Muğamat aləminin sultanı

Dalğa-dalğa ətrafa yayılan qığıltılı körpə səsi yaxınlıqdan ötüb-keçənlərə ayaq saxlatdırdı. Onlar bir anlığa səs gələn səmtə qulaq verib, yollarına düzəldilər. Şəhərin ən hörmətli və nüfuzlu kişilərindən olan Cəfərqulu xan Cavanşirin bu irəvanlı, gəncəli, şəkili... qonaqları hər gün həmin bağ-bağatlı, ikimərtəbəli evin qənşərindən keçərkən o tilsimli səs onları yenə də ovsunlayır, yoldan eləyirdi. Bir neçə gün dalbadal bu hadisənin şahidi olan qonaqlardan biri heyrətini artıq gizlədə bilməyib, "pah atonnan, uşağa bax, elə bil ağlamır, muğamat oxuyur!" - deyə üzünü yaxındakılara tutub, başını bulayaraq atını məhmizlədi... Musiqiyə, muğama aşina olan həmin qonağın elə o vaxt qeyri-iradi dediyi bu sözlər hikmətli bir kəlama çevrilib, el arasında məşhur bir deyim kimi yayılmağa başladı: "Şuşada körpələr də muğam üstə ağlayır!"

...Bir yay səhəri tarzən Ağa Mirzə Ələsgər Qarabağinin və Minaxanım İbrahimxəlil qızının ocağında dünyaya göz açan və müsafirləri yoldan eləyən həmin o yanıqlı səsin sahibi hələ bələkdə olan və adı qoyulmayan onların ilk oğul övladı Muxtar idi. Günlər, aylar, illər bir-birini əvəz elədikcə balaca Muxtar da başqa şuşalı uşaqlar kimi "muğam üstə ağlaya-ağlaya" böyüyürdü.

Ağa Mirzə Ələsgərin evindən qonaq-qara heç vaxt əskik olmurdu. Kimləri görməmişdi bu evdə Muxtar?! Kərbəlayı Xarrat Qulunu, Hacı Hüsünü, Məşədi İsini, Mirzə Hüseyni, Malıbəyli Cümşüdü, Sadıqcanı, Bülbülcanı, Məşədi Zeynalı... daha kimləri, kimləri! Uşaqlığı və ilk yeniyetməlik çağları atasının sənət dostları, şəyirdləri arasında, çal-çağırlı bir mühitdə keçən Muxtar bu sənətkarlardan çox şeylər görüb-götürmüş, musiqinin incəlikləri ilə yanaşı, xanəndəlik sənətinin qanun-qaydalarını da əxz eləmişdi.

Mədrəsə təhsili alan Muxtar ərəb, fars və türk dillərini mükəmməl bilirdi. Şəxsi mütaliə yolu ilə Şərq ədəbiyyatını da gözəl öyrənmişdi. Lirik ruhlu incə şeirlər yazırdı. Şuşanın ictimai-mədəni həyatı ilə də yaxından maraqlanır, şəhərdə keçirilən bütün tədbirlərdə iştirak eləməyə can atırdı. İncəsənət həvəskarları olan tay-tuşlarını tez-tez başına toplayıb, "Qış klubu"nda, hərbi hissənin kazarmasında göstərilən rus teatr tamaşalarına gedir, yerli kəndirbazların və səyyar sirk artistlərinin çıxışlarının birini də buraxmırdı. Sənətə, xüsusilə də, musiqiyə və teatra həvəsi və rəğbəti getdikcə artırdı. Amma Şuşada yadelli, qeyri-millətlərin tərəqqisini görəndə isə onun qəlbində yuva qurmuş bir sual öz cavabını axtarırdı: görəsən, nə vaxta qədər bizim şəhərdə öz dilimizdə teatr olmayacaq, tamaşalar göstərilməyəcək, azərbaycanlılar səhnəyə çıxmayacaq?! Bu sual bu vətən qeyrətli və təşəbbüskar gənci dərindən düşündürür və o, çoxdan həllini gözləyən bu suala cavab axtarıb-tapmağa çalışırdı. Sualın cavabını isə onun özü və özü kimi sənətə həvəsi olan milli ədəbi qüvvələr verə bilərdi. Çünki həmin dövrdə Qarabağda mədəniyyət çıraqlarını yandırıb, şölələrini daha yüksəklərə qaldırmaq artıq bu qaynar təbiətli vətənpərvər gənclərin üzərinə düşürdü. Onun üçün də Muxtar həmfikir dostları ilə ilkin olaraq "Hacı Qara" komediyasını səhnələşdirmək qərarına gəldi. Amma onlar səhnəyə çıxmağı, tamaşa göstərməyi din xadimlərinin günah hesab etdiklərini, aktyorları "dinsiz", "kafir", "mürtəd" adlandırdıqlarını da gözəl bilirdilər. Həm də həmin vaxtlar müsəlman səhnəsində kişilərin qadın rollarını oynamaları böyük biabırçılıq sayılırdı. Bu rolların ifaçıları hər cür alçaldılır, ifa etdikləri qadın rollarının adlarını ömürlük daşıyırdılar. Gənclər yaxşı bilirdilər ki, həmişə mütərəqqi tədbirlərə qarşı çıxan qaraguruhçu kütlə, nadan adamlar, onları lənətləyən ruhanilər bu ideyanı da rəğbətlə qarşılamayacaqlar, hər vasitə ilə onun həyata keçməsinə maneçilik törədəcəklər... Tamaşa çox çətinliklə də olsa, baş tutdu.

