Maarif fədaisi
NAXÇIVANDA İLK QIZLAR MƏKTƏBİNİN
YARADICISI - NAZLI XANIM NƏCƏFOVA
Tarix boyu Azərbaycan - türk qadını öz fədakarlığı,
zəhməti, uzaqgörənliyi və cəsarəti ilə
tariximizin şanlı səhifələrinə adlarını
qızıl hərflərlə yazdırmışdır.
Dövlətçilik tariximizdə daim siyasi səriştəsi,
hərbi bilik və bacarığı ilə tanınan
qadınlarımız maarifçilik ideyalarının pərvəriş
tapmasında, elmi və mədəni mühitimizin yüksək
səviyyədə inkişaf etməsində böyük
işlər görmüş, öz əməlləri və
xeyirxahlıqları ilə cəmiyyətimizin savadlanmasına
xidmət göstərmişlər. Bu fədakar işdə
nümunəvi Azərbaycan müəllimlərinin rolu əvəzolunmazdır.
Onlar sırasında naxçıvanlı qadın
ziyalılarımızın, o cümlədən də, muxtar
respublikada təhsilin inkişaf etməsində fədəkarlıq
nümayiş etdirmiş qadın müəllimlərin zəhməti
də xüsusi qeyd olunmalıdır. Bu müəllimlərin
sırasında Naxçıvanın ilk qadın müəllimləri
olmuş F.Hacınskaya, Süsən və Dilbər Sultanova
bacıları (Naxçıvanın maarifçi
ziyalısı Əbülqasım Sultanovun qızları), X.Səfərəliyeva,
X.Cəfərova, Nazlı Tahirova, A.Kələntərli,
H.Əlizadə, F.Rəhimova, T.Kazımbəyova, N.Kəngərli,
S.Novruzova, X.Mahmudova və başqalarının adlarını
qürurla çəkə bilərik.
Naxçıvan elmi və mədəni mühitində
iz qoymuş qadın ziya sahiblərimizdən söhbət
açılarkən yadımıza ilk olaraq Naxçıvanda
ilk qızlar məktəbinin yaradıcısı olmuş
Nazlı xanım Nəcəfova (Tahirova) düşür. 87
illik acılı-şirinli xatirələrlə dolu
ömrünü maarifə, elmə həsr edən Nazlı
xanım 1890-cı ildə ziyalı bir ailədə dünyaya
gəlib. Onun ata tərəfdən iki nümayəndəsi -
babası və ulu babası Mirzə Məhəmməd Tahir və
Ağası bəy Naxçıvan xanlığının vəziri
olmuşdur. Ana tərəfi isə Naxçıvan tarixində
böyük iz qoymuş məşhur Kəngərlilər nəslindəndir...
Nazlı Nəcəfova 1900-cü ildə
qardaşı, çar Rusiyasının polkovniki olan Yusif bəy
Tahirovun dəstəyi ilə məşhur xeyriyyəçi,
görkəmli milyonçu-mesenat Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin açdırdığı qızlar məktəbinin
ilk şagirdlərindən olub. Həmin dövrün Mirzə
Ələkbər Sabir, Nəcəf bəy Vəzirov, Həsən
bəy Zərdabi, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev kimi
aparıcı maarifçilərdən dərs alıb. Məktəbi
başa vuranda Hacı Zeynalabdin ona "Qurani Kərim"i
avtoqrafla bağışlayıb. Haqqında yazılan məqalələrdən
oxuyuruq ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən
hər bir məzuna Nikolayın bir ədəd qızıl
onluğu da hədiyyə edilib. Sonralar Nazlı xanım həmin
qızıl onluğu medalyon kimi düzəltdirib boynunda gəzdirirmiş.
Məktəbi əla qiymətlərlə başa vurub
müəllimlik şəhadətnaməsi aldıqdan sonra
Nazlı xanım ailəsinin yaşadığı yerə -
İrəvana qayıdaraq, burada müəllimlik etməyə
başlayıb. 1912-ci ildə Tahirovlar ailəsi İrəvandan
Naxçıvana qayıdır və Nazlı xanım yeni açılmış
kiçik bir qızlar məktəbində dərs deməyə
başlayır. Öncə o, məktəbdə müəllimə,
daha sonralar isə pedaqoji məktəbdə direktor vəzifəsində
çalışır. Lakin məktəbin fəaliyyəti
şəhərin bir çox dindar əhalisi arasında birmənalı
qarşılanmır. Bu səbəbdən də Nazlı
xanım məvacibinin yarısından çoxunu mühafizəçilərə
xərcləməli olur.
