Ömrümün Moskva illəri

(Əvvəli ötən sayımızda)

İrakli Andronnikov şəxsiyyətinin unikallığı onda idi ki, belə parlaq artistlik, yamsılamaq istedadına malik olmaqla bərabər, həm də çox ciddi ədəbiyyatşünas idi. M.Lermontovun yaradıcılığı üzrə ən mötəbər tədqiqatçı idi.

Mən Moskvada ssenari kurslarını bitirib Bakıya qayıdandan sonra bir gün İrakli Andronnikovdan məktub aldım. Yazırdı:

Əziz Anar! Sizdən böyük bir xahişim var. 1968-ci ildə Bakıda S.Yaqubovanın «Xalq dastanı Aşıq Qərib» kitabı çıxıb (Az. SSR Elmlər Akademiyasının nəşri). Müəllif mənim fərziyyəmi təsdiq edir ki, Lermontova bu dastanı danışan adam M.F.Axundov ola bilərdi. Təsəvvür edirsinizmi bu, mənimçün necə vacibdir!

Kitabın çıxması haqqında «Voprosı literaturı» jurnalında retsenziyadan xəbər tutdum. Amma kitabın özünü Moskvada tapa bilmirəm. Ona görə də Sizi narahat edirəm – bu kitabı Bakıda tapa bilərəmmi?

Fürsətdən istifadə edib Sizə ən yaxşı hisslərimi bildirirəm. Sizi və ailənizi Yeni il münasibəti ilə təbrik etmək, xoşbəxtlik, rifah və uğurlar arzulamaq istəyirəm. Atanıza xüsusi salamlarımı yetirin. Moskvaya yolunuz düşəndə bizə gəlin. Sizi görməyə həmişə şadıq. Ünvanınınızı Mananadan öyrəndim, o da Sizə salam göndərir.

Sizin İrakli Andronnikov

25 dekabr 1968.

Təbii ki, həmin kitabı tapıb İ.L.Andronnikova göndərdim.

Manana ilə də məktublaşırdıq. Məktublarının birində Lado adlı gürcü cərraha ərə getdiyini yazırdı.

Moskvaya yolum düşəndə Mananagildə – artıq atasının yox, özünün Aeroport metrosu yaxınlığındakı evində qonaq oldum, əri Lado və qayınatası ilə tanış oldum. Mananadan xeyli cavan olan Lado xoş sifətli, qılıqlı bir gəncdi, atası, uca boylu, bazburtlu memar Aleksi Mesxişvili oğlunun tam əksi idi – təkəbbürlü, özündən razı. Bir neçə dəfə Qafqazda ən hündür binanı Tiflisdə mən ucaltmışam – dedi. Nədənsə Mayakovskidən söz düşəndə: «Mayakovski qadınlarla rəftar etməyi bilmirdi – dedi – hərif idi». Rusca danışsa da məhz «hərif» sözünü işlətməsi yadımda qalıb. Həmin bu memarın arvadı (təbii ki, Ladonun anası yox) məşhur kinorejissor Lana Qoqoberidze idi. Çox illər sonra bu ər-arvadla kino işçiləri heyəti tərkibində ABŞ-da olduq. Memar özünü elə göstərdi ki, guya məni tanımır. Təbii ki, mən də özümü eyni cür apardım.

Müstəqillik illərində isə Lana Qoqoberidze Gürcüstan Parlamentinin spikeri Jvaniya ilə Bakıya gəlmişdi, Yazıçılar Birliyində də oldular.

Gürcü şairi Simon Çikovani, Mixail Svetlov, Rəsul Rza.

Andronnikovlar ailəsi ilə bağlı bu söhbəti kədərli bir məlumatla bitirməliyəm. Hələ sovet dövründə bir gün Moskvadan acıdan acı xəbər gəldi. Manana həmin o Aeroport metrosunun yaxınlığındakı evlərinin pəncərəsindən özünü atıb, intihar edib.

Lado hamamda çimirmiş, bir də qış günü otaqdan soyuq yel əsdiyini hiss edib, çıxıb və açıq pəncərəni görüb.