Səhnə fəaliyyətinin qırx illik yubileyi münasibətilə qəzetlərin birinə verdiyi müsahibəsində Mirzə Muxtar Məmmədov həmin günləri belə xatırlayırdı: "Şuşada ilk dəfə olaraq müsəlman tamaşası təşkil olundu və ilk müsəlman dramaturqu Mirzə Fətəli Axundovun "Hacı Qara" komediyası oynanıldı. Həmin ildən də səhnəyə marağım daha da artmağa başladı. İlk tamaşanı müvəffəqiyyətlə oynamaq üçün bir ay məşq eləməyi qərara aldıq. Eyni zamanda afişaların və dəvətnamələrin şəhərdə vaxtında yayılmasına çalışdıq. Müsəlmanların o vaxt teatr haqqında heç nə bilmədiklərini deməyə lüzum yoxdur. Bizi lağa qoyur və şəhərdə ilk müsəlman tamaşasının afişalarını cırıb-atırdılar. Dəvətnamə və bilet verdiyimiz adamlar bəzi yerlərdə bizi söyür və hətta döyürdülər" (A.Yusifov. "Müsəlman artistinin yubileyi", "Kafkazskiy teleqraf" qəzeti, 29 aprel 1913-cü il, № 21).

Bütün çətinliklərə, təzyiqlərə, təhqirlərə baxmayaraq, gənc Muxtar tez-tez ədəbi və musiqili məclislərə gedir, yeri gələndə səhnəyə də çıxırdı. O, həvəskar bir xanəndə və aktyor kimi də tanınır, şəhərdə barmaqla göstərilirdi. Artıq Muxtar mədrəsə təhsili ilə kifayətlənmir, gələcək mütərəqqi ideyalarını həyata keçirmək üçün dünyəvi elmlərə yiyələnməyə də çalışırdı. Ona görə də savadını, biliyini, dünyagörüşünü artırmaq arzusu ilə yaşı ötüb-keçsə də, on yeddi yaşındaykən Şuşa dördsinifli şəhər məktəbinə girdi. 1876-1881-ci illərdə burda oxudu, məktəbdə gimnastika ilə də müntəzəm məşğul oldu, yaxşı səsi olduğundan xor kollektivinin üzvü kimi tez-tez təşkil edilən musiqili səhnəciklərdə çıxış elədi. İyirmi iki yaşında bu məktəbi əla qiymətlərlə bitirdi. Üstəlik, bir il də pedaqoji kurs keçib, uğurla imtahan verərək ibtidai məktəblərdə dərs demək hüququ qazandı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının müxtəlif kənd məktəblərində dərs dedi. 1882-ci ildə təyinatla Qubadlı məktəbinə göndərildi, iki il sonra Bərdə məktəbinə dəyişildi, 1885-ci ildə Alpout, 1885-1886-cı illərdə isə Ləmbəranda işlədi. Bu müddətdə əsl pedaqoq kimi tanındı. Savadlı olduğuna görə və hörmət əlaməti olaraq ona "Mirzə" - deyə müraciət eləməyə başladılar.

