İkidilli təlimə keçid - ümumi təhsildə mühüm hadisə

Artıq üçüncü ildir ki, ölkəmizdə təlim rus dilində aparılan ümumtəhsil müəssisələrində ikidilli təlimə keçid istiqamətində tədbirlər görülür. Ötən illərdə bu tədbirlər layihə-eksperiment xarakteri daşıyırdı. Bu il isə Elm və Təhsil Nazirliyi (ETN) göstərilən məktəblərdə "Azərbaycan tarixi" fənninin dövlət dilində aparılmasına qərar verib, yəni 5-ci siniflər üçün yeni "Azərbaycan tarixi" dərsliyi (müəlliflər: Kərim Şükürov, Pərviz Ağalarov, Niyaməddin Quliyev, Elnur Hüseynov) builki tədris ilindən təlimi dövlət və qeyri-dövlət dillərində aparan bütün məktəblərin istifadəsinə yönəldilib. Ölkəmizin təlimi qeyri-dövlət dillərində aparan məktəblərində ikidilli təlimə keçidin reallaşmasını təhsil həyatımızın əhəmiyyətli hadisəsi hesab edirik. Eyni zamanda bu qərar təhsil qanunvericilik aktlarında, təlim prosesi və tenologiyalarında, müəllim seçimində, ikidilli təlim üçün tədris resursları hazırlığında müəyyən tədbirlər görülməsini şərtləndirir.

Ümid edirik ki:

1. Təlim qeyri-dövlət dillərində aparılan məktəblərdə Azərbaycan tarixi, ədəbiyyatı, musiqi və sair fənlərin dövlət dilində aparılması üçün "Ümumi təhsil haqqında" Qanunda dəyişiklik edilməsi məqsədilə müvafiq qaydada ölkənin qanunvericilik orqanı - Milli Məclisə təklif veriləcək, qanuna bu tədris fənlərinin dövlət dilində aparılması barədə bənd əlavə olunacaq.

2. Lakonikliyi, əhatəliliyi, interaktiv və inteqrativ təlimə uyğunluğu ilə seçilən, tariximizin ən qədim dövrlərindən tutmuş bugünkü hadisələrədək bütün faktları ustalıqla təqdim edən bu uğurlu dərsliyin dilinin, tədris materiallarının bilinqval (ikidilli) təlimin tələbləri, təlim texnologiyaları, mətnin şagirdlərin şifahi və yazılı nitqi üzərində iş üçün uyğunlaşdırılması istiqamətində müəlliflər məqsədli fəaliyyət göstərəcəklər. Bu il ilk dəfə ölkə tarixi ilə oçerklər şəklində tanış olacaq qeyri-dövlət dilində təhsil alan beşincilərin dil bacarıqlarının dövlət dilində təlim aparılan siniflərin şagirdlərinin dil-danışıq üzrə bilik və vərdişləri ilə eyni səviyyədə olmadığı nəzərə alınıb, həm cari dərs ilində istifadəyə verilmiş 5-ci sinif üçün dərslik, həm də 6-cı sinif üçün hazırlanacaq dərslik üzərində işin bu tələblər səviyyəsində qurulması daha faydalı olacaq.

Fikrimizcə, 5-ci siniflər üçün dərslik artıq məktəblərə daxil olduğundan müəllim üçün vəsait işin metodiki cəhətdən düzgün qurulmasına, fənn müəllimlərinə metodiki dəstəyin həyata keçirilməsinə yardımçı ola bilər. Bunun üçün metodiki vəsaitdə dərsliyin bölmə və mövzularının tədricən işlənilib elektron portalda yerləşdirilməsi yerinə düşərdi. Məqsəd şagirdlərin bilik dairəsini həm də onların nitqinin lüğət bazasının genişləndirilməsi, ana dilində oxu və yazı vərdişlərinin, fikrini sərbəst ifadə etmə, mühakimə yürütmə, dialoqa girmə, sair səriştə və bacarıqların formalaşdırılması olduğundan elə ilk mərhələdə tədris dili ilə inteqrasiyaya önəmli yer verilməsi vacibdir. Hesab edirik ki, respublikanın bütün məktəblərinin beşinci sinif şagirdləri üçün vahid "Azərbaycan tarixi" dərsliyinin hazırlanması və müzakirəsinə təlimi qeyri-dövlət dillərində aparan məktəblər üçün "Azərbaycan dili" (dövlət dili kimi) dərsliyini hazırlayan müəlliflər, Elm və Təhsil Nazirliyinin və Dövlət İmtahan Mərkəzinin ekspertləri də cəlb ediləcəklər.

