Cəmo bəy Cəbrayılbəyli:
imperiyanın imperativ maarifçisi
(Əvvəli ötən sayımızda)
Cəmo bəy Cəbrayılbəyli 1950-ci ilin sentyabr
ayında Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutunun
direktoru vəzifəsindən azad olunur və onu İnstitut
direktorunun müavini Mərdan Muradxanov müvəqqəti əvəz
edir. 1950-ci il 30 sentyabr tarixində professor M.Muradxanovun
imzası ilə Cəmo Adil oğlu Cəbrayılbəyliyə
verilən arayışa əsasən, o, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat
Pedaqogika İnstitutunda 14.10.1938-ci ildən başlayaraq
böyük elmi işçi əvəzi, fərdi metodiki
kabinetin müdiri, elmi katib, institutun direktoru vəzifələrində
işləyib.
Cəmo bəyin 1957-ci ildə "Botanika dərslərində
yerli materiallardan istifadə yolları" adlı müəllimlər
üçün metodik vəsaiti nəşr edildi. Bu metodik vəsaiti
müəllifin 70 illik yubileyinə avtohədiyyəsi də
hesab etmək olar. O, yanvar ayının 29-da dünyaya təşrif
gətirsə də, 70 illik yubileyi Azərbaycan Dövlət
Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutunun direktoru Məmməd
Ələkbərovun təşəbbüsü ilə 6 mart
1957-ci ildə kollektivdə təntənəli surətdə
qeyd edildi. İnstitut kollektivinin yubilyara ünvanladığı
təbrikdə yazılırdı: "Azərbaycanın əməkdar
müəllimi, pedaqoji elmlər namizədi, dosent Cəmo Cəbrayılbəylinin
anadan olmasının 70 illiyi münasibətilə.
Əziz və hörmətli Cəmo müəllim! Azərbaycan
Dövlət Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutunun kollektivi
Sizi - respublikamızın qocaman maarif xadimini anadan
olmanızın 70 illiyi və elmi-pedaqoji fəaliyyətinizin
50 illiyi münasibətilə ürəkdən təbrik edir.
Siz öz mənalı həyatınızın
yarım əsrini xalq maarifinin inkişafına həsr
etmisiniz. İnqilabdan əvvəl, ağır irtica illərində
xalqımızın Sabir, Səhhət, Şaiq, Üzeyir
Hacıbəyov kimi görkəmli xadimləri ilə
yanaşı, Siz də cəhalətə, nadanlığa
qarşı fəal mübarizə aparmış və gəncliyinizi
xalqın maariflənməsinə həsr etmişsiniz. Siz fəxr
edə bilərsiniz ki, hazırda gəncliyi tərbiyə edən
müəllimlər ordusu içərisində çoxlu
yetirmələriniz vardır. Hökumətimiz nəcib xidmətlərinizi
yüksək qiymətləndirərək Sizə Əməkdar
müəllim fəxri adını vermiş, orden və
medallarla təltif etmişdir.
Əziz Cəmo müəllim! İnstitutumuzun kollektivi
Sizə cansağlığı, uzun ömür, pedaqogika
elminin inkişafı sahəsində yeni yaradıcılıq
müvəffəqiyyətləri arzu edir. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat
Pedaqogika İnstitutu. 06.03.1957".
Cəmo Cəbrayılbəyli İnstitutda
yarımştat əvəzçilik üzrə işlədiyinə
baxmayaraq, ona rəhbərlik tərəfindən həssaslıq,
diqqət və qayğı göstərilməsi yubliyarı
riqqətə gətirmiş, qəlbini sevinc və fərəh
hissi ilə doldurmuşdu.
70 yaşın zirvəsində ötən onilliklərə
boylananda həqiqətən də Azərbaycan təhsilinin
yeni tipli təşəkkülündə və tərəqqisində
Cəmo bəyin təmənnasız xidmətləri əvəzsizdir.
İnstitut kollektivinin ona göstərdiyi diqqət, səmimiyyət,
ehtiram Cəmo Cəbrayılbəylinin halalca haqqı idi.
Yubilyar əslində pedaqoji kollektivin xüsusilə gənc əməkdaşları
üçün nümunə məktəbi
sayılırdı.
lll
Mirzə Məmmədov 1938-1942-ci illərdə Xalq
Maarif Komissarı və 1942-1944-cü illərdə Azərbaycan
KP MK katibi vəzifəsində işlədiyi illərdə Cəmo
Cəbrayılbəylini çox yaxından tanıyır,
maarif, tədris, dərslik və dərs vəsaitlərinin nəşri
sahəsindəki xidmətlərini yüksək qiymətləndirirdi.
O, 1959-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat
Pedaqogika İnstitutuna direktor təyin edildiyi vaxt Cəmo bəyi
yenidən doğma kollektivinə dəvət etdi. Bununla
bağlı imzaladığı "Əmr"də
yazılırdı: "Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat
Pedaqogika İnstitutu üzrə Əmr № 141. Bakı şəhəri,
5 sentyabr 1959-cu il.