...On doqquzuncu əsrin həştadıncı illərindən Şuşada teatr tamaşaları müntəzəm olaraq göstərilməyə başladı. Çoxsaylı şuşalı müəllimlər hər yay tətili zamanı işlədikləri kəndlərdən vətənlərinə dönür, şəhərin mədəni həyatında fəal iştirak edirdilər. Onlar konsertlər, müsamirələr, səhnəciklər düzəldir, teatr tamaşaları hazırlayırdılar. Həm təşkilati, həm də yaradıcılıq işlərində ən böyük vəzifə və məsuliyyət isə Muxtarın üzərinə düşürdü. Həm də bütün bu işlər çətin və mürəkkəb bir şəraitdə baş verirdi.

Avam kütlənin, dindar adamların səhnəyə, sənətkara münasibəti, onları ölümlə hədələməsi Mirzə Muxtar Məmmədovu vətənindən birdəfəlik çıxıb getməyə məcbur elədi. Bir müddət orda-burda daldalandı, sonra Gəncəyə, ordan da Tiflisə üz tutdu. Üç il burda müəllimlik elədi, teatr tamaşalarında oynadı.

...1897-ci ildə Mirzə Muxtar Məmmədov Bakıya köçdü, oktyabr ayının 5-dən etibarən İçərişəhərdə şuşalı Əbdüləli bəy Vəlibəyovun müdir olduğu 9-cu rus-tatar məktəbində ana dili müəllimi kimi pedaqoji fəaliyyətini davam etdirməyə başladı. Yeddi il burda dərs dedi. Lakin sonralar məktəbdə Azərbaycan dili fənninin ləğv olunması ilə əlaqədar onun vəzifəsi ixtisara düşdü, bir müddət dolanışıq xətrinə 3-cü, 4-cü, 8-ci və 10-cu rus-tatar məktəblərində əvəzçiliklə işlədi. Uzunsürən yel xəstəliyindən və qan azlığından əziyyət çəkən qocaman müəllim 1905-ci il noyabrın 1-dən pedaqoji fəaliyyətini dayandırdı.

Mirzə Muxtar Məmmədovu hələ uşaqlıq çağlarından Şərq musiqisini, xüsusən də, muğamları mükəmməl bilən bir musiqişünas və aktyor kimi tanıdığından gənc Üzeyir bəy Hacıbəyov "Leyli və Məcnun" operasını səhnəyə qoyarkən onu bir məsləhətçi kimi tamaşanın hazırlanmasına dəvət eləmişdi. Görkəmli musiqi xadimi müəllifə xeyirxah məsləhətlər verməklə yanaşı, özü də Məcnunun atası Əbülqeys rolunu yüksək səviyyədə ifa etdi. Elə həmin vaxtdan da opera səhnəsində fəaliyyət göstərməyə başladı, "Əsli və Kərəm"də İsfahan şahı, "Şah İsmayıl"da Rəmmal, "Fərhad və Şirin"də Şapur, "Aşıq Qərib"də Xacə, "Mehr və Mah"da Yəmən şahı, "Şah Abbas və Xurşudbanu"da Vəzir obrazlarını məharətlə yaratdı. Eyni zamanda müxtəlif operetta və pyeslərin tamaşalarında, əsasən, qadın rolları oynadı.

