Türk xalqlarının linqvistik dünyagörüşü və xarici dil öyrənmə

ETNOLİNQVİSTİK VƏ KULTUROLOJİ ASPEKTLƏR

Dil faktoru insan sivilizasiyasının ən mürəkkəb və çoxşaxəli aspektlərindən biridir. O, sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, eyni zamanda mədəniyyətin, düşüncə tərzinin və dünyagörüşün əks olunduğu mürəkkəb bir sistemdir. Dil cəmiyyətin kollektiv şüurunun məhsulu olmaqla yanaşı, həm də fərdi idrakın formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır. Bu kontekstdə, hər bir dilin özünəməxsus struktur və semantik xüsusiyyətləri, həmin dildə danışan xalqın dünyagörüşünü, düşüncə tərzini və mədəni dəyərlərini əks etdirir.

Türk xalqları kontekstində bu məsələ xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki türk dilləri ailəsi geniş bir coğrafi əraziyə yayılıb və müxtəlif mədəni təsirlərə məruz qalıb. Türk dilləri ailəsi Balkanlardakı qaqauz türkcəsindən tutmuş Sibirdəki yakut dilinə qədər çox geniş bir coğrafiyada danışılan 30-dan çox dili əhatə edir. Bu dillər, ümumi kökləri və oxşar qrammatik strukturları ilə yanaşı, hər birinin özünəməxsus leksik və fonetik xüsusiyyətləri ilə də diqqət çəkir. Türk dillərinin bu rəngarəngliyi, onların daşıyıcılarının dünyagörüşündə və mədəni təcrübəsində də əks olunur.

Linqvistik dünyagörüşü konsepsiyası, dilçilikdə Humboldt və Sapir-Whorf hipotezi ilə əlaqələndirilir. Wilhelm von Humboldt, dilin sadəcə fikrin ifadə vasitəsi deyil, həm də fikrin formalaşdırıcısı olduğunu iddia edirdi. O hər bir dilin özünəməxsus "daxili forması" olduğunu və bu formanın həmin dildə danışan xalqın dünyagörüşünü müəyyən etdiyini vurğulayırdı. Daha sonra, Edward Sapir və Benjamin Lee Whorf bu ideyanı daha da inkişaf etdirərək, dilin strukturunun insanın düşüncə tərzini və davranışını müəyyən etdiyini irəli sürdülər.

Bu nəzəriyyəyə görə insanın düşüncə tərzi və dünya haqqında təsəvvürləri onun danışdığı dilin strukturu və xüsusiyyətləri ilə sıx bağlıdır. Məsələn, müxtəlif dillərdə rəng spektrinin bölünməsi fərqli olduğundan, fərqli dil daşıyıcıları rəngləri fərqli qavrayırlar. Eyni şəkildə, zaman anlayışının dildə ifadəsi də xalqların zaman qavrayışına təsir edir. Türk dillərinin özünəməxsus qrammatik strukturu, söz ehtiyatı və ifadə vasitələri bu dillərin daşıyıcılarının dünyagörüşünü formalaşdıran əsas amillərdən biridir.

Türk dillərinin linqvistik xüsusiyyətləri və dünyagörüşü

Türk dilləri aqqlütinativ dil qrupuna aid olub söz köklərinin dəyişməz qalması və şəkilçilərin ardıcıl əlavə edilməsi ilə xarakterizə olunur. Bu xüsusiyyət türk xalqlarının düşüncə tərzində analitik və sistemli yanaşmanın üstünlük təşkil etməsinə səbəb olur. Aqqlütinativ struktur mürəkkəb anlayışların ifadəsində böyük çeviklik təmin edir və bu, türk dillərində abstrakt düşüncənin inkişafına əlverişli şərait yaradır.

