Ekzistensial həyatlar və ya soyuq şəhərlərin filmləri

Esse

Norveçli rejissor Yoahim Trier 2006-cı ildə "Reprise" ("Təkrar"), 2011-ci ildə "Oslo, 31 avqust" və 2021-ci ildə "Dünyanın ən pis adamı" filmlərini çəkərək Oslo trilogiyasını tamamladı. Bu filmlərdə Yoahim Trier Oslodakı orta sinif ailələrindən olan gənclərin, yazıçıların və illüstratorların şəhərinə, dost və ailə münasibətlərinə, ekzistensial mübarizələrinə, şəxsiyyətlərini itirməsinə, şəxsiyyət axtarışlarına, bədbəxtlik, çaşqınlıq və durğunluqla dolu gündəlik həyatlarına diqqət yetirir. Kamera vasitəsilə hər bir personajın intellektual və emosional dünyalarına dərindən enərək bizi də bu səyahətə məcbur qılır.

Yoahim Trier ilk filmi "Təkrar"da diqqətini Osloda yaşayan, bəziləri yazıçı, bəziləri isə musiqiçi olmaq üçün mübarizə aparan bir qrup dosta yönəldir. İlk romanı işıq üzü görən və tənqidçilərdən çox müsbət rəy alan Filip (Anders Danielsen Lie) romanın gətirdiyi şöhrətə və mühitə baxmayaraq, uzun müddət psixoloji müalicə alır, sonra yazmamaq qərarına gəlir. Onun yaxın dostu Erik (Espen Klouman Hoiner) ilk kitabının çap olunacağını öyrənir və bu müddətdə Oslo ədəbi dairəsinə daxil olmağa başlayır. Henri Ceymsin 1888-ci ildə yazdığı "Ustad dərsi" qısa hekayəsi "Təkrar" filminin əsasını təşkil edir. Hekayə bir rəssamın yaşadığı burjua və sənətkar həyatının dilemması və ziddiyyətləri ilə irəliləyir. "Təkrar"da Erik və Filipin qayğıları iqtisadi problemlərdən kənara çıxır və onların yaradıcılıq proseslərinə, mənəvi qırılmalara, münasibətlərə və nəyi seçə biləcəkləri və nədən imtina edə biləcəklərinə yönəlir.

Ssenarisini Trierin Eskil Foqtla birlikdə yazdığı "Oslo, 31 avqust", 1963-cü ildə Louis Mall tərəfindən "Vill" romanı əsasında kinoya uyğunlaşdırılmış "İçimizdəki yanğın" filminin müasir dövrümüzə uyğunlaşdırılmasıdır. Filmdə intellektual və iqtisadi cəhətdən güclü ailədə böyüyən, lakin təhsilini yarımçıq qoyan narkoman Andersin (Anders Danielsen Lie) hekayəsi diqqəti çəkir. Osloda iş müsahibəsindən sonra köhnə dostları ilə görüşən Anders yeni həyatına uyğunlaşmaq üçün uzun müddət müalicə aldığı terapiya mərkəzində bir gün istirahət edir. Dostlarının problemləri, səthi və istehzalı söhbətləri, keçmiş təcrübələrinin xatirələri ilə Oslo gecələrində spirtli içki, seks və yeni məşğuliyyətlərin olduğu bir mühitə addımlayır. Ancaq bütün bu mühitlər və münasibətlər onun yenidən həyata bağlanmasına deyil, aid olmadığı bu dünyadan qopmasına səbəb olur.Trierin 2021-ci ildə Eskil Foqtla birlikdə yazdığı və Kann Film Festivalında aparıcı aktrisa Renata Reynveyə (Culi) "Ən yaxşı aktrisa" mükafatını qazandırdığı "Dünyanın ən pis adamı" filmində tibb təhsilini yarımçıq qoyan və fotoqraf olmağa qərar verən Culinin skandinav soyuğu kimi ürpərdici həyatını izləyirik. Culi həyatının mənasını axtararkən, özünü və hisslərini kəşf etməyə çalışarkən bir məclisdə tanış olduğu və aşiq olduğu Aksel (Anders Daielsen Lie) ilə yaşamağa başlayır. Akselin intellektual dünyası, dost çevrəsi və kitab təqdimat mərasimləri arasında getdikcə daha çox tənha hiss etməyə başlayan Culi özündən uzaqlaşmağa başladığı bu mühitə və münasibətə son qoyur. Bir gecə o, dəvətsiz qatıldığı bir məclisdə Elvindlə (Herbert Nordrum) tanış olur. Filmdə Culi həyatı daim sorğulayan, məna və məqsəd axtarışında olan, təhlükəsiz həyatından əl çəkib hər dəfə yeni suallarla həyata yenidən başlamaq cəsarətinə malik güclü qadın obrazını yaşatmağı bacarır.