Çoxillik səhnə həyatında bu zavallı səhnə xadiminin başına cürbəcür qanqaraldıcı, faciəli hadisələrlə bərabər, çoxlu gülməli, məzəli əhvalatlar da gəlmişdi. Milli opera sənətimizin yaradıcılarından olan Hüseynqulu Sarabski belə bir əhvalat söyləyir: "İsmayıl bəy Rüstəmbəyov Bakı dövlətlilərinin xəsisliyindən bəhs edən "Dövləti-bisəmər" adlı bir pyes yazmışdı. Biz əsəri tamaşaya qoymaq üçün məşqlərə başladıq. Əsərdə bir yengə rolu vardı. O yengə gərək oxuyub-oynayaydı. Bu rol üçün adam yox idi. Qalmışdıq məəttəl, bu rolu kimə verək?! Yoldaşlardan Rəhim bəy dedi: - Gəlin Mirzə Muxtarı çağıraq, bu rolu verək ona. Hamımız razı olduq. Rəhim bəy Mirzə Muxtarı tapıb gətirdi. Bizimlə yoldaş olmaq şərtilə Mirzə Muxtar o rolu boynuna götürdü. Amma bina məsələsi çox çətin məsələ idi. Harda oynayaq? Bakıda bir Tağıyevin teatrı idi ki, o da yay münasibətilə bağlıydı. Gedib, teatrın bizə verilməsini istədik, vermədilər. Çarəmiz kəsildi, şəhər bağının yanında bir artistlər klubu var idi. Oranı çox danışıqdan sonra iki gecəyə aldıq. Tamaşa gecəsi təzə əsər olduğu üçün yaxşı gəlirimiz oldu. Yuxarıda göstərdiyim kimi Yengə rolunu Mirzə Muxtar ifa edirdi. O, oynayanda qrim eləməzdi. Bığının üstündən bir yaylıq bağlayıb, uclarını daldan düyünləyib, başına bir kəlağayı örtüb, əynində də bir arvad tumanı geyib, hazır durmuşdu, öz növbəsi gəlirkən səhnədə bu sözləri oxuyaraq oynamağa başladı:

Əriştə oldu toy aşı,

Ona qarışdı göz yaşı.

Açılmadı o gün başı,

O hacının qabağı-qaşı.

O toyda mən də var idim,

O toyda mən də var idim.

İki quda bir-birinə

Baxırdılar qıyğacı.

Qaragözlü, qaraqaşlı

Bişməmişdi heç turacı.

O toyda mən də var idim,

O toyda mən də var idim.

Mirzə Muxtar mahnını oxuyub-oynamağa başladıqda salonda gülmək səsindən qulaq tutulurdu. O, rola elə girmişdi ki, hətta səhnədə qadın olmağı yadından çıxmışdı. Birdən bığı üstündə olan dəsmal çənəsinə düşdü. Camaat bu halı görcək gülmək daha da şiddətləndi. Mirzə Muxtar elə güman edirdi ki, camaat onun yaxşı oynamağına gülür. Odur ki, heç kəsə fikir verməyib, öz işində idi. Bu halda başındakı şalı sürüşərək çiyninə düşdü və başı göründü. Səhnə arxasından Ərəblinski əsəbi halda: - Mirzə, bığını ört, başın görsənir, şalın düşüb! - deyə qışqırırdı. Kimdir qulaq asan?! O öz işində idi. Mahnını oxuyub, atlanıb-düşürdü. Qəflətən tumanın bağı qırıldı. Tuman dizinə düşdü və Mirzənin şalvarı da göründü. Camaat əl çalmağa başladı. Səhnədə olan artistlər gülməkdən bir söz deyə bilmirdilər, camaat artistlərə, artistlər camaata qarışmışdı. Ərəblinski səhnə arxasından hirslənib qışqırırdı: - Biabır olduq, biabır olduq! - Ancaq gülməkdən qulaq tutulurdu. Mirzə birdən ayılıb, özünü belə gördükdə bir saniyə sükutdan sonra tumanını yuxarı çəkərək səhnə arxasına qaçdı. Biz də pərdəni saxlamağa məcbur olduq" (Hüseynqulu Sarabski. "Köhnə Bakı", "Yazıçı" nəşriyyatı, Bakı, 1982, səhifə 71-73.)

Mirzə Muxtar Məmmədov müəllimliyin daşını atandan sonra ömrünü tamamilə teatra, səhnəyə bağladı. O, sənət dostları ilə birlikdə Azərbaycanın, Şimali Qafqazın və Orta Asiyanın bir çox şəhərlərində qastrol səfərlərində oldu, opera, operetta və pyeslərin tamaşalarında müxtəlif rollar ifa etdi, təbii, canlı oyunu, məlahətli səsi və səhnə mədəniyyəti ilə tamaşaçıların dərin hörmətini və məhəbbətini qazandı.