Məsələn, türk dillərində "ev" sözünə müxtəlif şəkilçilər əlavə edərək, "evdəki", "evimdə", "evlərimizdən" kimi sözlər yaratmaq mümkündür. Bu cür söz yaradıcılığı prosesi türk dilli insanların düşüncəsində anlayışların daha dəqiq və incə fərqləndirilməsinə imkan verir. Bu xüsusiyyət, eyni zamanda, türk dillərində yeni anlayışların ifadəsi üçün yeni sözlərin yaradılmasını asanlaşdırır ki, bu da dilin çevik inkişafına və müasir dünyaya adaptasiyasına kömək edir.

Bundan əlavə, türk dillərində cins kateqoriyasının olmaması, gender bərabərliyi anlayışının dildə və düşüncədə daha təbii şəkildə əks olunmasına səbəb olur. Bu, müasir dünyada gender məsələlərinə həssas yanaşan cəmiyyətlərdə türk dilli insanların adaptasiyasını asanlaşdıra bilər. Eyni zamanda, bu xüsusiyyət, türk dillərində insan və cəmiyyət haqqında daha neytral və bərabərhüquqlu düşüncə tərzinin formalaşmasına kömək edir.

Türk dillərində metaforik ifadələrin zənginliyi də diqqət çəkən məqamlardandır. Məsələn, "göz" sözü ilə bağlı ifadələrin çoxluğu ("göz qoymaq", "gözdən düşmək", "göz yummaq" və s.) türk xalqlarının vizual qavrayışa və müşahidəyə verdiyi əhəmiyyəti göstərir. Bu cür linqvistik xüsusiyyətlər, türk xalqlarının dünyagörüşündə obrazlı təfəkkürün əhəmiyyətli yer tutduğunu göstərir. Metaforik ifadələrin bolluğu, türk dillərində abstrakt anlayışların konkret təcrübələr vasitəsilə ifadə olunmasına imkan yaradır ki, bu da mücərrəd düşüncənin inkişafına müsbət təsir göstərir.

Türk dillərində şəxs əvəzliklərinin və şəxs sonluqlarının geniş istifadəsi, fərdin cəmiyyətdəki mövqeyinə və sosial münasibətlərə xüsusi diqqət yetirilməsini göstərir. Bu, türk cəmiyyətlərində şəxslərarası münasibətlərin və sosial ierarxiyanın əhəmiyyətini vurğulayır. Məsələn, türk dillərində müraciət formalarının çoxluğu və mürəkkəbliyi (siz/sən fərqi, hörmət ifadə edən xüsusi sonluqlar və s.) sosial münasibətlərin incəliklərini əks etdirir.

Nəhayət, türk dillərində səs ahəngi prinsipi dilin estetik və harmonik səslənməsini təmin edir. Bu xüsusiyyət, türk xalqlarının dünyagörüşündə harmoniyanın və tarazlığın əhəmiyyətini göstərir. Səs ahəngi prinsipi, eyni zamanda, türk dillərində sözlərin və qrammatik formaların daha asan mənimsənilməsinə və yadda saxlanılmasına kömək edir.

Bütün bu linqvistik xüsusiyyətlər, türk xalqlarının dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynayır. Onlar, türk dilli insanların düşüncə tərzini, məntiqi qurma üsullarını və dünya haqqında təsəvvürlərini müəyyən edir. Bu xüsusiyyətlərin dərk edilməsi türk xalqlarının mədəniyyətini, psixologiyasını və davranış modellərini daha yaxşı anlamağa yardımçı olur.

Etnolinqvistik aspektlər və xarici dil öyrənmə

Türk xalqlarının etnolinqvistik xüsusiyyətləri onların xarici dil öyrənmə prosesində müəyyən üstünlüklər və çətinliklər yaradır. Bu xüsusiyyətlərin hərtərəfli təhlili türkdilli öyrənənlər üçün daha effektiv xarici dil tədrisi metodologiyasının işlənib hazırlanmasına kömək edə bilər.

