QANADINDA NUR DAŞIYAN

Cavanlığından, Təbrizdə yaşadığı ilk gənclik illərindən Həbib Sahirin bir şakəri varmış. Səhər tezdən yoxuş yuxarı qalxarmış, dağın gedə bildiyi qədər uca yerinə dikələrmiş. Onu üç dəfə, beş dəfə belə görəndən sonra gendən baxanlarda da gizli bir maraq yaranıbmış ki, görəsən, orada nə var ki, bu gedir? Hansı səbəbdir ki, sübh erkən bu insanı dağa dırmaşdırır?

Marağı lap şiddətli olanların neçəsi bu sirrin "niyəsini" tapmaq üçün sonra gedib o ətrafları diqqətlə gözdən keçiriblərmiş. Bəzi lap səbirsiz olanlar onun ardınca düşüb güdüblərmiş ki, görsünlər bu adamı ora dartan nədir, nə xəlvəti işi var orada, oralarda nəyi gizlədib, nəyi qoyur, nəyi götürür?

Ha maraqlansalar da, ha axırına çıxmağa çalışsalar da, bu məchul suallara cavab tapa bilməmişdilər. Dönə-dönə müşahidə etmişdilər, amma nə bir kimsəylə görüşdüyünü görmüşdülər, nə kiminləsə kəlmə kəsib danışdığını eşitmişdilər, nə də nəyisə götürüb, nəyisə qoyduğuna şahid olmuşdular. Gördükləri bircə bu idi ki, gəlir, saatlarla dinməz-söyləməz oturur, sonra da müəmmalı şəkildə gəldiyi kimi, laübalı şəkildə də durub çıxıb gedir. Nə illah etsələr də, şübhələrini yüz yerə yozsalar da, bu sirrin cavabını tapa bilmirdilər ki, bilmirdilər.

Zavallıların haradan ağlına gələrdi ki, lap heç deyən də olsaydı, inanardılarmı ki, uşaqlığından çoxdan ayrılmış bu bığlı-saqqallı adam dağın təpəsinə qalxır ki, Günəşə baxsın.

Dağın ucalarında bitmiş hansısa çiçəyə, ota, ağaca baxmaqçün qalxdığını desəydilər, yenə buna nə şəkildəsə haqq qazandırmaq olardı. Ancaq Günəşə baxmaqçün o qədər yol gedib əziyyət çəkməyin nə mənası?! Onlara görə, Günəşi görmək, Günəşə baxmaqçün bunca zəhmətə qatlaşaraq dağa dırmanmağa qətiyyən lüzum yox idi - onsuz da Günəş hər yerdən görünür.

Dünyaya özlərinin balaca pəncərələrindən gözlərini qıyaraq baxanlar haradan biləydilər ki, baxmaq nədir, şair olan kəs piyadaca gedib Günəşə çata da, Günəşlə təkbətək qalıb ürək boşalda da, Günəşə sual verib, Günəşdən cavab da ala bilər. Həbib Sahir hər səhər doğuşunu qarşılayıb, hər axşam da batımını seyr etdiyi sevgili Günəşlə belə danışırdı. Elə təkcənə dağ başında Günəşlə dərdləşdiyi kimi, tənha axşamlarından birində də bu şeiri söyləyib, lentə yazıb və bu şeiri elə Günəşlə danışdığı səmimiyyətlə oxuduğunu hər sözdə, hər misrada duyuram, ustadın öz səsindən də kağıza köçürürəm:

Sarı Gün, sönmə

uzaq dağların ardında, aman,

Məni hicran oduna yaxma qaranlıq gecədə.

Qoyma zülmətlə doğan mehnəti,sən xatirimi

Qanlı əllərlə çıxıb qəhr ilə azürdə edə.

Ya üfüqdən uzağa getmə, işıq sal evimə,

Aynalar içrə gəl açsın o füsunkar rəngin.

Yada salla saçını,çək məni Göy üstə, gözəl

Zindanın bir quyudur,

çox da qaranlıq və dərin.

Sarı Gün, dönmə buludlarda,

ümidim kimi ax,

Məni bu pərde-yinisyanda unutma, gözəlim!

Sən gətirdinsə şəfəqlər diyarından

mənə nur,

Sarı gün, xatirə olsun sənə bugünki qəmim.