1913-cü il may günlərinin birində Bakının teatr ictimaiyyəti Tağıyev teatrına axışırdı. Həmin gün "Nicat" maarif cəmiyyətinin teatr bölməsi müsəlman səhnəsinin ilk teatr xadimlərindən olan Mirzə Muxtar Məmmədovun səhnə fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirirdi. Teatrsevərlər olduqca təntənəli keçən bu yubileyi "mədəniyyət bayramı" adlandırırdılar. Bu münasibətlə dövri mətbuatda elanlar verilmiş, "Kaspi", "Zaqafqazskaya reç", "İqbal", "Bəsirət" və sair qəzetlərdə yubilyardan geniş müsahibələr alınmış, onun tərcümeyi-halı, şəkli, həyat və fəaliyyətinə aid məlumatlar, məqalələr dərc edilmişdi. "Kafkazskiy teleqraf" qəzeti 29 aprel 1913-cü il tarixli, 21-ci nömrəsindəki müsahibədə aktyorun şəxsində yazırdı: "Onlar bizi ağ günə çıxarmış və mədəni xalqların ailəsinə daxil etmişlər. Bu adamlar Qafqaz müsəlmanlarının fəxri, onların səhnəsinin bəzəyidirlər və onların adları Qafqaz müsəlmanlarının mədəni inkişaf tarixinin səhifələrinə həmişəlik yazılmışdır". Yubiley üçün Mirzə Muxtar "Leyli və Məcnun", "Rüstəm və Söhrab" operalarından pərdələr seçmiş və özünün iştirakı ilə bu pərdələr səhnədə göstərilmişdi. Öz səhifələrində yubileyə geniş yer vermiş bu qəzet 10 may 1913-cü il tarixli, 23-cü nömrəsində yazırdı: "Qırx illik səhnə fəaliyyətinin yarısını Məmmədov Bakıya, yarısını isə öz doğma Şuşa şəhərinə həsr etmişdir. Müsəlman səhnəsi üçün Məmmədovun xidmətləri böyükdür və bugünkü yubiley təntənəsi tamamilə ona layiqdir".

Gecəyə həddən artıq adam gəlmişdi. Xeyli çıxışlar oldu. Mirzə Muxtar Məmmədovun ünvanına göndərilmiş saysız-hesabsız təbrik teleqramları gecənin gedişatını bəzədi. Yubilyara qiymətli hədiyyələr, aktyor yoldaşlarının və Hacı Zeynalabdin Tağıyevin şəxsi pul mükafatları təqdim olundu. Mirzə Muxtarın iştirakı ilə əsərlərdən pərdələr göstərildi. Tədbirin belə maraqlı və təmtəraqlı keçməsindən son dərəcə mütəəssir olan qocaman aktyor sevincdən göz yaşlarını saxlaya bilmədi, yubileyin təşkilatçılarına, tamaşaçılara, onu teleqramla və qəzet vasitəsilə təbrik edənlərə öz dərin təşəkkürünü bildirdi.

Çoxları güman eləyirdi ki, Mirzə Muxtar Məmmədov bu yubileydən sonra səhnə ilə vidalaşacaq. Lakin əksinə, gücü, enerjisi hələ tükənməyən qocaman aktyor teatr işinə daha şövqlə, daha həvəslə yanaşdı, həm opera, həm də dram tamaşalarında müntəzəm çıxış elədi, Tiflisdə, İrəvanda, Gəncədə, Dərbənddə, Vladiqafqazda, Orta Asiyada dəfələrlə qastrol səfərlərində oldu.

1916-cı il aprel ayının 29-da Bakıda Cəlil Məmmədquluzadənin məşhur "Ölülər" əsəri ilk dəfə səhnəyə qoyulanda Şeyx Əhməd rolu Mirzə Muxtara həvalə edildi. Az sonra Hacıbəyov qardaşları Mirzə Muxtarı özlərinin teatr truppalarına götürdülər. O, çox keçmədən bu truppanın tərkibində sənət dostları Mirzağa Əliyev, Hüseynqulu Sarabski, Cəlil bəy Bağdadbəyov, Nurməmməd Məmmədov və başqaları ilə birlikdə Aşqabada yola düşdü, əsasən, Üzeyir bəy Hacıbəyovun əsərlərindən ibarət qastrol tamaşalarında fəal surətdə iştirak elədi. Bir neçə il bu truppanın tərkibində çalışdı. 1919-cu ildə qırx beş illik səhnə fəaliyyətini başa vuran 60 yaşlı sənətkar teatrdan tamamilə ayrıldı. Həmişə ona xüsusi qayğıyla, hörmət və ehtiramla yanaşan Hacıbəyov qardaşları teatr sahəsindəki xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək qocaman sənətkara ayda 500 manat məbləğində təqaüd təyin elədilər.