Türk dillərinin fonetik zənginliyi, xüsusilə səs harmoniyası prinsipi, türkdilli insanların müxtəlif dillərdəki səsləri daha asan mənimsəməsinə kömək edir. Türk dillərində mövcud olan geniş səs spektri (məsələn, Azərbaycan dilində 9 sait və 24 samit), bir çox xarici dillərin fonetik sisteminin mənimsənilməsini asanlaşdırır. Bu, xüsusilə Avropa dillərinin öyrənilməsində fonetik baxımdan üstünlük təşkil edir. Məsələn, türk dillərində mövcud olan [j], [ş], [y] kimi səslər, ingilis, alman və fransız dillərindəki oxşar səslərin tələffüzünü asanlaşdırır.

Digər tərəfdən, türk dillərinin söz sırası mübtəda-tamamlıq-xəbər bir çox Avropa dillərindən mübtəda-xəbər-tamamlıq ilə fərqlənir. Bu fərq, türkdilli şəxslərin ingilis, fransız və ya alman kimi dilləri öyrənərkən cümlə quruluşuna adaptasiya olunmasında müəyyən çətinliklər yarada bilər. Məsələn, türk dilində "Mən kitab oxuyuram" cümləsinin ingilis dilində "I am reading a book" şəklində ifadə olunması, türk dilli öyrənənlər üçün əvvəlcə qeyri-təbii görünə bilər.

Eyni zamanda, türk dillərində cins kateqoriyasının olmaması, cins kateqoriyası olan dillərin (məsələn, alman, fransız, ərəb) öyrənilməsində müəyyən çətinliklər yarada bilər. Türkdilli öyrənənlər üçün sözlərin müəyyən cinsə aid edilməsi və bu cinslərə uyğun qrammatik uyğunlaşmanın təmin edilməsi əlavə səy tələb edir. Bu çətinliyin aradan qaldırılması üçün, xarici dil tədrisində cins kateqoriyasının vizual və assosiativ metodlarla öyrədilməsi tövsiyə olunur.

Türk dillərinin aqqlütinativ təbiəti, yəni şəkilçilərin ardıcıl əlavə edilməsi ilə yeni sözlərin və qrammatik formaların yaradılması, analitik dillərin (məsələn, ingilis, Çin) öyrənilməsində həm üstünlüklər, həm də çətinliklər yaradır. Bir tərəfdən türkdilli öyrənənlər qrammatik kateqoriyaları ayırd etməkdə və onların funksiyalarını anlamaqda daha bacarıqlıdırlar. Digər tərəfdən isə, analitik dillərdə köməkçi sözlərin və ayrı yazılan hissəciklərin istifadəsi onlar üçün qeyri-adi ola bilər.

Nəhayət, türk dillərində sual cümlələrinin qurulması üçün istifadə olunan sual ədatları və intonasiya, xarici dillərdə sual formalarının öyrənilməsində müəyyən üstünlüklər yaradır. Türkdilli öyrənənlər sual cümlələrinin semantik və prosodik xüsusiyyətlərini daha asan qavrayırlar. Məsələn, türkcədəki "mi/mı/mu/mü" sual ədatının funksiyası, ingilis dilindəki "do/does" köməkçi feillərinin sual yaratma funksiyası ilə asanlıqla əlaqələndirilə bilər.

Bütün bu etnolinqvistik xüsusiyyətlər, türk dilli öyrənənlərin xarici dil mənimsəmə prosesini əhəmiyyətli dərəcədə formalaşdırır. Bu xüsusiyyətlərin nəzərə alınması, xarici dil tədrisinin effektivliyini artırmaqla yanaşı, öyrənənlərin motivasiyasını da yüksəldə bilər. Xarici dil müəllimləri türk dillərinin bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, dərs materiallarını və tədris metodlarını uyğunlaşdırmalıdırlar.

