yaşayan soydaşlarımızın vaxtilə üzləşdikləri faciələri xatırlayanda adamın ürəyi ağrıyır. Başa düşə bilmirəm ki, qonşunun evini uçurub onun darvazasını götürməklə, divarına hörülmüş daşları bir-bir sökməklə, ev əşyalarına sahib çıxmaqla, onun bağ-bağatını qırmaqla tikilən evdə necə yaşamaq olar?

Ən dəhşətlisi isə... Dünyasını dəyişən adamların qızıl dişlərini ələ keçirməkdən ötrü qəbirləri açmaq, azərbaycanlılara məxsus mərmər qəbir daşlarını söküb aparmaq və şəxsi məqsədlər üçün istifadə etmək insanlığa yaraşan işdimi? İnsan bu cür əməlləri özünə niyə rəva bilir? Bir sözlə, adam fikirləşdikcə dəhşətə gəlir.

İndi aydın olur ki, Ağdamı görən xarici jurnalistlər niyə buranı "ruhlar şəhəri" adlandırırlar. Niyə dünya görmüş peşəkar jurnalistlər dünya ictimaiyyətinin susqunluğu ilə, az qala, 30 il Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı altında olan Ağdamda və Azərbaycanın başqa ərazilərində gördüklərindən şoka düşürlər. Özünün cəzasızlığına nə qədər əmin olasan ki, işğal etdiyin torpaqlarda bu qədər həyasızlıq, vəhşilik edəsən!

Nəyi demək istəyirəm? İşğalçı işğalçıdır, amma indiki halda onların əməllərində həm də təkcə Qarabağda deyil, başqa ərazilərdə də dəfələrlə sınaqdan keçirdikləri sırf erməni xarakteri var. Məhz münaqişəni uzatmaq və sonra da iddia eləmək ki, azərbaycanlılar, ümumiyyətlə, buralarda yaşamayıblar, bu torpaqlar əsrlər boyu ermənilərə məxsus olub. Gələcəkdə də heç kim onların burada "qədimliyi"nə şübhə etməsin deyə, "planetin ilk adamları" qəbirləri açıb qızıl dişləri götürəndən sonra da meyitlərin qalıqlarını ətrafa səpələyibər ki, heç bir iz qalmasın! Bax, bizim düşmənlərimiz belə alçaqdırlar...

Şuşa, Laçın, Cəbrayıl, Füzuli rayonlarına bütün səfər boyu bu fikirlər beynimdən çıxmırdı...

Bəlkə də bu dediklərimə gördüklərimin doğurduğu hiddət və qəzəb sirayət edib Amma həqiqətən, vaxtilə çiçəklənən torpaqlarımızın 30 illik düşmən işğalından sonra düşdüyü indiki vəziyyəti görmək adamın ürəyini ağrıdır. İkili standartlar siyasətinin təsiri ilə uzun illər boyu ədalətli həllini tapmayan münaqişə nəinki torpaqda, həm də insanların qəlbində dərin iz qoyub. Ağdam və işğal olunmuş digər ərazilərimiz, həqiqətən, dağıntı və zorakılıq rəmzinə çevrilib. Bu yerlər azadlıq və demokratiyanın keşiyində dayandığını iddia edən bəzi dünya dövlətlərinin uzun illər boyu işğalçını müdafiə etməsi nəticəsində yaranan faciələri xatırladır.

Bütün bunlara baxmayaraq, yol boyu gördüyümüz nəhəng tikinti-quruculuq işləri məndə yenidən müsbət emosiyalar yaradır. Dağıntıların yerində yeni yollar çəkilir, yaşayış evləri, inzibati binalar və sənaye obyektləri tikilir. Ədalətin, axır ki, qələbə çalmasını, bu yerlərin öz sahiblərinin doğma torpaqlara qayıtmasını görəndə ağrılı xatirələrin yerini qürur hissi tutur. İşğaldan azad olunmuş bütün ərazilərdə gedən nəhəng quruculuq işləri sübut edir ki, ölkəmizin bu heyrətamiz bölgəsinin əsl sahibləri düşmənin dağıtdığı və talan etdiyi əraziləri yenidən çiçəklənən diyara çevirəcək, burada həyat yenidən qaynayacaq, bağlar canlanacaq, qarabağlılar yenə dinc həyata qovuşacaq və dünyanın mədəniyyət, incəsənət və idman xəzinəsinə öz töhfələrini verəcəklər.