Kinoşünas aspirantlardan biri də gürcü qızı Natiya Amirdcibi idi. Natiya Gürcüstanın tanınmış zadəgən nəslindən di. Zarafatla ona Gürcüstanın kraliçası deyirdik. Böyük bacısı gözəllər gözəli Radam Mixail Svetlovun arvadı idi. Svetlovun Gürcüstanla bağlı qoşduğu və danışdığı anekdotların çoxu Radamın gürcü qohumları ilə bağlı idi. Radamın kiçik, Natiyanın böyük qardaşları Çabua Amiradcibi gənc yaşlarında Stalin sürgünlərindən keçmiş yazıçı, məşhur «Data Tutuşqiya» romanının müəllifi idi. M.Svetlovun mənzili Qorki küçəsində Baş teleqrafla üzbəüz binada idi. Heç vaxt zarafatından qalmayan Svetlov deyirmiş ki, mən öləndən sonra bu binaya xatirə lövhəsi vuracaqlar: «Bu evdə Mixail Svetlov yaşayıb və işləməyib».

Atamın və anamın şeirlərini çevirən, gənclik illərindən onlarla xoş münasibətdə olan Svetlovun bəzi zarafatlarını valideynlərimdən eşitmişdim.

Hansı respublikadasa tərcümələrinin qonorarını gecikdirdikləri üçün ora belə teleqram vurub: “Təcili qonorarımı göndərin, yoxsa sizi geri çevirərəm”. Başqa bir respublikaya isə eyni səbəbdən ikibaşlı teleqram göndərir: “Qonararın çatmaması narahat edir sizin ananızı”.

Bir dəfə anamdan xəbər alıb: «Старушка, ч тебя есть орден?» Anam “yoxdur” cavabını verəndə «Ничего. Вот я получу орден Ленина, разменяю на два Знак почета. Один тебе, один мне».

Svetlovun dilindən eşitdiyim «musiqili» qamma cümləsini də xatırlayıram:«До ре (Дора), ми фа сол я си-годня будем есть?»

Bakıda atamgildə və Buzovna bağımızda qonaq olmasını da yaxşı xatırlayıram. Buzovnada dənizdə gündən qaralıb, qayıdanda: «Хотите видеть жаренного еврея» deyə yaxasını açması da yadımda qalıb. Bir çox yəhudilər kimi, bu məsələ Svetlovun da yaralı yeriydi. Bu mətləbi ona xas olan orijinallıqla gizlətməyə çalışsa da, bir dəfə Buzovnada atamla içki söhbətində: «Какой то Алымов издевается над моим еврейским акцентом» - deyirdi.

Mayakovski ilə görüşlərindən danışırdı. Bir dəfə Mayakovski ona «dəlləkxanada növbəmi gözləyərkən «Oqonyok» jurnalını vərəqləməyə başladım – deyib və dərhal əlavə edib: – Elə bilmə ki, mən həmişə bu zibili (yəni jurnalı - A.) oxuyuram. Amma bu nömrədə gözüm sənin şeirlərinə sataşdı. Bəyəndim». Bu, Mayakovskinin dilində ən yüksək tərif idi, belə sözləri nadir hallarda deyirdi.

«Proletar şairlərinə məktub» şeirində Mayakovski Jarov və Utkinlə birlikdə Svetlova da müraciət edir.

Son dəfə Svetlovu Peredelkinoda gördüm. Elə Selvinskigildə qonaq olduğumuz gün ordan çıxanda atam «Gəl bir Mişaya da dəyək – dedi – deyirlər ağır xəstədir».

Svetlovun bağ evinə gəldik. Eyvanda oturmuşdu. Bizi görüb gülümsədi. Taqətsiz olduğu aydın görünürdü, amma zarafatından da qalmırdı: «Рак есть, принесли пиво?» («Xərçəng var, pivə gətirmisiz?»)

Görünür, xərçəng xəstəliyinə tutulandan sonra bu zarafatı dəfələrlə edibmiş, çünki bu sözləri moskvalıların dilində idi.

Svetlovun baldızı Natiya Moskvada aspiranturada oxuyarkən onların Qorki küçəsindəki evlərində qalırdı, Maqsudla, Amiranla, Erlomla bir neçə dəfə bu evin qonağı olmuşduq. Radam Anastas Mikoyandan Səməd Vurğuna qədər bir çox məşhur adamlar haqqında xatirələr danışırdı. Bir dəfə bu evdə məşhur müğənni Nani Breqvadzenin «Kalitka» adlı rus romansını ifa etməsini unutmuram. Bu yaxınlarda Nani Bakıya gəlmişdi Kitab Mərkəzində ona yanaşdım.

Svetlovgildə «Kalinkanı» oxumanızı unutmamışam – dedim. Çox məmnun qaldı, amma səhvimi düzəltdi: «Kalinkanı» yox, «Kalitkanı».