Dosent Cəmo Cəbrayılbəyli Adil oğlu 1959-cu
il sentyabrın 1-dən etibarən Təbiyyat-kimya bölməsinə
baş elmi işçi (1 ştat) vəzifəsinə təyin
edilsin" (ETN Təhsil İnstitutunun arxivi, fond 1, siyahı
13, saxlama vahidi 155).
Cəmo bəy onun üçün doğma, dəyərli
olan İnstitutda tam ştata qəbul olunduqdan beş ay sonra
Mirzə Məmmədovun 1 fevral 1960-cı il tarixli əmri ilə
C.Cəbrayılbəyli Təbiyyat-kimya bölməsinin
müdiri təyin edilir. Eyni zamanda Azərbaycan Dövlət
Elmi-Tədqiqat Pedaqogika İnstitutu Elmi Şurasının
üzvü seçilir.
C.Cəbrayılbəylinin 1962-ci ildən başlayaraq
səhhətində problemlər yaranır, tez-tez xəstələnir,
könüllü olaraq şöbə müdiri vəzifəsindən
imtina etmək istəyir. Öncə düşüncələrini
İnstitutun direktoru Mirzə Məmmədovla
bölüşür. Mirzə müəllim Cəmo bəy
kimi təcrübəli və məsuliyyətli bir
işçini şöbə müdiri vəzifəsindən
azad etmək istəmir. Amma onun sağlamlıq durumu da göz
önündə idi. Həm də Cəmo bəyin 75
yaşı tamam olmuşdu. Elmi-pedaqoji yükünü qismən
yüngülləşdirmək üçün 1962-ci il 23
noyabr tarixli İnstitut Elmi Şurasının protokoluna əsasən
Cəmo bəy Kimya-biologiyanın metodikası şöbəsinə
böyük elmi işçi vəzifəsinə seçilir.
1962-ci ildə onun "Botanikadan praktika və təcrübə"
adlı kitabı nəşr edilir. Müsbət impluslara
baxmayaraq, yaş öz sözünü deyir. Nəhayət Cəmo
bəy Mirzə müəllimə rəsmi olaraq ərizə
ilə müraciət edir: "Azərbaycan ETP İnstitutunun
direktoruna. Təbiyyat-Kimya şöbəsinin müdiri Cəbrayılbəyli
C. tərəfindən
Ərizə
Vücudca zəif olduğuma və ağır xəstəliyə
tutulduğuma görə gərgin işləyə bilmirəm.
Rica edirəm məni vəzifədən azad edəsiniz.
Əməkdar müəllim C.Cəbrayılbəyli. 12 mart
1963" (ETN Təhsil İnstitutu. Arxiv, fond 1, siyahı 13,
saxlama vahidi 155)".
C.Cəbrayılbəylinin xəstəliyi onun işləmək,
yazmaq qabiliyyətini xeyli aşağı salmışdı. Hətta
nitqində ciddi problemlər yaranmışdı. Mütəmadi
müalicə alsa da, istənilən nəticə qənaətbəxş
olmurdu. Amma İnstituta gəlib-getməkdən qalmır,
köhnə dostları, yetirmələri ilə hal-əhval
tutmaqdan zövq alırdı.
AETP İnstitutunun direktoru Mirzə Məmmədov C.Cəbrayılbəylidən
ərizəni qəbul etsə də, müvafiq əmr vermədi,
onu şəxsi işə əlavə etmək
üçün Kadrlar şöbəsinə göndərdi.
Cəmo bəy ilə görüşən direktor onu çox
mehriban, gülərüz qarşıladı,
giley-güzarını zarafata saldı, elmi-pedaqoji fəaliyyətə,
yazıb yaratmağa bir daha ruhlandırdı. Hətta ona elmi-tədqiqat
işlərini evdə yerinə yetirməyə icazə
verdi. Bu mövzuya ilyarım
qayıtmadılar. Təəssüf ki, xəstəlik də
öz mənfur işini görür, Cəmo bəyi ürək
ağrıları taqətdən salırdı...
1964-cü il noyabr ayının 3-də C.Cəbrayılbəyli
Mirzə müəllimə təfsilatlı bir məktub
yazıb göndərdi. Məktubda yazılırdı:
"Hörmətli Mirzə müəllim, səmimi
salam!
Vücudca zəif olduğum bir yana qalsın, ən adi
söhbəti belə gərəkli şəkildə ifadə
edə bilmirəm. Ona görə Sizə müraciətimi
yazılı şəkildə təqdim etməyi qərara
aldım. Mənim Sizə o qədər hörmət və məhəbbətim
var ki, hətta ürəkdən qucaqlamaq istərdim. Sizinlə
bərabər mehriban kollektivimizə izhar etməyi özümə
borc bilirəm.