Yolumuzun az qala hər addımı istər Birinci, istərsə də İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə qanlı döyüşlər gedən yerlərdən keçirdi. Burada hər dağ, hər dərə döyüş meydanı olmuşdu, burada torpağın, az qala, hər qarışında bütün yaşayış məntəqələrinin azadlığı üçün canından keçməyə hazır olan Azərbaycan oğullarının qanı vardır.

Möhtəşəm Şuşa şəhər-qalasının salındığı dağlıq ərazi unikal qayalıqları və dərin dərələri ilə adamı heyran edir. Bu, alınmaz qaladır! Bizim əsgərlərin son müharibədə göstərdiyi şücaətin mahiyyətini və miqyasını yalnız bu dağlarda daha aydın başa düşmək olur. Təbiətin özünün bu şəhəri qorumaq üçün yaratdığı qala divarlarına bənzər sıldırım qayalara baxanda Azərbaycan əsgərlərinin cəsarət və şücaətinə, onların ilahi ədalətə inanaraq göstərdiyi fədakarlığa bir daha heyran qalırsan.

Eyni zamanda, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanının ünvanına səmimi minnətdarlıq hisslərini gizlədə bilmirsən. Qarabağ torpaqlarını işğaldan azad etmək üçün göstərdiyi əzm və dəyanətə, ordumuzu istər siyasi cəhətdən, istərsə də hərbi-texniki baxımdan yüksək peşəkarlıqla hazırladığına, əsgər və zabitlərimizdə böyük Zəfərə inam yaratdığına görə... Təbii ki, bütün bunlar Azərbaycan xalqının öz liderinə göstərdiyi tükənməz etimad və etibarın nəticəsində mümkün oldu.

...İndi Qarabağ yaralarını sağaldır və bu torpaqlara həyat qayıdır. Şuşada və Laçında təzəcə sahmana düşən gündəlik həyat göz oxşayır. İşğaldan azad olunmuş ərazilərə ölkənin hər yerindən indi, hələ ki, turist kimi səfər etmək istəyən soydaşlarımızın sayının günbəgün artması xüsusilə diqqətəlayiqdir. İnsanlar bura ailəliklə gəlirlər, iş yoldaşları ilə səfər edirlər. Bütün bunlar isə onu göstərir ki, biz hamımız doğma yurdumuzun bu guşələri üçün darıxmışıq. Ona görə də bu torpaqlar indi bizi onu düşmən tapdağı altında qoymayan xeyirxah övladları kimi bütün təbii səxavəti ilə mehribanlıqla qarşılayır.

Bu dəfə ziyarət edə bildiyim Şuşanın, Laçının, Hadrutun ecazkar təbiəti adamı heyran edir, heyrətləndirir və qürurlandırır. Regionda gedən möhtəşəm tikinti-abadlıq işləri, yeni yaşayış məntəqələrinin, evlərin, inzibati binaların, sənaye obyektlərinin, yolların, elektrik xətlərinin, su kəmərlərinin yaradılmasına qeyri-standart yanaşma xüsusilə sevindiricidir. Dağların altından çəkilən möhtəşəm tunellər daha çox heyrət doğurur...

Hiss olunur ki, bu torpaqların əsl sahibləri qayıdıb və onlar, nəhayət, öz yurdlarını qaydaya salır, abadlaşdırırlar. Şuşa və Laçın Azərbaycan memarlığının ənənələri nəzərə alınmaqla müasir və orijinal üslubda yenidən qurulur. İşğaldan azad edilmiş bütün ərazilərdə salınan şəhər və kəndlərin hamısı milli şəhərsalma ənənələrinə uyğun olaraq məhz belə gözəl görünməlidir. Sevindirici haldır ki, dövlət öz vətəndaşlarının doğma yurda ləyaqətlə qayıtması üçün onları belə müasir evlərlə təmin etmək siyasəti yürüdür.

...Səfərimizin növbəti ünvanı qədim Xankəndidir. Etiraf edim ki, bu şəhərdə ziddiyyətli hisslər keçirdim. Biz otuz ildən də qabaq hamımız üçün şər yuvasına çevrilmiş bu şəhərə Ağdam və Şuşadan sonra getdik. Nankor qonşularımızın hansı saxta fakt və sənədlərə əsaslanmasına baxmayaraq, biz tarixi yaxşı bilirik və bilirik ki, bu yerlər tarixən bizə məxsus olub. Açığını deyim ki, xalqımıza qarşı ən iyrənc vəhşiliklərin planlaşdırıldığı və həyata keçirildiyi, azərbaycanlıların evlərinin yandırılması və dağıdılması barədə əmrlərin verildiyi bu şəhəri sevə bilmədim. Sevə bilmədim ona görə ki, gözümün qabağında bu şəhərdən Ballıqaya, Qaradağlı, Kərkicahan kimi yaşayış məntəqlərində dinc əhalinin məhv edilməsi barədə verilən əmr və göstərişlər, Xocalı genosidi haqqında qərarlar canlandı... Bura hələ mənfur Stepanın adını daşıyan illərdə bu şəhərdə ağalıq edən caniləri xatırladım... O illərdə xaricdən bu şəhərə, bu şəhərdəkilərə göndərilən qanlı ssenarilər yadıma düşdü.

