Dünya fani, ömür bivəfa, sənət əbədidir

Hər dəfə "filan padşah ədalətli idi" cümləsi ilə başlamaq istəyirsən tarixdən nəsə yazanda. Ancaq baxırsan ki, ya övlad qatilləridirlər, ya qardaş. Məsələn, bu gün bəhs edəcəyim Sultan II Bəyazid xalqın yaddaşında ədalətli padşah kimi qalıb. Amma araşdıranda görürsən ki, taxta oturan kimi ilk işi qardaşı Cem Sultanı ələ keçirib öldürtmək olub. Cem Bəyazidin əlindən qaçıb, italyalıların əlinə düşür. Bəyazid italyalıların Cemdən ona qarşı istifadə edəcəyini fikirləşir və həmin ölkəyə bərbər göndərir, o da Cemi təraş etmək adı ilə boğazını kəsərək öldürür. Buna rəğmən, Bəyazid ədalətli padşah kimi tarixə keçir. Çoxları onun bu addımına haqq qazandırır. Deyirlər ki, qardaşı Avropanın gücü ilə Osmanlını ələ keçirəcəkdi. Halbuki Cem Osmanlıda qalsa da, öldürüləcəkdi. Çünki Osmanlıda qardaşları, övladları öldürmək qanuni idi. Hətta bu qətliamların ən dəhşətlisini III Mehmet törətmişdi. Taxta çıxdığı gün ilk işi 19 qardaşını və onların 6 övladını boğduraraq öldürtmək olmuşdu. Həmin gün Topqapıdan çıxan 25 tabutdan birinin içində ağzının kənarında anasından əmdiyi südün qaldığı bir körpə də vardı. Özü də taxta oturan bu adamlar islam elmini dərindən bilənlər idi. Görünən odur ki, məsələ şəxsi mənafeyə gələndə müqəddəs kitabda yazılan "Bir insanı öldürmək bütün insanlığı öldürmək kimidir" sözlərinin də əhəmiyyəti qalmır. Halbuki əllərindən Quranı, dillərindən Allahı, sözlərindən Peyğəmbəri əskik etmirdilər. Biz də bilirik heç bir zəfərə güllü-çiçəkli yoldan gedilmədiyini, amma qardaş-bacı öldürmək də bir yol deyil axı!

Hökmdarların məqbərələrini ziyarət zamanı bir mənzərə həmişə diqqətimi çəkib: padşahların çoxu ətraflarında qan bağı olan bir neçə ailə üzvləri ilə eni bir, uzunluğu iki metr olan qaranlıq, soyuq məzarlarda yatırlar. Bu vaxt insan fikirləşir ki, yaxşı, bəs bu qədər vuravur nəyə və ya kimə görə idi?..

Guya, heç bir taxt-tac sahibi olmayan bizlər dünyanın ölümlü olduğunu düşünüb ona uyğun hərəkət edirik ki? Əminliklə deyirəm, YOX! Əks halda dünya bu hala düşməzdi.

Kəramət memardadır, yoxsa memarlıqda?

Təbii ki, sultanların sadəcə əli qanlı "qatillər" ittihamı ilə anmaq qətiyyən doğru yanaşma olmaz. Əksəriyyəti fövqəladə uğurlarla, qalibiyyətlərlə, yeniliklərlə, valehdici abidələr tikdirməklə yadda qalıblar. Onlardan biri də bu yazıda bəhs edəcəyim II Bəyazid və onun adını daşıyan Sultan Bəyazid külliyəsidir.

İstanbulun Suriçi səmti sayılan, sultanın öz adını verdiyi Bəyazid meydanında özü tərəfindən səpələnmiş şəkildə inşa edilib. Külliyə məscid, mədrəsə, hamam, karvansaray, tabxana və sıbyan məktəbindən ibarətdir. Bu tikililər arasında xüsusi olaraq tabxana adı diqqətimi çəkdi. Daha öncə nə bu adla, nə də bu adda abidə ilə qarşılaşmışdım. Sən demə, bura dözümlü olmaq, güc tapmaq məkanı imiş. Yorğun, xəstə, iş axtaran, ac qalan kimsələr burada məskunlaşırmış. Açığı, o dönəmdə belə bir yerin tikilməyinə dair zərif düşüncə məni xeyli təəccübləndirdi.

Külliyənin memarının kim olduğu dəqiq deyil. Bəzi qaynaqlar Memar Xeyrəddin, bəziləri Memar Kəmaləddin tərəfindən inşa edildiyini deyir. Hansı inşa edib bilmirəm, bircə onu bilirəm ki, meydandan keçərkən gördüyüm məscidin oyuqları, buruqları, işləmələri, naxışlar, bir sözlə, memarlıq məni yolumdan saxladı və dərhal avtomobildən enib işıq sürəti ilə abidəyə doğru götürülməyimə səbəb oldu.