Günəş Həbib Sahirin həm ən etibarlı sirdaşı, ən məhrəm könül dostu, həm də ona tükənməz güc verən, sonsuz ümid bağışlayan, qüdrətli bir varlıq idi. Bunu da ehtimalla, təsəvvürlə təsdiqləmirik, elə Günəşin onun nəzərində hansı qüdrət olması haqda öz yazdıqlarına əsaslanırıq:

Əzəli cadudur qırmızı Günəş,

Ondadır tufanlar, ondadır atəş.

Qanımızda vardır atəşdən əsər,

Bizi tufanlara, oda sürüklər.

Yurdumuz od yurdu, Günümüz odlu,

Həyatımız qanla, atəşlə dolu.

Qanda od olmazsa, qızışmaz ürək.

Günəş yandırmasa, açılmaz çiçək.

Mən bilmirəm, yəqin, özündən savayı bu sualın dəqiq cavabını bilən bir başqası da heç olmayıb ki,uzun yaradıcı ömrü boyunca Həbib Sahir neçə il, neçə ay, neçə gün masa arxasında rahat, onu məngənəsində sıxan qayğılardan azad qalaraq, daxili bir asudəliklə arxayınca şeir yazıb. Bütün ömrü ərzində qələm-kağızıyla baş-başa olduğu belə dinc, aram saatlarını üst-üstə gələndə neçə il, neçə ay, neçə gün alınacağını tapmaq dünyanın ən qəliz tapmacasını cavablandırmaqdan da çətin olsa belə, hər halda oğlunun, onu yaxından tanımışların həyatı, güzəranı, keşməkeşləri barədə yaddaşlarına söykənərək elə gözəyarı bu qənaətə gəlirəm ki, 83 illik həyatı içərisində belə anlar toplanacaq olursa, heç 1 il etməz, uzaq başı bir neçə ay ola-olmaya.

Sanki kəc bəxt bu istedadlı insanın alnına orta əsrlərin tərkidünya sufiləri kimi elə yalnız nahamvar günlər qoynunda, kələkötür həyat yollarında irəliləyə-irəliləyə narahatlıqlar içində yaşayıb-yaratmağı yazıbmış.

Hərdən mənə elə gəlir ki, hətta, ola bilsin, Həbib Sahir öz düyünlü qismətinə və sahmansız həyat tərzinə o qədər alışıbmış ki, bəlkə ən firavan günlərində, babat şəraiti olanda da şeirlərini masa arxasında əyləşərək deyil, dizinin üstündə qələmə alırmış.

Əsəb həkiminin yanına gedəndə sənin hissiyyatının nə dərəcədə yalın olmasını yoxlamaqçün əvvəlcə dizinə vurur. Dizinə dəyən zəif zərbədən belə ayaqları atan adama "əsəbisən" deyib müalicə yazırlar.

Həbib Sahirin şeirlərini dizi üstündə yazdığını səbəbsiz fərz etmirəm. Onun hər misrasında çılpaq, bir himə bənd imiş kimi atlanan əsəb telləri, həyəcandan vuruşu yeyinləşən nəbz döyüntüləri duyulur.

Şeirlərindən birində Sahir özündən və insanlardan xəbər alırdı:

Gecə vaxtı ulduzları sayanlar,

Bulaqların nəğməsini duyanlar,

Öz ömründən usananlar, doyanlar,

Sabahatək oyaq qalan kimlərdir?

Dəniz coşub qabararkən dalğalar,

Buz suları Ay edərkən zərnigar,

Gecələrin ahəngilə biqərar

Pərvanətək şama çarpan kimlərdir?

Gözəllikdən sərməst olan-olmayan,

Yar eşqindən saralmayan, solmayan,

Bir nəğməylə gözü yaşla dolmayan,

Şairləri dəli sanan kimlərdir?

Təbii, Həbib Sahir bu sualların cavabını yaxşı bilirdi və həmin sualları dilə, qələmə gətirirdi ki, sizlər də bu haqda düşünəsiniz.

Həbib Sahiri itirəndən sonra, onun artıq həyatda olmadığı çağlarda bir başqa güneyli şair - Haşım Tərlan həmin sualların mümkün cavablarından birini belə verirdi:

O kimdir hər sözü, andı

Şeirə dönüb qatarlandı?

Nərə çəkən, haray salan:

"Vətən yandı!.. Vətən yandı!.."

O, Sahirdir.

Rüzgarın yazdığın pozan,

Dargözlərin qəbrin qazan,

İnamında dümdüz duran,

Nə axsayan, nə də azan -

O, Sahirdir!