Kulturoloji kontekst və dil öyrənmə

Türk xalqlarının mədəni dəyərləri və ənənələri onların xarici dil öyrənmə motivasiyasına və strategiyalarına əhəmiyyətli təsir göstərir. Bu mədəni amillərin dərindən anlaşılması türkdilli öyrənənlər üçün daha effektiv və kulturoloji cəhətdən həssas xarici dil tədris metodologiyasının işlənib hazırlanmasına kömək edə bilər.

Qonaqpərvərlik türk mədəniyyətinin əsas dəyərlərindən biridir və bu, dil öyrənmə prosesində də özünü göstərir. Türkdilli öyrənənlər adətən xarici dil danışanlarla ünsiyyətə açıq olur və dil təcrübəsi qazanmaq üçün fəal şəkildə imkanlar axtarırlar. Bu xüsusiyyət xarici dil tədrisində kommunikativ yanaşmanın effektivliyini artırır və real həyat situasiyalarına əsaslanan tapşırıqların uğurla həyata keçirilməsinə kömək edir.

Ailə dəyərləri türk mədəniyyətində mərkəzi yer tutur və bu, dil öyrənmə motivasiyasına da təsir göstərir. Bir çox türkdilli öyrənən üçün xarici dil öyrənmək, ailənin maddi rifahını yaxşılaşdırmaq və ya ailə üzvlərini qürurlandırmaq üçün bir vasitədir. Bu motivasiya, xarici dil tədrisində praktik və karyerayönümlü tapşırıqların əhəmiyyətini artırır.

Türk cəmiyyətlərində kollektivizm və iyerarxiya anlayışlarının güclü olması, qrup şəklində dil öyrənmə metodlarının daha effektiv olmasına səbəb olur. Kooperativ öyrənmə strategiyaları və qrup layihələri, türkdilli öyrənənlər arasında daha yaxşı nəticələr verir. Bu kontekstdə, müəllim-tələbə münasibətlərinin ənənəvi modeli, türk tələbələrin xarici dil dərslərində daha rahat hiss etməsinə və daha yaxşı nəticələr əldə etməsinə kömək edə bilər.

Türk xalqlarının tarixən çoxdilli və çoxmədəniyyətli mühitdə yaşaması, onların dil öyrənməyə olan münasibətinə müsbət təsir göstərir. Bir çox türkdilli öyrənən üçün çoxdillilik təbii və arzuolunan bir vəziyyətdir. Bu, xarici dil öyrənməyə olan motivasiyanı artırır və dil transferi proseslərini asanlaşdırır.

Nəhayət, türk cəmiyyətlərində poeziya və ədəbiyyatın yüksək qiymətləndirilməsi, xarici dildə ədəbi mətnlərin öyrənilməsinə marağı artırır. Bu, lüğət ehtiyatının genişləndirilməsi və daha mürəkkəb dil strukturlarının mənimsənilməsi üçün əlavə motivasiya yaradır. Xarici dil tədrisində ədəbi mətnlərin və poeziyanın istifadəsi, türkdilli öyrənənlər üçün xüsusilə cəlbedici ola bilər.

Bütün bu kulturoloji amillər türkdilli öyrənənlərin xarici dil mənimsəmə prosesini əhəmiyyətli dərəcədə formalaşdırır. Bu amillərin nəzərə alınması xarici dil tədrisinin effektivliyini artırmaqla yanaşı, öyrənənlərin motivasiyasını da yüksəldə bilər. Xarici dil müəllimləri türk mədəniyyətinin bu xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, dərs materiallarını və tədris metodlarını uyğunlaşdırmalıdırlar.

Türk dilləri və qloballaşma kontekstində xarici dil öyrənmə

Müasir qloballaşma şəraitində türk xalqlarının xarici dil, xüsusilə də ingilis dili öyrənməyə marağı artmaqdadır. Bir çox türkdilli ölkələrdə ingilis dili artıq məktəblərdə birinci xarici dil kimi tədris olunur və ali təhsil müəssisələrində tədris dili kimi istifadə edilir. Bu tendensiya türk dillərinin leksikasına birbaşa təsir göstərir. Məsələn, bir çox türk dilində ingilis dilindən alınma sözlərin sayı artır. "Kompüter", "internet", "biznes" kimi sözlər artıq bir çox türk dilinin lüğət tərkibinə daxil olmuşdur.

