İstanbulda bir qürub vaxtı

Esse

Qürub vaxtı Üsküdarda səssiz-səmirsiz oturub Qız qülləsinə baxdıq. İstanbulda bərabər keçən beş günün ən sakit, ən lal günü olmuşdu o gün. Heç nə demirdi, mən də danışmırdım. Önümüzdən sevgililər, ailələr, dostlar keçir, bəzən isti çay, qəhvə, şirniyyat satan adamlar ayaq saxlayıb bizə də təklif edirdilər. Qüllənin fonunda şəkil çəkdirənlərin isə sayı-hesabı yox idi.

Başını astaca çiynimə qoyub mürgülədi. Mən də fikrə getdim. Fikirləşirdim ki, indi məlul-məlul, kirimişcə çiynimdə mürgüləyənlə hekayəmiz harada başladı, harada bitəcəkdi. Elə kəslər var ki, bilmirsən, həyatın hansı anında gəlib səni tapıb və hansı anında eləcə boynu bükük qoyub gedəcək. Qülləyə baxdım. İçimdə Boğazın ortasında yalqız qalmış bu binanın hekayəsini özümə danışdım. Bəlkə soruşsa, ona da danışaram, amma indi İstanbulun uzaqlardakı göydələnləri arasında itən günəşin rəngi gözlərini bir az da yorur, getdikcə başını çiynimə daha çox sıxırdı. Onu çox gözləmişdim, indi də yuxusunu almasını gözləyərdim.

lll

Qüllə ilə bağlı ən məşhur əfsanə "Padşahın qızı" əfsanəsidir. Falçının qızının ilan sancmasından öləcəyi xəbərdarlığını alan padşah, qızını qorumaq üçün Salacak sahilindəki qayalıqlar üzərində Qız qülləsi tikdirmiş və qızını da bu qüllədə gizlətmişdi. Kral müəyyən vaxtlarda qızına müxtəlif yeməklər göndərirmiş. Və bir gün meyvə səbətində gizlənən ilan padşahın qızını zəhərləyərək onun ölümünə səbəb olur.

Başqa bir əfsanə isə Battal Qazi ilə bağlıdır. Battal Qazinin şəhərin hər tərəfində onu tapa biləcəyini görən Bizanslı Tekfur təşvişə düşür və xəzinələrini və qızını bu qüllədə gizlədir. Amma qülləni tapan və içinə girən Battal Qazi həm xəzinəni, həm də şahzadəni götürərək atına minib Üsküdarı keçərək yoluna davam edir. Bu hadisənin "Atı alan Üsküdarı keçdi" ("Bu günün işini sabaha saxlama" deyimimizə bənzər məna daşıyır) deyiminin qaynağı olduğunu deyənlər də var.

Qız qülləsi haqqında ilk əfsanə əslində, Ovidius tərəfindən qeydə alınıb. Rəvayətə görə, Çanaqqalanın qərb tərəfindəki Sestosdakı Afrodita məbədinin rahibəsi Hero Abidosda yaşayan Leandrosa aşiq olur. Leandros hər gecə üzür və Heronu görmək üçün Sestosa gedir. Bir gün tufan qopanda qüllədəki fənər işığı sönür və o, yolunu azaraq boğulub ölür. Ertəsi gün sahildə Leandrosun cansız bədənini görən Hero da özünü suya ataraq intihar edir.

Əslində, Çanaqqalada yaşanan bu əfsanə 18-ci əsrdə İstanbula gələn avropalı səyyahlar tərəfindən dövrün "antik dəbinə" uyğun olaraq məşhurlaşan Boğaziçi Qız qülləsinə uyğunlaşdırılıb və qüllə "Leandros qülləsi" ("Tour de Leandre" və ya "Leandre Tower") kimi adlandırılmağa başlayıb.

Qız qülləsi Boğazda tənha, sadəlövh, lakin İstanbulun göbəyində yerləşən inci kimi füsunkar dərəcədə zərifdir. Qalata Qülləsi isə İstanbulu təpədən seyr edən heyrətamiz, məğrur duruşlu bir Rum əsgəri kimidir. Qız qülləsi Boğazda təkbaşına üzərkən, Qalata əzəmətli və valehedici duruşu ilə düz onun qarşısında görünür. İki qüllə İstanbulun hüzurunda bir-birinə aşiq olur, lakin görüşə bilmir. Çünki onların arasındakı bu qədim sevgiyə Boğaz əngəldir. Qalata imkansız sevgisi üzündən günü-gündən əriyən Qız qülləsinə məktublar, şeirlər yazır.