"Təkrar", "Oslo, 31 avqust" və "Dünyanın ən pis adamı" - Oslo trilogiyasında Aksel, Anders, Erik, Filip və Culinin yaşadıqları kiçik nüanslarla fərqlənsə də, ümumiyyətlə, eyni problemlərlə formalaşır. Orta səviyyəli müasir insanların həyatından bəhs edən bu filmlərdə cəmiyyətin və ya özlərinin gənclərdən gözləntiləri onların ictimai təbəqəsi, sosial mühiti və münasibətləri vasitəsilə üzə çıxır. Ailələrinin onlara təqdim etdiyi fikirlər, anlayışlar və ya gözləntilər onların dünyasına aid deyil və bu, bəzən həmin ailədə böyüyən gənclər üçün təzyiq elementinə çevrilə bilir. Bu təzyiq onların yeni yollar axtarmasına və ya xilas yolları tapmasına səbəb ola bilər. Rejissor öz filmlərinə temporal sıçrayışları daxil edir. Onun filmlərində zaman dayanır, irəli və ya geri çəkilir ki, film reallığı ilə personajların xəyalları bir-birinə qarışsın. Məsələn, "Dünyanın ən pis adamı" filmində Culinin Aksellə rutin münasibətində tıxanma yarananda rejissor Culiyə vaxt verir, vaxtı dayandırır və bu müddət ərzində Culi arzusunu gerçəkləşdirir və yoluna davam edir. Yeni bir qərarla yeni münasibətə başlayır. Trier filmlərində təkrarları ehtiva edir, beləliklə, personajların düşdüyü ümidsizliyi görünən bir şeyə çeviri, eyni zamanda tamaşaçılara eyni anda bir çox şeyi yaşamağa imkan verir. Filmlərin həm mövzu, həm də texniki kontekstində Yeni Dalğa kinosundan təsirlənən Yoahim Trier tamaşaçıya intellektual tələblər də qoyur. Tamaşaçılar filmlərdəki personajların yaşadıqları real dünyanın ekzistensial axtarışlarını, həzin dalğalar və yadlaşmalarını izləməklə yanaşı, tarix, musiqi, ədəbiyyat və rəssamlıq sahələrində də qısa səyahətə çıxırlar. Hər üç filmdə personajların münasibətlərində, karyeralarında və həyat gözləntilərində qeyri-sabitlik və bədbəxtlik davam edir və buna görə də onlar yeni axtarışlara, daxili suallara və tənhalığa qayıdırlar. Hər üç filmdə sevgi əsas yer tutur. Ancaq adət etdiyimiz balanslaşdırılmış emosional münasibətdən fərqli olaraq bunlar bəzən bir-birindən yapışmağa və münasibəti şübhə altına almağa, uzaqlaşmağa və ya geri dönməyə açıqdır. Bütün bunlarla rejissor gərgin əhval-ruhiyyəsi və dəyişən perspektivləri ilə daha sakit görünən, dəyişən sürət və zamanla irəli-geri hərəkət edən personajların daxili narahatlığını, şəxsiyyət axtarışını, ekzistensial itkisini və müasir dövrün fərdiliyini ekrana çatdırmağı bacarır. Həm də inkişaf etmiş bir ölkədə orta təbəqə gənclərinin hekayələri vasitəsilə. Trierin hər üç filmində personajların reallıqları, həyatla bağlı sualları və qayğıları bir-biri ilə üst-üstə düşür. Gündəlik həyatın dağıdıcılığına hər zaman hazırdırlar və onlar üçün öz həyatlarının mənasını axtarmaq və yaşamaqdansa, o həyatı müzakirə edə bilmək daha vacibdir. Onların axtarışında heç bir iqtisadi gözlənti və ya güc yoxdur, həyatlarını mənalı etmək və məqsəd gözləmək vacibdir. Trilogiyanın ilk iki filmində ekzistensial problemləri olan personajlar kişi olsa da, son filmdə Culi tək bir kateqoriyaya sığmayacaq qədər əhatəli və sorğu-sual içində olan çoxşaxəli qadın obrazı kimi diqqəti çəkir.

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet.-2024.-10 sentyabr №(163).- S.11.