Gülün ətri, şeirin xası,

Misraları Ərk qalası.

İlqarında sabitqədəm,

Nəiminin nər balası,

O, Sahirdir!

Hakimlərə dedi: "Dayan!

Nədir sizdə bu fitnə-qan?

Qarğa deyil, mən şahinəm!

Qanadında nur daşıyan!"

O, Sahirdir!

Hər misrasında çırpınan nəbzi millətinin nəbzi ilə həmahəng vuran, şeir fəzalarımızda əbədi uçuşa başlamış nur qanadlı yadigarları ilə qoca Sahir bizimlədir və arzuladığı bəxtiyar günlər yetişənə qədər də bu uçuş davam edəcək!

Bu yorğun misralar da Həbib Sahirindir və bu bir neçə sətirdə onun çətin ömrünün və şərəfli yolunun aydın mənzərəsi var. Həbib Sahirin həyatı elə bir ömürdür və onun ədəbi irsi elə bir mirasdır ki, bunu heç vaxt yalnız ədəbiyyat kimi qavramaq olmaz. Sahir irsi Vətənçilik dərsliyi qəbilindən olan yaradıcılıqdır və millət, yurd sevgisi dərsi almaq istəyənlər gərək ona daim qayıda.

Şairliyindən öncə müəllim olan Həbib Sahirin dərsləri hələ çoxdavam edəcək və arzusunda olub çatmadığı günlərə yetişəcək cəfakeş xalqına ən doğru yolları göstərdikcə də gənc qalacaq, yeni-yeni pərəstişkarlar qazanacaq.

Mən yurdumu özgələrə satmadım,

Xələt alıb öz elimi atmadım,

Məxmər, ipək yataq üstə yatmadım.

Qədər mənə acı şərbət içirtdi,

Düşmən məni yad ellərə köçürtdü.

...Qismət elə gətirdi ki, qarşıma Həbib Sahirə doğru aparan yolların ən kəsəsi və ən doğrusu çıxdı. Günlərin birində Bakıda Həbib Sahirin heykəltaraş və sənətşünas oğlu Həmid Sahirlə tanış oldum. Elə ilk görüşlərimizdən, ilk uzun söhbətlərimizdəncə o, qəlbimə yatdı, bu daxilən saf, təvazökar, mülayim, iddiasız, amma həm də dərin bilikli, fəlsəfi düşünən insan unudulmaz şairi mənə xeyli yaxınlaşdırdı. Həmid atasının balası idi və gözünü açıb atasında gördüyü vərdişlər, ədalar, danışıq və düşüncə tərzi həm qanla, həm uzun illərin birgəliyi ilə onun da varlığına hopmuşdu. Hər dəfə Həmidlə görüşəndə, hər görüşümüzlə onu daha yaxından tanımağa və duymağa başladıqca bunu da düşünürdüm ki, elə Həbib Sahir də həyatda məhz beləymiş. Həmidlə təmaslarımızın bir xeyri də bu oldu ki, Həbib Sahiri hər gün görmək imkanı qazandım. Həmid Sahir atasının gözəl bir büstünü hazırlayaraq bizə hədiyyə etdi. Həmin heykəli Nizami muzeyindəki Güney zalında tən mərkəzdə yerləşdirdik və indi gəlib-gedən qonaqlar da, mən özüm də hər gün ustadla göz-gözə qalırıq. Ancaq Həmid Sahirdən mənə bir ayrı yadigar da qaldı. Hər görüşümüzdə vaxt olduqca atası barədə suallar verirdim, söhbətlərini yazırdım. Həbib Sahirlə bağlı bundan səhih bilgiləri mənə kim çatdıra bilərdi ki! Üstəlik də bu xatirələrin elələri vardı ki, bilavasitə ailənin içi ilə bağlıydı və onları başqa kimdənsə eşitmək xam xəyal idi.