Osmanlı memarlığında açıq hava muzeyi görüntüsünə sahib bu abidənin varlığından xəbərimin olmaması, görünən odur ki, mənim qüsurumdur.

Külliyənin banisi

Külliyənin banisi 1447-ci ildə dünyaya gələn Fateh Sultan Mehmet ilə Mükrimə Xatunun oğlu, səkkizinci Osmanlı padşahı Bəyaziddir. Fateh Sultan Mehmet elmə böyük sevgi bəslədiyi üçün oğlu Bəyazidin qarşına dərin elmə yiyələnmək məqsədi qoyur. İstanbulun fəthindən sonra 7 yaşlarında olan Bəyazidi Xədim Əli Paşa nəzarətində Amasiya valisi təyin edir. Osmanlının kültür və təhsil mərkəzi olan Amasiyada Bəyazid öz dövrünün ən məşhur alimlərindən dərslər alır. İslam elmlərini, riyaziyyatı, fəlsəfəni, xəttatlığı öyrənir və mükəmməl bir xəttat olur. Ərəb, farsca ilə birlikdə çağatay və uyğur əlifbasını da mənimsəyir. Dininə bağlılığına görə, ona Bəyazid-i Vəli də deyilirdi. Bəyazid şairləri saraya toplayıb onlarla söhbətlər edər, özü də Adli təxəllüsü ilə şeirlər yazardı. Şair və yazıçılar üçün xüsusi fond yaratmışdı. Bəstəkar idi. Bütün bu üstünlükləri ilə yanaşı, Bəyazid həm də yaxşı savaşçı idi. Fateh Sultan Mehmetin 4 may 1481-ci ildə Gəbzə yaxınlarında vəfat etməsi ilə Osmanlı taxtına çıxır. Gərəkli olduğu zaman savaşmaqdan çəkinmir və Osmanlı dövlətinin sərhədlərini xeyli genişləndirir.

Heyranedici estetika

Bu qədər uğurları olan sultanlar mütləq özlərinə külliyələr, adlarını daşıyan abidələr tikdirirdilər. Bəyazid külliyəsi də onlardan biridir. Öncə məsciddən bəhs edək: bura ortasında gözəl fəvvarənin olduğu, qübbəli, sütunlarla dəstəklənən, portiklə əhatələnən, yer örtüyü mərmərlə döşənən atriumu olan ziyarətgahdır.

Əsas giriş qapısının üstündə xəttatlıq əsəri olan kitabədə məscidin 1500-1505-ci illər arasında ərsəyə gətirildiyi anlaşılır. Kvadrat planda inşa edilib. Qübbəsini dəstəkləyən digər iki qübbə ilə ibadətgahın tavan örtüyü meydana gətirilib. Bundan əlavə, ibadətgahın hər iki tərəfində dörd qübbədən və on sütundan ibarət artırma var. Hökmdar məqsurəsi isə məscidin sağ tərəfində - qiblə yönündəki son qübbənin altında yerləşdirilib.

Hökmdar məqsurəsində müqarna tərzindəki memarlıq nümunəsi gözə çarpır. Minbər, mehrab və müəzzin məqsurəsində də bənzər üslubdan istifadə edildiyini görmək mümkündür.

Mədrəsə, imarət, karvansaray

Bəyazid meydanının Laləli yönünə doğru inşa edilən mədrəsə binasının tikilməsinə məscidin inşası tamamlandıqdan sonra başlanır. Ənənəvi Osmanlı abidələri kimi, burada da atrium mövcuddur. Mədrəsənin hər üç tərəfi tələbə otaqlarından ibarətdir. Bina kəsmə daşdan tikilib. Dərs otaqlarında isə qırmızı kərpicdən istifadə olunub. Mədrəsə hazırda Xəttatlıq sənətləri muzeyi olaraq istifadə edilməkdədir.

Məscidin arxasındakı bacalı yer mətbəxtlərdir. Aşxana və imarət ortasındakı atrium ətrafında qübbəli abidələr inşa edilib. Qübbəli məkanların zirzəmi, mətbəxt, yemək və çörək bişirmək üçün kürə, yemək paylanması yeri olduğu anlaşılmaqdadır. Elə karvansaray da bu abidənin solunda, qübbələrin altında yerləşir. II Abdulhəmidin əmri ilə kitabxana kimi istifadəyə verilən karvansaray bu gün də Bəyazid Dövlət Kitabxanası kimi fəaliyyət göstərir.

Məscidin qiblə tərəfində yerləşən sıbyan məktəbi yoxsul, yetim uşaqlar üçün qurulmuşdu. Abidə 1960-cı illərdə restavrasiya edilərək Haqqı Tarix Us Kitabxanasına çevrilib. Sıbyan məktəbi isə İstanbulun nadir örnəkləridəndir. Tikilinin eyvanlı qismində qədim Anadolu memarlığının nümunələrini görmək mümkündür.