Nazlı Nəcəfova dövrünün
tanınmış ziyalısı Qəzənfər Musabəyovun
həyat yoldaşı olmuş rəfiqəsi, maarifçi
Ayna Sultanovanın köməyi ilə Naxçıvanda bir
sıra qadın klubları, bunun ardınca isə yerli müəllimlər
üçün hazırlıq məktəbində qızlar
üçün xüsusi bölmə və qızlar məktəbi
təsis edib. Həmçinin Ayna Sultanovanın köməkliyi
ilə Ordubadda qızlar məktəbinin açılmasına
da nail olub. Nazlı Nəcəfova bir müddət sonra teatr
rejissoru Rza Təhmasibin köməyi ilə məktəbdə
şagirdlərdən ibarət dram dərnəyi yaradıb.
1921-ci ildə o, Azərbaycanın məşhur dram əsərlərinin
əksəriyyətinin tamaşaya qoyulduğu
Naxçıvanda ilk özfəaliyyət qızlar
teatrının təsis olunmasına müvəffəq olub. Bu
o vaxt baş vermişdi ki, cəfəngiyyatın, xurafatın
hökm sürdüyü bir məkanda elmi, maarifi yaymağa
çalışan Nazlı xanımın evinə şəhərin
avara və quldur dəstələri tərəfindən
hücumlar olunurdu. Xoşbəxtlikdən Nazlı xanım həmin
vaxt, yəni silahlı basqın zamanı Azərbaycan Müəllimlərinin
Birinci Qurultayında iştirak etdiyi üçün bu
terrordan canını xilas edə bilmişdi...
Nazlı xanımın həyatı və fəaliyyəti
haqqında yazılmış məqalələrdən onu da
oxuyuruq ki, o, Tiflisdə qardaşının dostu, böyük ədib
Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə ilə də
görüşür. Naxçıvanlı yeniyetmə
qızın elmi dünyagörüşü, dərin biliyi və
savadı Mirzə Cəlili çox sevindirir. Nazlı xanım
həmin görüşdə böyük
yazıçının dediyi sözləri həmişə
təkrarlayırmış: "Qızım, sən təhsil
almısan, qadınların gözünü açmağa
çalış, cəsarətli ol, heç nədən qorxma!.."
Nazlı xanımın həyat yoldaşı Nəcəfqulu
Nəcəfov isə xanımının maarifçilik
ideyalarının yerinə yetirilməsinə daim dəstək
göstərib. Sovet dövründə pedaqoji işlə məşğul
olan Nazlı xanım 1930-cu illərdə Azərbaycanın bir
çox maarifçi ziyalıları kimi repressiyaya məruz qalır, həyat
yoldaşı həbs edilir. Təxminən iyirmi ildən sonra
gecikmiş bəraətə baxmayaraq, Nazlı xanım bir daha
öz həyat yoldaşını görə bilmir.
Bütün bu əzab-əziyyətlər bəs etmirmiş
kimi, 1942-ci ildə Nazlı Nəcəfova da "xalq
düşməninin həyat yoldaşı" kimi
Qazaxıstana sürgün edilir. O, Qazaxıstanda olarkən ailəsini
saxlamaq üçün fəhlə briqadasında işləməklə
yanaşı, özünün pedaqoji fəaliyyətini yenidən
bərpa edir. Sonralar Azərbaycana qayıda bilsə də, ona
doğma Naxçıvanda qalmağa icazə verilmir. Və o,
1949-cu ildə yenidən sürgün həyatı
yaşamağa məcbur edilir. Bu dəfə də
Göyçaya sürgün edilən Nazlı xanım 1949-cu
ildən 1954-cü ilədək Göyçayın Qaraməryəm
və Alpout kəndlərində rus dili müəllimi işləmişdir.
Onun qovğalarla dolu sürgün həyatı Stalinin
ölümü ilə başa çatmış və o,
bundan sonra doğulduğu Naxçıvan şəhərinə
qayıdaraq ömrünün sonuna qədər burda
qalmışdır. Səmərəli fəaliyyətinə
görə o, Naxçıvan MSSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin
1957-ci il 13 noyabr tarixli Fərmanı ilə
"Naxçıvan MSSR-in əməkdar məktəb müəllimi"
adına layiq görülmüşdür.
87 illik ömür yolunda, belə demək
mümkündürsə, həyatın hər
üzünü görmüş - həyat
yoldaşını repressiyaya qurban vermiş, sürgün həyatı
yaşamış, dəfələrlə ölümünə
fərman verilmiş, sözdə dindar olan insanlarla bir
mühitdə, bir şəhərdə yaşamış fədakar
insan, nümunəvi müəllim olan Nazlı xanım Nəcəfova
1977-ci ildə dünyaya gözlərini yummuş və
doğulduğu Naxçıvan şəhərində də
dəfn edilmişdir...
Məcid RƏŞADƏTOĞLU
525-ci qəzet.-2024.- 12 sentyabr (№165).-S.11.