İkidilli təlimə keçidi (hələlik bir fənn olmaqla belə) ibtidai yox, ümumi təhsil səviyyəsindən başladığımızdan növbəti - 6-cı siniflər üçün hazırlanacaq dərsliyin strukturu və məzmununu Azərbaycan dili fənni ilə sıx inteqrativlik prinsipi üzərində qurulmasına çalışılacaq, bu cür metodiki yanaşma və iş bu nəsil şagirdlər üçün rəhbər tutulacaq.

3. Növbəti addım kimi təlimi rus və ingilis dillərində aparan məktəblərimizin tədris planına 5-9-cu siniflərdə həftədə 1 (bir) saat olmaqla "Azərbaycan ədəbiyyatı" fənni daxil ediləcək, "Literatura" ("Literature") dərsinin 2-ci saatı isə ikinci tədris dilində - rus və ya ingilis - bədii mətnlərin oxunmasına və təhlilinə həsr ediləcək. Bu zaman ikidilli (bilinqval) təlimin başlıca özəlliklərindən biri - dərslərin dil daşıyıcıları tərəfindən aparılması tələbi gözləniləcək.

4. Təlimi rus və ingilis dillərində aparan məktəblərimizdə (hazırlanmış "Azərbaycan tarixi" dərsliyinin bu tədris ilindən həm də təlim ingilis dilində aparılan məktəblərdə istifadəsinə inanırıq) ikidilli təlimin növbəti tədris illərində ibtidai təhsil səviyyəsindən tətbiqi, ANA DİLİnin (hazırda tədris planlarında DÖVLƏT DİLİdir) tədris dili standartları ilə öyrədilməsi ölkə tarixinin, ədəbiyyatının, musiqisinin mənimsədilməsində, həm də uşaqların nitqi, düşüncəsi, davranışında lazımi nəticələr əldə etməyə imkan verəcəkdir. Əvvəlki yazılarımızda göstərdiyimiz kimi, bu halda dövlət dili xarici dil standartları ilə deyil, tədris dili standartları ilə öyrədilir. Yəni siniflərin illik dərs saatlarının sayı dəyişmədən tədris planında dövlət dilinə ayrılmış dərs saatları hesabına hər iki təlim dilinə təxminən eyni sayda dərs saatları verilir. Təlim dövlət məktəblərində aparılan siniflər üçün "Ana dili" dərslik komplektinin tədrisi rus və ingilis dillərində aparan məktəblərdə də istifadə ediləcəyi nəzərə alınsa, bu halda ayrıca dərslik komplektinə belə ehtiyac duyulmayacaq.

5. Tədris işi ardıcıl, zəncirvari, mərhələli və planlı bir prosesdir. Fors-major hallarını nəzərə almasaq, valideynlər öz övladlarının təhsilini öncədən planlaşdırır. Onlar bu məqsədlə müvafiq bağça və məktəb axtarışı edirlər. Fikrimizcə, rus və ya ingilis dilində uşağına məktəbdə təlim vermək istəyən valideyn ölkədə bütün tiplərdən olan dövlət və özəl orta təhsil müəssisələrində istənilən halda Azərbaycan dilinin tədris dili olması reallığını nəzərə almalıdırlar. Bu, həm də məktəbəqədər təhsildə ikidilli təlimin tətbiqinə doğru ciddi addım atılmasını tələb edir. Milli mənsubiyyətindən, vətəndaşlığından asılı olmayaraq, məktəbəqədər və məktəbəhazırlıq tədris proqramı ölkə ərazisində ümumi orta təhsilə cəlb olunacaq uşağın məktəbəqədər təhsil müəssisəsində dövlət dilini mənimsəməsinə cavabdeh olmalıdır.