Mirzə Muxtar Məmmədov bir daha səhnəyə çıxmasa da, musiqidən ayrılmadı, ömrünün sonuna qədər bu incə sənətlə - musiqişünaslıqla məşğul oldu. 1923-cü ildə Azərbaycan Türk Musiqi Texnikumunun nəzdində Üzeyir bəy Hacıbəyovun sədrliyi ilə "Muğamat komisyonu" adlanan elmi şura yaradılmışdı. Bura Cabbar Qaryağdıoğlu, İslam Abdullayev, Qurban Pirimov, Əfrasiyab Bədəlbəyli kimi xalq musiqisini, muğamları dərindən bilən musiqiçilər cəlb olunmuşdu. Mirzə Muxtar isə "Muğamat komisyonu"nun ağsaqqalı və fəxri münsifi seçilmişdi. O, tez-tez şuranın yığıncaqlarına dəvət olunurdu. Və muğamların müzakirəsi zamanı yaranan mübahisələrdə son söz bu qocaman sənətkarın idi, onun rəyi və fikri qanundu. Hamı da onunla tamamilə razılaşırdı.

Xalq musiqisinin və muğamların gözəl bilicisi kimi Mirzə Muxtar Məmmədovu tez-tez musiqi məktəblərinə, konservatoriyaya, mədəniyyət evlərinə, klublara, redaksiyalara dəvət edir, onunla görüşlər keçirirdilər. Görkəmli musiqişünas-alim və bəstəkar Əfrasiyab Bədəlbəyli yazır ki, bu görüşlərdə Mirzə Muxtarın verdiyi məsləhətlər və elədiyi tövsiyələr aforizm şəklində dildən-dilə düşür, zərb-məsəl kimi danışılırdı. 1927-ci ilin martında "Kommunist" qəzeti redaksiyasında incəsənət məsələləri ilə bilavasitə yaxından maraqlanan əməkdaşı Məmmədəli Sidqi (Səfərov) və tanınmış sənətşünaslar Xəlil İbrahim və Əsəd Tahirin təşəbbüsü ilə "Oxucular klubu" salonunda redaksiya işçilərinin Mirzə Muxtar ilə görüş gecəsi təşkil olunmuşdu. Əfrasiyab Bədəlbəyli qocaman müğənninin həmin məclisdə nəğməkarlıq sənəti haqqında dediyi ayrı-ayrı mülahizələrini qeyd edib saxlamışdır. Bu mülahizələrdən bir çoxunun indi də xüsusilə, gənc nəğməkarlarımız üçün faydalı və həm də ümumiyyətlə, maraqlı olduğunu nəzərə alaraq bunlardan bir neçəsini dərc edirik:

- Səs işləndikcə açılır.

- Təğənni, zina (oxuma) adi danışıq kimi sərbəst, aparılan söhbət kimi asanlıqla əldə edilməlidir.

- Bir neçə vaxt oxumayan xanəndələrdən bəziləri belə deyir: "Səsim qaymaq bağlamışdır". Lakin o, çox böyük səhv edir. Doğrudan da, bəzi hallarda səsə istirahət vermək lazımdır. Lakin lüzumsuz hallarda oxumaqdan boyun qaçıran müğənninin səsi heç də "qaymaq bağlamır", əksinə, pas atmış olur...

- Təğənninin (oxumağın) ümdə şərti düzgün nəfəs almaqdır. Nəğməkar oxuduğu zaman sakit, heç bir tövşüməyə qətiyyən yol vermədən, səssiz nəfəs almağa çalışmalıdır. Nəfəsi ağızdan yox, burundan almaq lazımdır. Ona görə ki, hava ağız vasitəsi ilə ciyərlərə getdikdə "yolda" boğazın qurumasına səbəb ola bilər. Sonra ciyərlərdə olan havanı qətiyyən gücənmədən, həm də qənaət ilə buraxmaq lazımdır. Belə ki, səs boğazdan sərbəst surətdə istixrac olunsun. Əgər nəfəsi həddindən artıq tez, ya da gec buraxsan, səsin boğuq eşidilər.