Haqqımda Sizə bir neçə sətir məlumat
verməyi lazım zənn etdim. Oktyabrın 31-də Nazirlər
Soveti tərəfindən mənə 120 man. personal pensiya (fərdi
təqaüd - A.R.) təyin olunmuşdur. Lakin qərar belədir
ki, pensiyanı mənə ancaq işdən
çıxdıqdan sonra versinlər. Ona görə işdən
azad olunmam xüsusda Sizə ərizə verməliyəm.
Maddi cəhətdən birdən-birə çətinliyə
düşməmək üçün arzu edirəm ki, bir ay,
yaxud yarım ay da olsa maaşımı almaq xüsusda sərəncam
verəsiniz. O zamana qədər Mərkəzi Komitə tərəfindən
7 çap listindən ibarət "Xatirələrim"in nəşrə
qoyulması qərara alınmışdır. Nəşriyyat
mənimlə doqovor (müqavilə) bağlayıb,
qonorarın yarısını verməli olacaq. Demək ki, o
zaman bir növ darısqallıq çəkməli olmaram. Rəy
və məsləhətiniz nə cür olsa icra etməliyəm.
İmza... 03.11.1964" (ETN Təhsil İnstitutunun
arxivi, fond 1, siyahı 13, saxlama vahidi 155).
Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun
direktoru Mirzə Məmmədov ilk növbədə Cəmo Cəbrayılbəylinin
arzusunu yerinə yetirərək onun fərdi təqaüdə
çıxması üçün əmrinin verilməsini
bir ay gecikdirdi. Məktubun sonunda kargüzarlıq tərəfindən
imzasız belə bir qeyd vardır: "2 dekabr 1964-cü il
tarixli, 155 №-li əmrlə 30 noyabrdan pensiyaya
çıxdığı üçün azad
edilmişdir".
Məktubda, ömrünü xalq maarifinə, milli təhsilə
şərəflə, ləyaqətlə həsr etmiş bir
alimin sıxıntıları, ağrı-acıları
özünü büruzə verir. O alimin ki, üç nəfər
pedaqoji elmlər namizədi yetirmiş, Az.MİK-in "Fəxri
fərman"ı (1935), Azərbaycanın "Əməkdar
müəllimi" (1942), "Qafqazın müdafiəsi
uğrunda" medalı (1945), "İgidliyə və fədakarlığa
görə" medalı (1946), "Şərəf
nişanı" ordeni (1946), "Xalq maarifi əlaçısı"
nişanı (1950) və digər fəxri adlar, orden və
medallarla təltif edilmişdi... Ömrünün 55 ildən
çoxunu xalq maarifinə həsr etmiş Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin
pedaqoji xidmətlərinin müqabilində Nazirlər Sovetinin
müəyyənləşdirdiyi ayda 120 manat "personal pensiya"
məbləği sovet rejiminin dövrün ali kateqoriyalı
ziyalılarına qarşı acı ironiyası idi.
"Maddi cəhətdən birdən-birə çətinliyə
düşməmək üçün" Cəmo bəy
yazdığı "Xatirələrim"in (Bakı, Azərnəşr,
1966, 192 s.) qonorarına ümidlər bəsləyirdi və təəssüf
ki, sağlığında bu kitabın nəşrini görmək
ona qismət olmadı... Kolumbiyalı yazıçı,
Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı
Qabriel Qarsia Markesin "Polkovnikə məktub yoxdur"
povestinin qəhrəmanı yada düşür...
Görünür, ədalətsiz dünyada haqqın, ədalətin
tapdanması, məntiqsiz dəyərləndirmə
meyarları yüzilliklərin dərinliklərindən
süzülüb gələn həqiqətlərdi.
Cəmo Cəbrayılbəyli 1964-cü il noyabr
ayının 30-da 77 yaşında uzun illər elmi-pedaqoji fəaliyyət
göstərdiyi kollektivdən - Azərbaycan Dövlət
Elmi-Tədqiqat İnstitutundan, dostlarından, yetirmələrindən
ayrıldı... və uzun müddət yaşaya bilmədi...
Görkəmli ictimai xadim, əməkdar müəllim,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Cəmo bəy
Adil bəy oğlu Cəbrayılbəyli 30 iyul 1965-ci ildə
Şamaxı yaxınlığındakı Çuxuryurd qəsəbəsində
istirahət edərkən 78 yaşında ürək xəstəliyindən
vəfat edib, Şamaxıdakı "Yeddi günbəz" qəbiristanlığında,
yaxın dostu, böyük satirik şair Mirzə Ələkbər
Sabirin məqbərəsinin bir neçə metrliyində dəfn
olunub.
Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin nümunəvi
həyat yolu, pedaqoji fəaliyyəti, elmi və bədii
yaradıcılığı aktuallığını, elmi və
bədii siqlətini bu gün də qoruyub saxlayır. Onun
şərəfli ömür yolu, silinməz iz buraxmış
xidmətləri qədirbilən xalqımızın
yaddaşında əbədi yaşayacaq.
Asif RÜSTƏMLİ
Filologiya elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet .- 2024.- 14
sentyabr №(167).- S.20.