"Hələ də həqiqətləri
qoyub öz uydurmalarına inanan mühitdə
yaşayırıq"
MÜSAHİBİMİZ HÜSEYN CAVİD
İRSİNİN TƏDQİQATÇISI,
TƏNQİDÇİ-PUBLİSİST,
"ƏDƏBİYYAT QƏZETİ"NİN BAŞ
REDAKTORU AZƏR TURANDIR
- Azər bəy, bu gün gənclərin əksəriyyəti
Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrindən
daha çox, xarici ədəbiyyat nümunələrinə, ən
çox da özünüinkişaf, biznes yönümlü
kitablara üstünlük verirlər. Yaxşı olar söhbətə
elə sizin bu duruma münasibətinizdən başlayaq.
- Bu, artıq bizim ədəbiyyatımızın
problemidir. Yeni dünya düzəni yaranır. Belə bir
dünyada yazıçı həm də mürşid
olmalıdır. Yeni nəsli, oxucunu hansı istiqamətə
yönəltmək onun başlıca missiyasıdır. Biz
mürşid deyirik. XIX yüzilin ikinci yarısında Avropada,
fransız simvolistləri "Şairlik kahinlikdir" deyirdilər.
Artur Rembo "Kahin olmaq, kahinləşmək gərəkdir"
deyirdi. Yeni dünya düzənində Azərbaycanı
hansı mənəvi və estetik təmayüllərə
yönəltməyin lazım olduğunu hamıdan daha
artıq şair və yazıçılar müəyyənləşdirməlidir.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda
dövlət yox idi, dövlətin varlığına dəlalət
edən mənəvi atributların heç biri yox idi, ordu yox
idi, başımızın üstündə
bayrağımız dalğalanmırdı, çünki
bayrağımız yox idi. Amma o dövrün ədəbiyyatı
məfkurəmizin fəlsəfəsini yaratdı. Mən
Əli bəy Hüseynzadəni, Əhməd Ağaoğlunu,
Hüseyn Cavidi, Məhəmməd Hadini... nəzərdə
tuturam. Peterburq və İstanbul universitetlərini bitirmiş
Əli bəy Hüseynzadə, Sorbon Universitetini bitirmiş
Əhməd bəy Ağaoğlu... Gələcək müstəqil
Azərbaycanın məfkurəvi təməllərini
hazırladılar, milli şüurun yaranmasına təkan
verdilər və onların yaratdığı milli
şüurun işığında XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı
formalaşdı.
- Dini kitabları çıxmaq şərti ilə
müqəddəs hesab etdiyiniz bir kitab, yaxud bir əsər
varmı?
- "Səfillər"... Bu gün fransız cəmiyyəti
Viktor Hüqodan və onun yaratdığı Monsenyor
Benvenyüdən uzaqlaşdıqca Fransa dünya mədəniyyətinin
mərkəzi olmaq səlahiyyətini itirməkdədir. O əsərin
qaranlığı işığa çevirmək
gücü var. "Səfillər"
doğrudan da, müqəddəs mətndir: "Jan Valjan,
qardaşım, siz artıq şərə tabe deyilsiniz, xeyrin
ixtiyarındasınız. Mən sizin ruhunuzu satın
alıram. Mən sizin ruhunuzu qara fikirlərdən və
zülmət dünyasından xilas edib Allaha
tapşırıram". Ədəbiyyatın gücü
budur. Cəmiyyətdə Monsenyor yoxdursa, yazıçı
onu da yaratmağı bacarmalıdır. Cəmiyyət Tenerdyelər
ailəsinə çevrilməkdən qorumalıdır.
Qavroşu xilas etməlidir. Amma burada bir məqama xüsusən
diqqət yetirək: Hüqo Tenerdyeləri fransız əsilli
olaraq tanıtmır. Onların milli mənşəyini
başqa səmtə yönəldir. Şekspir də elə
davranırdı. Hamlet "Bütün Daniya deyil,
bütün dünya həbsxanadır" deyirdi.