Özüm də təəccüb qalmışdım ki, necə oldu bu iki məşhur mahnını qarışdırdım. Axı bu romansdakı «отвари калитку» (alaqapını aç) misrasından istifadə etməklə lətifə də qoşmuşdular: «Rusların sevimli yeməyi: «Oтвари калитку» (alaqapını pörtdət).

Radamla Mixail Arkadyeviçin oğlu Sandro uşaq vaxtı çaşıb mürəkkəb içib. Rodam təlaşla ərinə xəbər verəndə: «Sandro çernil içib, neyləyək» sualına Sveitlov: «Пусть закусывает прома кашкой» cavabını verir.

Natiya danışırdı ki, bir dəfə duş qəbul edərkən nədənsə Sovet İttifaqının himnini zümzümə edirmiş. Mixail Arkadyeviç vanna otağının qapısını döyüb: «Старушка перестань, мы уже полчаса на ногах стоим» – deyib.

Ara bir Natiyadan soruşurmuş «Ну что старушка, завела с кем нибудь роман?» Daima «yox» cavabın alanda «Ну хотя бы повесть, на худой конец очерк».

SSRİ dağılandan, əlaqələr qırılandan sonra gürcüstanlı dostlarımdan demək olar ki, xəbərim yoxdu, Amiranın, Erlomun, Armenin vəfatlarını eşitmişdim. Bu yaxınlarda Bakıya Nodar Dumbadzenin qızı gəlmişdi. Yazıçılar Birliyində görüşdük. Atasıyla tanış olduğumu dedim. Nodardan soruşmuşdum: – Heç Bakıda olmusunuzmu?

- Olmuşam, - demişdi, - Bayıl türməsində yatmışam.

Çox istedadlı yazıçı olan Nodarın moskvalılarla bir zarafatı da dillərdə gəzirdi. Ədəbiyyat evində rus və gürcü yazıçıları yeyib-içirmiş. Gürcülərin vətənə qayıtmaq saatı çatanda durub vidalaşır, qapıya doğru gedirlər. Artıq yetərincə dəm olan bir rus yazıçısı: onlara söz atır: А... бежали робкие грузины...

Nodar Dumbadze qapıda ayaq saxlayıb vidalaşır:

– Прощай немытая Россия.

Nodarın qızından Tbilisidəki başqa dost-tanışlarımı xəbər aldım.. Natiyanın adını çəkəndə, kədərlə: – vəfat edib – dedi, çox təəsüfləndim.

Yenə də kino təhsili aldığım illərə qayıdım. Kurslarda görüşə gələnlərin maraqlı söhbətlərindən başqa, öz aramızdakı ünsiyyətdən də mənəvi zövq alırdıq, faktik bilgilərlə zənginləşirdik.

Məhz elə o illərdə mən müxtəlif respublikalarda hansı ağrılı problemlərin olduğunu daha ətraflı və müfəssəl öyrənə bildim, İvan Draç mənə Ukraynanın, Ales Adamoviç Belorusiyanın problemlərindən, Mar Baycifev Qırğızıstanın özəlliklərindən, İlya Averbax, Tolya Nayman, Jenya Reyn isə daima İosif Brodskidən danışırdılar. Tiflis ermənisi, xoş hisslərlə xatırladığım və qarşılıqlı hörmətimiz olan Armen Zurabov Ermənistanda millətçiliyin Gürcüstandan da betər olduğundan şikayətlənirdi. Fridrix Qorenşteyn nədənsə mənə «На наших-курсах ты самый достойный человек из за Кавказских гор» deyirdi, Yura Klepikov rus şovinistlərindən gileylənirdi və bu acı etiraflarda heç bir saxtakarlıq, riyakarlıq yoxdu. Hə, bir də litvalı Pranası unutsam olmaz. Çar vaxtının rus tacirləri kimi troyka – üçlük (şalvar, pencək, jilet, jiletin cibindən də zəncirli saat sallanır) geyinən və həqiqətən də o tacirlərə bənzəyən tosqun, ağbəniz Pranas hər səhər «Pravda» qəzetini açır, yazılara göz atdıqca mətnləri oxumadan «правда, все чистая правда» deyə məzələnirdi, Pranas da, Maqsud və Literaturnı institutda oxuyan Fikrət Qoca kimi institutun yataqxanasında qalırdı. Bir gün nədənsə sözləri çəp düşüb, Fikrət Qoca Pranasa bıçaq çəkib. Ümumiyətlə, bıçaqlaşmaq, dalaşmaq, ya ən azı bir dəfə intihar təşəbbüsündə bulunmaq bu yataqxananın dəyişməz ənənələrindəndi. Pranas bu Fikrət Qoca olayını Maqsuda danışanda Maqsud deyib ki, Fikrət bizim ən istedadlı gənc şairlərimizdəndi. Pranas mötəbər «tacir» əhvalını pozmadan «bizim cavan şairlər ya onanist, ya pederast olurlar – deyib – sizinkilər əsl bandit imiş».