Osmanlının ən böyük hamamı

Osmanlı memarlığında ən önəmli abidələrdən biri də Bəyazid hamamıdır. Bura imperatorluğun ən böyük hamamı sayılır. Səlcuqlardan Osmanlı dönəminə qədər hamam kültür və memarlığı sürətlə yayılıb. Hər tərəfdə inşa edilən hamamlar sosial həyatın əhəmiyyətli parçasına çevrilib.Əslində türk hamamı deyirlər, amma bu kültür Romadan gələn ənənədir. Qədim Romadan ərəb kültürünə, ordan da Osmanlıya keçən köklü və dərin bir mirasdır. Araşdıranda Roma, Səlcuq və Osmanlı dönəmi hamamlarının kültür və memarlıq baxımından bənzər və fərqli özəlliklərinin olduğu görünür. Məsələn, Roma və Osmanlı hamamları memarlıq və isitmə sistemi baxımından bənzəsə də, Roma hamamları daha dəbdəbəlidir. Osmanlı hamamlarının isə daha çox istifadəyə nə dərəcədə yararlı olub-olmaması diqqəti cəlb edir.

Roma hamamları daha geniş ərazilərə yayılmış və gündəlik həyatın ən önəmli parçası olmuşdu. Osmanlı dönəmində isə hamamlar həftədə bir və ya iki dəfə gedilən yer idi. Türklər Roma hamamlarındakı ünsürləri İslam kültürü ilə cilalayıblar. Məsələn, Roma hamamlarında yuyunmanın son mərhələsi olaraq soyuq su vannası varkən, türk hamamlarında bu yox idi.

Osmanlı dönəmində ciddi əhəmiyyət kəsb edən hamamlar cümhuriyyət dönəmində evlərin bir parçasına çevrildi və qədim türk hamamları əyləncə və turizm mərkəzləri oldu.

Bəyazid hamamında ölkənin dörd tərəfindən gətirilən əşyalar sərgilənir. Hətta Bizans dönəminə aid Arxeologiya muzeyindən gətirilən sütun başlıqları da burada görmək mümkündür. Burada həmçinin hamam daşları, şəfa qabları, uşaq ləyəni, sinilər, seramik əşyalar, boğçalar, məhrabalar, yun və həsr səccadələr, şallar, kisələr, ipək sabun qabları, tülbəndlər, fil dişi daraqlar, zeytun yağlı sabunlar, hətta qəhvə fincanları, qəhvə dəmləyən qablar da görmək olar. Bu qədər çox fərqli əşyanın hamam kültüründə olması insanı heyrətləndirir. Restavrasiya edilən hamam divarlarının bəzi bölümlərində qədim daşlar qorunub saxlanılıb.

1985-ci ildə UNESCO tərəfindən Ümumdünya İrs siyahısına daxil edilən "İstanbul tarixi məkanları" içində yerləşən II Bəyazid Türk Hamam Kültür muzeyi Osmanlıda hamam kültürünün tarix boyu dəyişdiyini görmək, memarlıq abidəsinin texniki özəlliklərini incələmək və yenə tarixi kültür dəyərlərinin qoruyub sonrakı nəsillərə çatdırmağın önəmini hiss etmək baxımından ziyarət edilməsi vacib bir məkandlr.

Yeri gəlmişkən, külliyənin bir parçası olan hamam 20-ci əsrin ortalarına doğru unudulmağa başlamış, illərlə xaraba vəziyyətində qalmışdı. Hamamın restavrasiyası ilk dəfə 1950-ci illərdə gündəmə gəlir. Dəfələrlə restavrasiya məsələləri müzakirə edilir, hətta icrasına dair qərar da verilir, ancaq bütün səylər boşa gedir.

Uzun müddət gözdən kənarda qalan layihə İstanbul valiliyinin hərəkətə keçməsi ilə 2005-ci ildə yenidən canlanır. Valilik tərəfindən təşkil edilən tədbirdə restavrasiya işləri üçün 3.5 trilyon türk lirəsi ayrılır. Amma bu dəfə də büdcənin yetərsizliyinə görə restavrasiyanın sonuna yaxın işlər dayandırılır. Nəhayət, 2015-ci ildə yarımçıq qalan işləri yekunlaşır və elə həmin il də xidmətə açılır. Qeyd edək ki, kişilərin soyunub-geyinmələri üçün nəzərdə tutulan yerdən hazırda müddətli sərgi məkanı kimi istifadə edilir.

Türkan TURAN

525-ci qəzet .-2024.- 21 sentyabr (№ 172).- S.21.