Hazırda dövlət məktəbəqədər təlim müəssisələrinin Elm və Təhsil Nazirliyi şəbəkəsinə verilməsi ölkədə yeni təhsil reallıqlarını ortaya qoyub ki, bu da tam yeni tədris situasiyası təklif etməyə, bu sahədə də pərakəndəliyə son qoymağa real şərait yaradıb. Söhbət təkcə məktəbəqədər təlimin kurikulumunun, təlim standartlarının, tədris planlarının yenilənməsindən, kadr resurslarının seçilməsi və sertifikatlaşmasından getmir. Əsas məsələ məzmun komponenti ilə bağlıdır. Biz ən azı 2 yaşdan başlanan məktəbəqədər təlimdə uşağa nə veririk, onu məktəbə necə hazırlayırıq və necə məşğul edirik? sualı ortaya çıxır. Burada əlavə çoxlu suallar və müzakirələr yarana biləcəyindən konkret məqsədimizi vurğulayaq: bu yaş dövrü linqvodidaktik və linqvokulturoloji tələblər çərçivəsində uşaqların dilləri mənimsəmələri üçün ən əlverişli vaxtdır. Ölkəmizdəki tolerant mühitə, regionumuzun xüsusiyyətinə, insani, iqtisadi və mədəni əlaqələrimizə uyğun olaraq, təhsil sistemimiz Azərbaycanda doğulub-böyüyən, fəaliyyət göstərən hər kəsə dövlət dili ilə yanaşı, azı iki - ingilis və rus dillərinin sərbəst daşıyıcısı olmaq imkanını qazandırmalıdır. Bunun üçün Azərbaycanın istənilən regionunda, istənilən guşəsində fəaliyyət göstərən məktəbəqədər təlim müəssisələrində, ibtidai və orta ümumi təhsil səviyyələrində təlim dövlət dilində aparılırsa, ingilis dilinin dərinləşdirilmiş proqram üzrə gündəlik tədrisi, ikinci xarici dil kimi rus dilinin həftədə 2-3 saat, yarımqruplara bölünmək öyrədilməsi zamanın tələbləri ilə ayaqlaşmağa fürsət verər. Sinifdə təlim rus dilində aparılırsa, Azərbaycan dilinin tədris dili kimi tətbiqi, yəni bir sıra fənlərin bu dildə aparılması, ingilis dilinin isə dərinləşdirilmiş proqram üzrə mənimsədilməsi ölkənin bugünkü və perspektiv təhsil ehtiyaclarına cavab verir.

6. İkidilli təlimə keçidlə bağlı fənn üzrə dərs yükünü dövlət dilini, ədəbi dilimizi lazımi səviyyədə bilən fənn müəllimlərinə həvalə olunması vacibdir ki, bu da bilinqval (ikidilli) təlimin uğuru üçün əsas şərtdir.

7. Ölkədə qeyri-dövlət dillərində təlimə keçid ali təhsil sistemi qarşısında da ciddi vəzifələr qoyur. Faktiki olaraq, bu gün məktəblərdə rus və ingilisdilli müəllimlərin çatışmazlığı bizdə sovet dönəmindən qalma problemi gündəmə gətirib: müxtəlif ixtisaslar üzrə mütəxəssis hazırlığı üçün "Milli Kvalifikasiya Çərçivəsi" tərəfindən müəyyən olunmuş tələblərə uyğun məzunların böyük əksəriyyəti öz peşələri üzrə əldə etdikləri bilik, bacarıq və kompetensiyaları ingilis (və ya öyrəndiyi digər əcnəbi dildə) dilində sərbəst şəkildə təqdim edə bilmirlər. Məktəblərdə xüsusən texniki və təbiət fənləri üzrə müəllim çatışmazlığının səbəblərindən biri də budur.

8. Etiraf edək ki, universitetlərdə "Tərcümə", "Regionşünaslıq", "Xarici dil müəllimliyi" kimi ixtisaslara marağın azalmasının kökündə ikidilli təlimin tədris proqramlarını (standartlarını) və lazımi tədris resurslarını yaratmaq, səmərəli təlim mühitini formalaşdırmaq problemləri durur.

9. Qeyri-dövlət dillərində təlim aparılan siniflərdə Azərbaycan tarixi üzrə şagird fəaliyyətinin motivasiyasında, uğurunda valideynlərin, Valideyn komitələrinin, məktəblərdə mövcuddursa, Himayədarlar şurasının, bütövlükdə təhsil ictimaiyyətinin ciddi dəstəyinə ehtiyac var.

Nazirliyin bu qərarını vaxtında atılmış addım hesab edir, bunun təlim qeyri-dövlət dillərində aparılan məktəblərlə bağlı məsələlərin uğurlu həllinə, təhsilin bütün pillə və səviyyələrində tədrisin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, milli maraqlarımızın qorunmasına, əmək bazarının tələblərinin ödənilməsinə xidmət edəcəyinə inanırıq.

Telman CƏFƏROV

Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar müəllim

525-ci qəzet .- 2024.- 17 sentyabr №(168).- S.10.