Qloballaşmanın türk dillərinə təsiri kontekstində xarici dil öyrənmə prosesi də yeni çalarlar qazanır. Bir tərəfdən türkdilli öyrənənlər üçün ingilis dili kimi qlobal dilləri öyrənmək daha asan olur, çünki bu dillərdən alınmış bir çox söz və ifadə artıq onlara tanışdır. Digər tərəfdən, ana dilinin strukturuna xarici dilin təsiri, bəzən dil öyrənmə prosesində qarışıqlığa və səhvlərə səbəb ola bilər.

Türk xalqlarının linqvistik dünyagörüşü onların dil strukturu, mədəni dəyərləri və tarixi təcrübəsi ilə sıx bağlıdır. Bu dünyagörüşü, xarici dil öyrənmə prosesinə həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər. Türk dillərinin aqqlütinativ təbiəti, fonetik zənginliyi və mürəkkəb zaman sistemi, bir çox xarici dillərin qrammatik strukturlarının daha asan mənimsənilməsinə kömək edir.

Araşdırmamız göstərir ki, türk dillərinin linqvistik xüsusiyyətləri - aqqlütinativ struktur, söz sırasının nisbi sərbəstliyi, zəngin zaman və aspekt sistemi, cins kateqoriyasının olmaması - türkdilli insanların dünyagörüşünü formalaşdırır və onların xarici dil öyrənmə prosesini əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Bu xüsusiyyətlər, bir tərəfdən analitik və sistemli düşüncə tərzinin inkişafına kömək edir, digər tərəfdən isə bəzi xarici dil strukturlarının mənimsənilməsində çətinliklər yarada bilər.

Etnolinqvistik aspektdən baxdıqda, türk dillərinin fonetik zənginliyi və səs harmoniyası prinsipi, bir çox xarici dilin səs sisteminin daha asan mənimsənilməsinə imkan yaradır. Eyni zamanda, türk dillərinin söz sırası və cins kateqoriyasının olmaması kimi xüsusiyyətləri, bəzi Hind-Avropa dillərinin öyrənilməsində müəyyən çətinliklər yarada bilər.

Kulturoloji kontekstdə türk xalqlarının qonaqpərvərlik, böyüklərə hörmət, ailə dəyərləri kimi mədəni xüsusiyyətləri, xarici dil öyrənmə motivasiyasına və strategiyalarına əhəmiyyətli təsir göstərir. Kollektivizm və iyerarxiya anlayışları, qrup şəklində dil öyrənmə metodlarının effektivliyini artırır.

Qloballaşma kontekstində, türk dilləri və xarici dillər, xüsusilə də ingilis dili arasında interferensiya prosesi müşahidə olunur. Bu proses türk dillərinin leksikasını və hətta qrammatik strukturunu təsir edir, eyni zamanda xarici dil öyrənmə prosesinin dinamikasını dəyişdirir. Bu şəraitdə, türk dilli öyrənənlər üçün effektiv xarici dil tədrisi metodologiyası, həm milli linqvistik və mədəni xüsusiyyətləri, həm də qlobal tendensiyaları nəzərə almalıdır.

Nəticə olaraq, türk xalqlarının linqvistik dünyagörüşü və xarici dil öyrənmə prosesi arasındakı əlaqənin dərk edilməsi həm dilçilik elminin inkişafına, həm də praktik olaraq daha səmərəli dil tədrisi metodlarının yaradılmasına xidmət edəcək.

Günay ƏKBƏROVA

Elm və Təhsil Nazirliyi yanında İctimai Şuranın katibi, Gənc Xarici Dil Müəllimləri Birliyinin sədri

525-ci qəzet .-2024.- 20 sentyabr (№ 171).- S.14;15.