Bir gün Əhməd Çələbi Qalatanın zirvəsinə qalxır. Məqsədi oradan Üsküdara uçmaqdır. Çələbi Qalata qülləsinin təkidinə baxmayaraq, əsrlərdir yazıb göndərmədiyi məktubları da götürərək uçmağa qərar verir. Salacak çimərliyinə yaxınlaşdıqca küləyin təsirindən məktublar dağılır, amma yenə də dalğalar məktubları Qız qülləsinə çatdırır. Sonra Qız qülləsi Qalatanın da ona nə qədər aşiq olduğunu anlayır. Sevgilərinin qarşılıqlı olduğunu başa düşürlər və daha da gözəlləşirlər. Görüşmək mümkün olmasa da, əsrlər boyu bir-birlərinə baxaraq sevgilərini yaşayırlar.

Nəsildən-nəslə keçən bu əfsanəvi sevgi İstanbulun gözəlliyinə füsunkar abu-hava gətirdi və indi də hekayələrindəki kimi rəngarəng fənərləri ilə eyni eşqi ifadə edir və bir-birlərinə Morze əlifbası ilə "səni sevirəm" deyirlər.

Qüllənin gerçək tarixi bilinmir. Miladdan öncə V əsrdə bu gün qüllənin yerləşdiyi adada gömrük məntəqəsi qurulub, Qara dənizdən gələn gəmiləri yoxlamaq və vergi toplamaq üçün qüllə tikilib. XII əsrdə Şərqi Roma İmperatoru I Manuel Komnenos tərəfindən adada müdafiə qülləsi ucaldılıb. Bu qüllə ilə Sarayburnundakı Manqana monastırının yanındakı qüllə (Dəniz divarlarının bərpa olunduğu hissə) arasında zəncir çəkilərək gəmilərin Boğaza giriş-çıxışı nəzarətə götürülüb. İstanbulun fəthindən sonra Fateh Sultan Mehmet burada yeni bir qüllə tikdirdi. Qüllədə mühafizə dəstəsi yerləşdirdi. Hər axşam işadan sonra və sübh çağı tezdən mehtər gözətçiləri qaravul qaydası ilə dəyişirdi. Bayram günlərində, sultanlar taxta çıxanda, dənizkənarı sarayları ziyarət edəndə Qız qülləsindən top atəşi ilə şəhərə xəbər vermək də o vaxtlar yaranan bir ənənə idi. Sultan III Əhmədin baş vəziri Nevşehirli Damat İbrahim Paşa gecə saatlarında yol göstərmək üçün Qara dəniz və Mərmərədən gələn gəmilər üçün burada mayak yerləşdirdi. Bu tarixdən etibarən qüllə mayak kimi xidmət etməyə başladı. 1830-1831-ci illər arasında vəba epidemiyasının şəhərə yayılmasının qarşısını almaq üçün karantin xəstəxanasına çevrildi. 1836-1837-ci illərdə 20-30 min insanın öldüyü vəba epidemiyası zamanı da xəstələrin bir hissəsi buradakı xəstəxanada təcrid olunmuş vəziyyətdə saxlanılırdı. 1847-ci ildə yenidən Trabzonda başlayan vəba epidemiyasına görə də sərnişinlər və xəstələr Qız qülləsində müalicə olunurdu. Cümhuriyyət dövründən etibarən isə Qız qülləsi memarlıq abidəsi və muzey kimi qorunmağa başlayır. Günümüzdə İstanbulun ən az Aya Sofya, Qalata qədər məşhur simvoluna çevirilən qüllə haqqında saysız-hesabsız şeir, nəğmə, hekayə var.

lll

Oyandı. Birdən ayağa qalxıb qülləni göstərdi. Günəş solğun rəngi ilə hələ də səmadan asılı qalmışdı. "Gəl sənin şəklini çəkim", - dedi. Sağımda qüllə, solumda qürub. Gözlərimi yumdum, həmin o məşhur şeirdəki kimi. Gülümsə dedi, güldüm. Sabah, ya da biri gün o, İstanbuldan gedəcəkdi və mən bir də yəqin heç vaxt qüllənin önündə belə xoşbəxt dayanmayacaqdım.

Rəvan

525-ci qəzet .- 2024.- 14 sentyabr №(167).- S.24.