Lap başlanğıcda Həbib Sahirin əsli-kökü, yeri-yurdu ilə maraqlanmışdım və Həmid demişdi ki, atası Miyana yaxınlığında, təqribən şəhərdən 60 kilometr aralıqdakı Tərki kəndində, kasıb bir kişinin ailəsində doğulmuşdu. Babasının ailəni xırda alış-verişlə dolandırdığını da Həmidə atası söyləmişdi. Mir Qəvam adlı o kişi xalçaları, kilimləri at üstünə salar, ya Təbrizə, ya Miyanaya, yaxud da ayrı bir şəhərə yollanar, apardığını aldığından bir az baha sataraq çörəkpulusunu çıxararmış. Bu gedişatda anlamışdı ki, belə alver üçün ən münasib yer Təbrizdir. Ona görə də qət etmişdi ki, köçsün Təbrizə, orada özünə ev-eşik düzəltsin. O getməklə dönüb olur təbrizli, alış-verişi yaxşılaşır, özünü maddi cəhətdən tutunca subaylığın daşını da atır, bu izdivacdan üç övladı dünyaya gəlir. İlki Mir Məmməd idi, sonra Suğra doğulur, ardınca da Mir Həbib. Amma Mir Həbib uşaqların kiçiyi idisə də, sonbeşik olmur. Həmid dəqiqləşdirirdi: "Sonra böyük atam başqa arvad alır ki, ondan da iki oğlu olur - Mir Qafar, Mir Səttar".

Dilimizdəki hər gözəl sözün özünə görə bir fəlsəfəsi və məntiqi var. İki insanın taleyini bir-birinə bağlamasını "ailə qurmaq"dan daha çox "evlənmək" kəlməsi ilə ifadə edir, ailəni ortaq ocağa sahib olmaq kimi düşünürük. "Evlənmək", yəni "bir evdə birləşmək" və qovuşduğun mənzil əgər sənin özününkü deyil, müvəqqətidirsə, ailənin xətrinə onun daimi, sabit, özününkü olmasına çalışmaq. Mir Qəvam da, oğlunun söyləməsincə (aydın məsələdir ki, bunları da oğlu Mir Həbibə özü nağıl etmişdi, mənə də onun oğlu Mir Həmid danışdı), ticarətini qurub varlanınca başlayır əmlak toplamağa və əvvəlcə Sorxab məhəlləsində ev alır. Özü də birini yox, üçünü. Evlərin üçü də bir-birinin yanında. Yəqin, fikir edirmiş ki, gələcəkdə birində özü qalar, o biri iki evi də oğlanlarına verər.

Yenə Həmid təfərrüatları xırdalayır: "Evlərdən biri məscidin lap yanında idi ki, o yer məşhurdur, orada çox tarixi hadisələr baş verib. Ancaq Mir Qəvam babam bir az da dövlətlənəndən sonra Şibliyə yaxın olan Türkədari kəndində mülk alır ki, səhvən həmin mülkə görə bəziləri böyük atamı ora mənsub edirlər. Amma ora bağlılığı ancaq elə həmin kənddəki mülküidi ki, oradan da müəyyən gəliri varmış. Böyük atam sadə bir adam olub. Amma bir ara məşrutəçilərə də qoşulur, onlarla birlikdə çarpışır. Özünə balaca bir qoşun da düzəldibmiş. Silahlılarını həmin Sahibəl-Əmr məscidinin içində toplayırmış. Atam deyərdi ki, böyük baban ata minərdi, gedib Təbrizin kəndlərindən əsgər yığardı. Camaat da ona əsgər də, pul da verər, başqa köməklər də göstərərmişlər ki, bu adam məşrutəçilərlə birlikdə çarpışır".

2016-cı il bugündən uzaq deyil, amma XX əsrin əvvəlləri ilə məsafəsi xeyli aralıdır. O il Təbrizdəydim, məhəllə-məhəllə gəzib-dolaşırdım, müşayiətçilərimin əksəri köhnə, köklü-köməcli təbrizlilər idi, hər binanın, hər ağacın tarixçələrini danışırdılar, neçə evin yanında ayaq saxlayaraq Məşrutə vaxtında burada nələrin baş verdiyini, o evdə kimin, bu evdə kimlərin sonacan müqavimət göstərdiyindən bəhs edirdilər. Həmin günəcən mənə çoxlu kitablardan, məqalələrdən, müxtəlif mənbələrdən səhifə-səhifə tanış Məşrutə illəri və məşrutəçilər xəyalımda bir başqa cilvədə canlanırdı, bu məhəllələrdə, bu evlərin yanındaykən özümü elə həmin həyəcanlı tarixin axarında, baş verənlərin içərisindəymiş kimi təsəvvür edirdim. Həmid Sahiri dinləyəndə, zənn edirəm, yenə oralardayam, özü də sadəcə artıq tanış olan məkanda yox, həm də köhnə tarixlərin qoynunda: "Böyük atamın topxanası vardı, qoşunu var idi ki, ora məşrutəçilərin hamısı gələrdi. Sahibəl-Əmr məscidi onlara qərargah olmuşdu".