Kursların rəhbəri «Podviq razvedçika» («Kəşfiyyatçının hünəri») adlı məşhur sovet filminin ssenaristi, eyni zamanda qart çekist Mixail Borisoviç Maklyarski idi. Vanya Draç deyirdi ki, Maklyarski Ukraynada Banderanın öldürülməsinin əsas təşkilatçısıdır. İvana xüsusi diqqətlə yanaşırdı, Ukraynada Draçı yerli çekistlər təqib edərkən Maklyarski onu qanadının altına alıb, Moskvaya, kurslara gətirərək bəlalardan uzaqlaşdırmışdı. İvan Draç özü Bakıda mənim ad günümdə çıxış edərkən bu barədə danışdı.

Maklyarski Qatır Məmməd haqqında filmin ssenarisini yazmaq üçün bizim studiya ilə müqavilə bağlamışdı. Bir dəfə məndən xəbər aldı: Кем по вашему был Катыр Мамед?

- Обыкновенным разбойником с большой дороги – dedim (Adi quldurbaşı).

Maklyarski heç bir reaksiya vermədi. Elə o illər məni Bakıda Komsomolun Mərkəzi Komitəsinə üzv seçmişdilər. Bunu hardansa bilən Maklyarski mənə: Как же выбрали членом ЦК Комсомола вас, человека с такими настроениями? – dedi

- С какими настроениями?

- Я помню как вы официального народного героя назвали бандитом.

Xatırlamaların qəribə məntiqi, daha doğrusu məntiqsizliyi var. Maklyarskiylə bu dialoq mənə başqa bir hadisəni xatırlatdı. Əvvəllərdə yazdığım kimi, bizdən sonrakı kusrlarda Rüstəmgillə oxuyanlardan biri də Andrey Bitov idi. Bir ildən - iki ildən bir kursların əvvəlki və hazırkı müdavimlərini Moskva yaxınlığında Bolşevoda, ya Leninqrada yaxın Repinoda seminara yığırdılar. Belə seminarlardan birində Bitovla tanış oldum. O məni oxumuşdu, mən də onu. Söhbətimiz tutdu. Andreyin ədəbiyyat və siyasət haqqında dediklərindən bir fikir yadımda qalıb. Deyirdi ki, rəsmi təbliğat nə yazır yazsın, nə qədər ki kitabxanalarda rus klassiklərinin əsərlərini alıb oxuyacaqlar, mənəvi dəyərlər də yaşayacaq. Bitov sağ olsaydı və bir də görüşmək bizə nəsib olsaydı, bu fikrini yadına salardım və soruşardım: yenədəmi belə düşünürsən?

Ssenari kurslarının müəllimləri və tələbələri. Moskva 1962, son sırada soldan üçüncü, İvan Draç, Anar.

Repinoda son gün səhərdən axşama bir yerdə olduq və bütün gün ərzində Andrey içirdi. Məni təəccüb qoyan o idi ki, səhərisi gün Leninqrada gəldik və hamımız yenə bütün günü birlikdə olduq. Bitov Leninqradda bir qram da içməmişdi, amma axşama kimi dünənki sərxoşluğunun təsirindən çıxmırdı. Bu fenomeni mən Azərbaycanın bir görkəmli sənətkarında da şəxsən müşahidə etmişdim. Əvvəlki gecənin sərxoşluq xumarı səhərisi içkisiz günün ərzində keçmirdi.. Nə isə... Axşam Andrey bizi evlərinə çağırdı. Moskvalılardan fərqli olaraq leninqradlılar daha qonaqpərvərdirlər. Moskvalı kurs dostlarımızın heç birinin evində olmasam da, Leninqrada yolum düşəndə bir dəfə İlya Averbax, bir dəfə də Andrey Bitov məni qonaq çağırıb.

«Literaturnaya qazeta»nın Bakıda keçirdiyi müşavirəyə gələnlərdən Andrey Bitovu, Qrant Matevosyanı, Nəfi Cusoytunu, Lev Anninskini Əkrəm Əylisliylə birlikdə nahara dəvət etdim, sonra da bizim Vaqif küçəsindəki yarızirzəmi evimizdə qonaq oldular. Bitov hətta gecə bizdə qaldı.