- Oxuma zamanı boyunu və çiyinlərini sərbəst saxla, çünki hər bir kəskin hərəkət boğaza zərərdir.

- Bəzi xanəndələr oxuyan zaman alt çənəsini sağa-sola hərəkət etdirirlər. Bu halda onlar ot kövşəməkdə olan heyvanı andırırlar, həm də özlərini aldadırlar. Onlar güman edirlər ki, bununla səs qaltanlı olar. Bu, böyük səhvdir. Alt çənənin sağa-sola hərəkəti heç vaxt səsi artırmaz.

- Evində tək qalıb güzgü qabağında həm bəmdə, həm də zil pərdələrdə bir müddət oxu, bax, gör sifətin nə hallara düşür. Əgər oxuduğun zaman ağzın bir yana əyilirsə, bu, çox böyük nöqsandır. Buna yol vermə, yoxsa dinləyicilər bunu sənə irad tutar, rişxənd edərlər.

- Zil pərdələrdə oxuduğun zaman ağzını həddindən ziyadə açma, çünki əngin aşağı sallanması boğazın yolunu daraldır. Bu isə səsin dolğunluğunu azaldır.

- Olduğundan daha güclü səs çıxarmağa cəhd eləmə, çünki o sayaq oxumağın heç bir faydası yoxdur. Qışqıraraq oxuyan həm dinləyicinin zəhləsini tökər, həm də axırda özünün səsini batırar.

- Oxuma zamanı müxtəliflik xatirinə hərdənbir burunda oxumaq (ağız yumulmuş halda) özlüyündə çox gözəl üsuldur. Həm də hər xanəndəyə müyəssər olan iş deyil. Burda əsl məharət, səsi bir müddət burunda uzatdıqdan sonra ehmallıca ağıza keçirməkdən ibarətdir. Bu, hünər istər. Gərək burda heç bir sərt səs ayrılığı hiss olunmasın. Mənim istər keçmişdə, istərsə də indi tanıdığım xanəndələrdən yalnız Seyid Şuşinski burunda oxumaq üsulundan məharətlə istifadə etməyi bacarır. Bu işdə heç bir müğənni ona tay ola bilməz.

- Səsin həcmini istər bəm, istərsə də zil pərdələrə doğru çox böyük ehtiyatkarlıqla, ehmalca, tədricən pillə-pillə genişləndirmək lazımdır.

- Çalış ki, səsin rəvan olduğu qədər qıvraq, oynaq olduğu qədər səlis, dayanıqlı, həm də axıcı olsun.

- Səsi süni surətdə gücləndirmək və həddindən ziyadə bərkdən (ucadan) oxumağa cəhd etmək zərərli olduğu kimi, zümzümə aludəçiliyi də eyni dərəcədə ziyandır, çünki bunların hər ikisi boğaz əzələlərinin düzgün inkişaf etməsinə mane olur.

- Oxuduğun dəstgahın təsirli olması üçün münasib qəzəl seçmək çox vacib və əhəmiyyətli vəzifədir. Lakin oxuduğun hər qəzəlin sözlərini düzgün və mənalı tələffüz etməyi bacarmaq daha da vacib bir şərt sayılmalıdır.

- Yaxşı, məlahətli səsə malik, lakin kəmsavad olan xanəndə füsunkar bir qızın yaxşı çəkilmiş şəklinə bənzər: gözəldir, amma canı yoxdur...

- Oxuduğu qəzəlin vəzninə, bəhrinə riayət etməyən, ya da qəzəlin sözlərini təhrif edən xanəndə şerin, sənətin birinci düşmənidir.

- Xaric oxumaq fəlakətdir, xaric oxuduğunu eşitməmək faciədir, xaric oxuduğunu inkar etmək isə cəhalətdir...