Bu şəhərə külli miqdarda vəsait, silah-sursat, hərbi texnika axdığı, buranın narkotika ticarətinin və qaçaqmalçılığının mərkəzinə çevrildiyi illərə qayıtdım.

Bütün bunlara baxmayaraq, şəhərin küçə və meydanlarını gəzib dolaşdıq. Mənfur "miatsum" zamanının televiziya süjetlərindən tanıdığımız yerlərə və inzibati binalara, yalançı təbliğatla erməni millətindən olan Azərbaycan vətəndaşlarının bizə qarşı şər-böhtan kampaniyası apardığı küçələrə baxdıq. Ermənistandan və başqa ölkələrdən göndərilən ekstremist-emissarların vaxtilə burada sığınacaq tapan, Azərbaycanın çörəyini yeyən soydaşlarını qanlı döyüşlərə hazırladıqları və indi qapıları taybatay açıq qalmış villalarını gördük. Bu emissarlar vaxtilə Qarabağda yaşayan ermənilərə elədiyimiz yaxşılığın müqabilində evlərimizə dəhşətli hüzn və əvəzolunmaz itkilər, saysız ağrı-acılar gətirməklə "təşəkkür" etdilər.

Amma xoşbəxtlikdən bütün bunlar arxada qalıb.

Bu gün biz qürur hissi keçiririk ki, şanlı ordumuz bu yerləri düşməndən təmizləməyə müvəffəq oldu. Qürur hissi keçiririk ki, vaxtilə Pənahəli xanın tövlələri və yardımçı təsərrüfatı yerləşdiyinə görə Xankəndi adı almış yaşayış məntəqəsinin qədim adı bərpa olundu.

1828-1830-cu illərdə Azərbaycana köçürülən ermənilər, bu şəhər təcavüzkar separatizm və xəyanət mərkəzinə çevirilənə qədər, burada rahat yaşayıblar, işləyiblər, övlad böyüdüblər. Amma sonradan həmin övladlar xəyanət yolu tutmaqla qanlı faciələrin icraçısına çevrildilər. Üstündə belə neqativ yaşatmış şəhərdə gəzmək ona görə ürəyimcə olmadı.

Amma bir şeyə tam əminlik yarandı. Əmin oldum ki, vaxtilə evlərini ağır təzyiq altında tərk etmək məcburiyyətində qalan azərbaycanlıların hamısı çox tezliklə bura qayıdacaqlar. Bax, bu şəhərə və onun ətrafına bizim xalqa məxsus əsl qonaqpərvərlik, xeyirxahlıq, firavanlıq, ürək genişliyi də o vaxt qayıdacaq.

Bu gün Azərbaycan bizə təkcə dağıntıları bərpa etmək deyil, həm də milli birliyimizi və qürurumuzu möhkəmləndirmək imkanı verən tarixi mərhələsini yaşayır. Bərpa edilən hər bina, yeni salınan hər yol xoşbəxt gələcəyə doğru bir addımdır.

Biz firavanlığa və sabitliyə, sülhə və quruculuğa sadiqliyimizi regionun bərpasında, doğma torpaqlarımızın dirçəlişində fəal iştirakımızla sübut edirik. Xalqımızın gücü və öz ölkəsinin işıqlı gələcəyinə inamı sayəsində Qarabağa həyat qayıdır. Özü də əbədi olaraq qayıdır...

Şuşa, Laçın, Cəbrayıl, Füzuli rayonlarına bütün səfər boyu bu fikirlər beynimdən çıxmırdı...

Bu şəhərə külli miqdarda vəsait, silah-sursat, hərbi texnika axdığı, buranın narkotika ticarətinin və qaçaqmalçılığının mərkəzinə çevrildiyi illərə qayıtdım.

Amma xoşbəxtlikdən bütün bunlar arxada qalıb.

Xanlar ZİYADOĞLU

Əməkdar mədəniyyət işçisi

525-ci qəzet .-2024.- 7 sentyabr.(№162).- S.10-11.