«Kənd yazarı» Əkrəmlə ovaxtkı dostluğumuza qibtə edən Andreyin acı etirafı yadımdadır: Təəssüf ki, mən Rusiyada kənd yazıçıları arasında belə yaxın dost tapa bilmədim. «Kənd yazıçısı» Vasili Belovun onun haqqında pis danışmasını təəssüflə yada saldı.

Sonra Q.Matevosyanı göstərərək «mən dost kənd yazıçısını Ermənistanda tapdım» dedi. Kursları bitirəndən sonra Qrant Bitovu Ermənistana dəvət etmişdi və Andrey bu ölkə haqqında heyranlıqla dolu «Uroki Armenii» adlı yazı yazmışdı. Bitovu İrəvan aeroportunda qarşılayan Qrant: «Ой, опять придеться говорить на русском языке» deyib (Oy, yenə də rus dilində danışmalı olacam).

Bitov mövzusunu burda – Maklyarski ilə mükalimə dolayısı ilə xatırlamağımın səbəbi odur ki, qoca çekistin peşəkarcasına sezdiyi kimi «başqa ovqatda olanlardan biri də elə Andrey Bitov idi. Sonralar Andrey asilərin çıxardığı «Metropol» almanaxının təşkilatçılarından və müəlliflərindən biri oldu. Kursları bitirməyimizdən çox sonra bir dəfə Moskvada Ədəbiyyatçılar evinin restoranında Andreyə rast gəldim. Birlikdə nahar etdik, Bitov: yaxşı ki, sənə rast gəldim – dedi, bir məcmuə hazırlamaq istəyirəm. Azərbaycandan da sən iştirak etsən, yaxşı olar.

- Nə məcmuə?

- Oktyabr inqilabının yubileyinə həsr olunmuş hekayələr məcmuəsi.

Qulaqlarıma inanmadım. Bitov kimi dissident ruhlu yazıçı hara, Oktyabra həsr olunmuş kitab hara?

- Məzmunu bilirsən necə olacaq? Oktyabr bayramı ərəfəsində müxtəlif respublikalardan Moskvaya cavanlar gəlir. Müxtəlif səbəblərdən hamısı vıtrezvitelə (sərxoşluqdan ayıltma məntəqəsinə) düşür, orda bir-biriylə tanış olur və bayramı qeyd edirlər.

- Gözəl təşəbbüsdür, Andrey, - dedim, - Oktyabr bayramı üçün Suslov yoldaşa bundan yaxşı hədiyyə ola bilməz.

Şübhəsiz, Bitov bu niyyətini həyata keçirə bilmədi, amma bu olay Maklyarskinin çekist sayıqlığını yadıma saldı.

Mən «Дом в котором я живу» və «А если это любовь?» adlı o vaxt çox populyar olan filmlərin ssenaristi İosif Qriqoryeviç Olşanskinin emalatxanasına düşmüşdüm. Məndən başqa emalatxana da daha üç nəfər müdavim vardı – geniş erudisayılı, təhsili etibarilə həkim olan, ssenari kurslarından sonra rejissor kimi uğurlu filmlər çəkmiş İlya Averbax, bolqarıstanlı yazıçı Todor Monov və moskvalı Svelana Şenbrun. Dərslərimiz (fikir mübadilələrimizə dərslər demək olarsa) kurslarda, bəzən də Olşanskinin evində olurdu. İlk mərhələdə yazmaq istədiyimiz diplom ssenarisi haqqında niyyətimizi bildirməliydik. Mən elə ilk günlərdən «Torpaq. Dəniz. Od. Səma» adlı filmin ssenarisini yazmaq istədiyimi bildirdim. Todor və İlya da mövzularını açıqladılar. Svetlana isə «mən bir yəhudi mühəndisdən yazmaq istəyirəm» – dedi.

Özü də yəhudi olan Olşanski bu məsələyə xüsusi həssaslıqla və müəyyən ehtiyatla yanaşırdı. Dərhal ürkərək:

- Niyə məhz yəhudi? - deyə xəbər aldı - Almaniyada yaşayan bir yəhudi, Faşist Almaniyasında onu çox incidirlər.

Olşanskinin necə deyərlər, çiçəyi çırtladı: Hə, bu, başqa məsələ – dedi - davam et.

- Orda o qədər əzab çəkir ki, qaçıb Sovet İttifaqına gəlməyi qərara alır.