...Ötən əsrin iyirminci illərində Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığı nəzdində yaradılan "Qənaət komisyonu" büdcəyə qənaət etmək məqsədilə hökumətin Mirzə Muxtar Məmmədova təyin etdiyi təqaüdü kəsmişdi. Bu qocaman səhnə xadiminə qarşı ədalətsizlik və hörmətsizlik bir çox sənət adamlarını və mətbuat orqanlarının narazılığına səbəb olmuş və onlar mətbuatda öz etirazlarını bildirmişdilər. "Molla Nəsrəddin" jurnalı da məsələyə münasibətini "50 illik yubiley" məqaləsində "Kəvəzə" imzalı bir nəfərin dili ilə belə bildirmişdi: "Yoldaşlar, hərçənd bizi qənaət tədbirləri görmək üçün seçmişlər. Lakin bu gün qoca bir aktyorumuzun 50 illik yubileyi günü olduğu üçün biz də bu günü xüsusi bir surətdə qeyd etməliyik. Məlumdur ki, hər bir xalqın camaat xadimləri, elm yolunda çalışanları, incə sənətlər və ədəbiyyat yolunda can verənləri o xalqın arasında artıq hörmətlə yad olunur. Xalq öz qəhrəmanlarının adlarını əbədiləşdirmək üçün onların adlarına bir çox işlər görürlər. Bunun hamıdan artıq, əlbəttə, mədəniyyət cəhətincə geridə olan xalqlar arasında əhəmiyyəti çoxdur. İndi necə ola bilər ki ("Qənaət komisyonu" üzvü burda istəkana su töküb içir)... Hə, indi necə ola bilər ki, səhnəmizdə əlli ildən bəri xidmət edən, səhnəmizin birinci banilərindən olan və bütün ömrünü bu yolda keçirən Mirzə Muxtar kimi qoca aktyorumuzun yubiley günündə biz iştirak etməyək?! Yenə necə ola bilər ki (Natiq cibindən yaylıq çıxarıb, alnının tərini silir)... Hə, yenə necə ola bilər ki, "Qənaət komisyonu" üzvləri öz hissəmizə düşən vəzifəni yerinə yetirməyək və qoca aktyorumuz Mirzə Muxtarın bu yubileyini xüsusi surətdə qeyd etməyək?! Yenə necə ola bilər ki (Nitqçinin hərarəti natiqin özünə artıq təsir etdiyi üçün burda pencəyini çıxarır)... Necə ola bilər ki, biz bir tədbir ilə həm öz adımızı və həm Mirzə Muxtarın adını tarix səhifələrinə keçirməyək?!

Buna görə mən təklif edirəm ki, Mirzə Muxtarın türk səhnəsinə göstərdiyi xidmətlərini, bütün ömrünü bu yolda keçirdiyini, qocalığını, küçələrdə sərkardan gəzdiyini və 50 illik səhnə fəaliyyətini nəzərə alıb, qənaət yolunda mübarizə məqsədilə onu türk teatrından aldığı maaşından məhrum edək (Natiq qrafindən su töküb, başını yuyur).

Komisyonun başqa üzvləri:

Yaşasın Mirzə Muxtar!

Molla Nəsrəddin (acqarına): - Mən ölüm, heç yeridir?!

Yaşasın dünya inqilabı (Molla Nəsrəddin: Mən də deyirəm ki, yaşasın xalq maarif komissarlığı yanındakı "Qənaət komisyonu)! (Kəvəzə. "50 illik yubiley", "Molla Nəsrəddin" jurnalı, iyul 1926-cı il, № 27.)

Görkəmli musiqişünas və aktyor dünyasını dəyişəndə respublikanın bütün musiqi ictimaiyyəti ona yas saxladı, qəzetlər başsağlıqları, nekroloqlar verd.

"Kommunist" qəzeti Mirzə Muxtar Məmmədovun (3.VII.1859-17.I.1929) ölümünü "ən xoşbəxt ölüm" adlandırır, musiqi sahəsində "arzu-kamı qalmadığını", son diləyini - "türk səhnəsində türk qızlarının oynadığını gördüyünü" vurğulayır, görkəmli musiqişünas və bəstəkar Əfrasiyab Bədəlbəyli isə onu "xalq musiqisinin ağsaqqalı və alimi", "muğamat aləminin sultanı" adlandırırdı. Məşhur müğənni və görkəmli teatr xadiminin ömür yoluna nəzər salarkən, doğrudan da, bu sənətkarın deyilənlərdən də artıq qiymətə layiq olduğunu görürük.

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet .- 2024.- 19 sentyabr (№ 170).- S.12-13.