Yazıçının mənsub olduğu millətə və
Vətəninə təəssübkeş münasibəti belə
bir həssasiyyətlə reallaşırdı.
Yazıçı öz ölkəsi ilə deyil, dünya ilə
müxalifətdəydi...
- Bildiyim qədəri ilə sizdə Hüseyn Cavid ailəsinin
həyatından bəhs edən 7 saatlıq lent yazısı
var. Həmin materialdan nə vaxtsa H.Cavidə həsr olunmuş
bir filmdə istifadə etməyi
düşünürsünüzmü?
- Turan Cavidin artıq böyük bir qismini çap
etdiyim söhbətlərini lentə alanda bunun bəlli bir hissəsinin
sirr kimi məndə qalacağına söz vermişdim.
İstəyirdim ki, Turan Cavid hər şeyi
danışsın. Danışdırdım və
danışdı da... Soruşdu ki, neyniyəcəksən
bunları? Dedim ki, bu söhbətlər mənə yox, 100 ildən
sonra Azərbaycana lazım olacaq. Onu əmin etdim ki, nə qədər
siz bu həyatdasınız, bunları heç kim bilməyəcək.
Keçən dəfə bir siyasətçinin yutub
kanalında çıxışına baxırdım. Mənasız
danışırdı, ya heç nəyi bilmirdi, ya da bilmədiyini
danışırdı. Guya, Ənvər Məmmədxanlı
ilə Turan Cavid nişanlı olublar. O dövrdə Cavid həbs
olunub, guya Ənvər Məmmədxanlı bundan sonra fikrini dəyişib.
Adam ağ yalanı elə ürəklə
danışırdı ki... Mən bunların
hamısını Turan Caviddən soruşmuşdum. Ənvər
Məmmədxanlıyla bağlı hər şeyi
danışdırmışdım ona.
- Deyirsiniz ki, o kasetlər sizdən sonra ortaya
çıxacaq. İndi onların ortaya çıxmasına nə
mane olur ki?
- Hələ də həqiqətləri quyub öz
uydurmalarına inanan mühitdə yaşayırıq.
Ərtoğrul Cavid son məktublarından birində
"Heç kəsə salam söyləməyin"
demişdi. Bax o salam söylənməyəcək adamların
adları həmin lent yazısında bir-bir çəkilir.
Bu, hələ o söhbətlərin bir epizodudur.
- Cavidin "qara dəftəri"nin taleyi necə
oldu?
- Mən "Cavidnamə"ni yazandan sonra bir
cavidşünas deyirdi ki, elə bir dəftər olmayıb,
yoxdur, Cavidin "Çingiz" və "Atilla"
yazması əsassız söhbətdir. Ona cavab verdim ki, bunu mən
demirəm, "qara dəftər"də bu iki əsərin
olduğunu Turan Cavid deyib, Mişkinaz Cavid yazıb. Mişkinaz
Cavidin çap olunmamış "Cavid haqqında xatirimdə
qalanlar" adlı əlyazması vardı. Mən onu 2005-ci
ildə kitab şəklində nəşr etdirdim. Bax, orada
yazıb bu barədə. Cavidin əsərlərinin Türkiyə
nəşri çap olunanda İstanbuldaydım. Cavid yuxuma gəldi.
Əyninə qara kostyum geyinmişdi. Üzünü mənə
tutub: "Sən elə bilirsən "Çingiz"
"Atilla"dan sonradı? "Çingiz"
"Atilla"dan əvvəldir" deyib getdi. Bu yuxu təsadüf ola bilməzdi.
Həmin gün kitaba yazdığım Ön sözdə
"Telli saz" əsərinin ardınca bu iki əsərin də
adını artırdım: "1937 yılında kaybolmuş
"Telli saz", "Çengiz" "Atilla" trajedileri
de vardır". Belə... "Qara dəftər" təkcə
onun olmayıb. 1937-ci ildə repressiya qurbanı olan hər kəsin
bir qara dəftəri olub. Mən bu qara dəftərlərdən
birini Ömər Faiq Nemanzadənin qızı Bəxtli
xanımda görmüşdüm. 1937-ci ildə Məmməd
Zəki Dursunzadə güllələnəndən sonra
Qazaxıstana sürgün edilmiş Xocazadə Minirə Ləmanın
ikisinin birgə yazdıqları şəxsi dəftəri idi.