- Aha, çox gözəl...

- Bura gələ bilir, yaxşı işə düzəlir, həyatı xoş keçir.

Olşanskinin üzü gülürdü.

- Əla. Əla, çox yaxşı...

- Svetlana eyni sakit tonla:

- Amma bir gün onu tutub güllələyirlər, ailəsini də Sibirə sürgün edirlər.

Bu dəqiqə Olşanskinin sifətini görmək lazım idi.

Başını tutub: Боже мой, Светлана, что вы со мной делаете? – deyə fəryad edirdi.

(“Aman Allah Svetlana, siz mənim başıma nə oyun açırsınız?”)

İndi Svetlana Şenbrun İsraildə yaşayır. Bir neçə il bundan əvvəl İsrail yazıçıları ilə birlikdə Bakıya gəlmişdi. Birliyimizdə də oldular. Svetlanayla mehriban görüşdük.

Dünyasını dəyişmiş Olşanskini xoş hisslərlə xatırlayıram. İlk ssenarimi diplom işi kimi müdafiə edib kinostudiyamıza təhvil verdim. Ssenariyə çox soyuq münasibət göstərdilər. Təkcə Yusif Səmədoğlunun müdafiə etdiyi ssenarini redaksiya kollegiyası yaxın buraxmırdı, çəkilməsindən heç söhbət getmirdi. Olşanskini bu barədə məlumatlandırdım və o, studiyanın müdriyyətinə və Kino komitəsinə ssenarinin dəyərini lazımınca açan məktub yazdı.

Bir də altını cızmaq istəyirəm ki, kursların ən vacib dərslərindən biri müxtəlif respublikalardan gəlmiş, müxtəlif millətlərə, müxtəlif dinlərə mənsub olan gənclərin bir-birinə son dərəcə mehriban, mərhəm, tolerant münasibəti idi. Müxtəlif yerlərdən gələn müdavimlər bura öz xalqlarının nəfəsini, problemlərini, ağrı-acılarını və ümidlərini gətirmişdilər. Tutalım, mən özüm başqa respublikalar haqqında nə bilirdim? Ancaq onların çap olunan ədəbi əsərlərindən, mətbuatdan oxuduqlarımı. Amma burda rəsmi təbliğatdan yox, canlı insanlardan doğru-dürüst həqiqətləri eşidirdim. İndi Moldovada, ya məsələn, Baltik ölkələrində gedən proseslərin kökünü biz artıq o zaman bilirdik. İqtisadi problemlər, milli problemlər, tarixə aid məsələlər, ana dili, əlifba məsələləri – bütün bu ağrılı söhbətlər ölkənin nəbzini tutmağa kömək edirdi. Çünki hamımızın bir-birimizə etibarı vardı, ən qapalı milli problemləri bir-birimizlə tərəddüdsüz bölüşürdük. Bizi ayıracaq heç bir məsələ yoxdu. Hər halda o vaxt bizə elə gəlirdi. Sonrakı hadisələr insanları pərən-pərən salsa da, bizim kurs qardaşlığımızı sarsıtmadı (Perç Zeytunsyanın mənə sonrakı düşmən münasibəti – istisnadır). Doğrudur, çox vaxt bir-birimizdən xəbər tutmaq imkanımız olmadı, kimin öldüyünü, kimin qaldığını bilmədik. Amma məsələn, mənim yolum Ukraynaya düşəndə İvan Draç, Gürcüstana gələndə Erlomla Amiran, Qırğızıstanda yubileyim keçiriləndə Mar Bayciyev məni doğma qardaşları kimi qarşılayırdılar. Onlar da Bakıya gələndə eyni münasibəti görürdülər. Bakıda yubileyimi geniş şəkildə keçirmədiyim və heç yerdən qonaq çağırmadığım halda qəfildən İvan Draçın məhz bu münasibətlə Bakıya gəlməsini unuda bilərəmmi?

Bir də axı biz elə bir dövrdə yetişmiş və formalaşmışdıq ki, keçmiş sovet xalqları arasında – ən azı açıq şəkildə – indiki dözümsüzlük, ədavət, kin-küdurət yoxdu. Kimin ağlına gələrdi ki, iki slavyan xalqı arasında qanlı qarşıdırma baş verəcək, yüz minlərlə insan qırılacaq. O cümlədən, dinc əhali-qadınlar, körpə uşaqlar...

(Ardı var)

ANAR

Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

525-ci qəzet.-2024.-10 sentyabr №(163).- S.8-9.