Heç bilmədim, Bəxtli xanımdan sonra o dəftər
necə oldu?
- Bəlkə də, o "qara dəftər"lərə
görə onların taleyi qara gətirdi?!
- Bəlkə də... Materializmdən kənara
çıxanda xoşbəxtliyin formulu dəyişir. Mənim
unudulmaz və nakam dostum Faiqin bir şeiri vardı:
Xoşbəxtliyi əlindən salmamaq
üçün
Xoşbəxtlər dönürlər qorxağa.
Xoşbəxtlik yaş balıq kimidir, dostum,
Heç vaxt tələsmirəm xoşbəxt
olmağa.
Eynən Cavidin ruhundadır:
Hər qaranlıqda çırpınır bir nur,
Hər həqiqətdə bir xəyal uyuyur.
Təkcə Cavidin "qara dəftər"i deyil,
2008-ci ildə Xalid Səid Xocayev haqqında kitab yazandan sonra
onun tərcümə etdiyi "Divanü lüğat it
türk"ün əlyazması ilə bağlı da mənimlə
mübahisə edənlər çox idi. Buna absurd deyənlər
də vardı. Nəticədə nə oldu? Divan üzə
çıxarıldı və çap olundu. Hətta mənə
bu barədə yazdığım məqalələrə
görə tənə edənlər önə keçdi, əsər
barədə danışmağa başladılar...
- Necə oldu ki, Turan Cavid hər şeyi sizinlə
bölüşdü?
- Bu barədə "Cavidnamə" kitabımda ətraflı
yazmışam. Son nəfəsinə qədər yanında
oldum. Son sözlərini mənə dedi. Gözlərini mən
qapadım. Həmin gün yağış yağırdı.
Əvvəl qohumlar gəldi, sonra tanışlar. Sonra hamı
getdi. Evdə ikimiz qaldıq. Sükutun uğultusundan başqa
heç nə yox idi... Yağış isə səhərə
qədər yağdı...
- Görürəm, iş otağınızın
divarında üç nəfərin şəkli
yanaşıdır: Hüseyn Cavidin, Əli bəy Hüseynzadənin
və Məhəmməd Hadinin...
- O üç nəfər mənim dünyamdır.
Onlar XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycanda modern
ədəbiyyatın təməllərini qurdular. Həm də
nə yazdılarsa, onu da yaşadılar.
...Qəbrimdə açan gülləri seyr et, a
şükufəm!
Könlüm dağıdır laleyi-həmralar
içində.
...Bir fatiheyi-nazini fırlat da, güzar et,
Ehya elə, ruhum, məni həmtalər içində.
Vardır şu yatan kimsələrin fatihəxani,
Mən kimsəsizəm xaki-siyəhzalər içində.
Bunu Hadi demişdi. Dediyi kimi də oldu.
Məhəmməd Hadi Birinci Dünya müharibəsi
dövründə Karpat dağlarında alay mollası olub. Can
verən müsəlman əsgərlərinin üstündə
Quran oxuyurdu. Bir dəfə Stanislav şəhərində
çeçen Məhəmmədin başucunda Yasin və
Ərrəhman surələrini oxuyub çölə
çıxanda oradakı rus qadın - şəfqət
bacısı əlini Hadinin çiyninə qoyub ağlar və
titrək səslə demişdi ki, "Mamed Qadi,
"Quran" oçen krasivıy"... Ədəbiyyat budur.
Biz indi multikultural ənənələrdən
danışırıq, görün, dinləri və
insanları yaxınlaşdıran necə kədərli və
gözəl lövhədir.
Ləman İLKİN
525-ci qəzet .- 2024.- 14
sentyabr №(167).- S.15.