Həbib Sahirin bir şəxsiyyət kimi özünün də ağır kişi, həyatının da daha çox kədərli, yaradıcılığının da son dərəcə ciddi mətləblərə bağlı olduğu bir həqiqətsə də, başqa həqiqət də odur ki, ona bir insani şuxluq da xasmış, elə qoca vaxtlarındakı danışıqlarını dinlədikcə bir para zahirən sadə görünən ömür hekayətlərini söylərkən də ara-sıra cümlələr altında onun zarafatcıllığının, sözə məzə qatmağı sevməyinin də əks-sədası sezilir. Elə bu keyfiyyəti də Həbib Sahirə atasından keçibmiş. Həmid danışır ki, babası çox zarafatcıl adammış: "Ona deyərmişlər ki, Mir Qavam, sən ki uca boylu adamsan, niyə aldığın arvad belə xırda-mırdadır? Bu da deyərmiş ki, yox-yox, elə balaca olmağı yaxşıdır. Elə ki başlayır deyinib başımı-qulağımı aparmağa, onu götürüb qoyuram taxçaya. Böyük atam bir gecə evə bərk arğın-yorğun gəlir. Böyük anam da adətənvaxtının çoxunu namaza sərf edərdi. Məsələn, elə olardı ki, günortadan axşam namazınadayanardı. Bəli, böyük atam ac gəlib, deyir ki, ay arvad, şam yeməyini gətir,mən çox acmışam. Arvad qayıdır ki, bu gecə Həzrət-i Fatimənin təvəllüdüdür. Sən indi heç nə yemə ki, sabah səhər təbərrük çörəkdən sənə verim. Böyük babama gecə yarısı aclıq çox güc edir, qalxıb keçir mətbəxə, küpün başını açır, qovurmadan bir az yeyir. Sonra baxır ki, xanımın sabah sübhdən bişirəcəyi xəmir də qəşəng şişib yetişib, üstünə də bir təmiz ağ parça çəkilib. Parçanı qovzayar,bir az bu gözəlliyə baxar, sonra əlini basar bu xəmirin üstünə, yenə parçanı çəkər əvvəlki yerinə, gedib yatar. Səhər tezdən böyük anam sübh namazın qılmaqçün qalxanda əvvəlcə gedir az sonra bişirəcəyi xəmirə baxmağa. Xəmirin üstündəki örtüyü açıb oradakı əl izini görəndə yüyürər eşiyə, başlayar qışqırmağa ki, ay camaat, tökülün bura, möcüzə! Həzrət Fatimə gecə gəlibdi, mübarək əlini basıbdı bu xəmirə. Qonşular bu sözü eşidir, bilənlər bilməyənlərə xəbər verir, belə zadlara inanan qohum-qonşu başlayırlar ora axışmağa. Atam deyərdi ki, bu xəmir daha bişirməyə çatmadı. Gələnlər bunu zərrə-zərrə qopartdılar, təbərrük kimi apardılar. Sonra o biri məhəllələrdən xəbərdar olub gələnlər görəndə ki, xəmir bitib, tabağı sındırıb onu tikə-tikə təbərrük apardılar. Sonra da girişdilər mətbəxdəki digər əşyaya. Atam deyərdi ki, hər nə var idi, getdi".

Bu əhvalatlar Həbib Sabirin uşaqlıq illərində baş vermişdi. İstəmirmiş hərəsi bir tarix daşıyan bu qəziyyələr unudulub getsin. Oğluna danışırmış, günlərin birində Həmidin rəssam oğlu, babasının adını daşıyan kiçik Həbib Sahirlə görüşüb onu dinləyəndə əmin oldum ki, o hekayətləri atası da buna söyləyib ki, ən azı bu tarixçələr ilə ailənin içində, nəslin yaddaşında diri qalsın. Kiçik Həbib Sahir də ailə vərdişlərinə uyğun olaraq öz övladlarına bunları danışacaqmı, bilmirəm. Yazıram, artıq kağıza köçüncə bunlar dönüb olur pozulmaz yaddaş.

Həmidin səsidir: "Böyük atam gecə yatıbmış. Çətin vaxtlarmış. Onun düşməni də az deyildi. Gecə səsə oyanır, baxır ki, bel, külüng tappıltısı gəlir. Şübhələnir ki, yəqin, düşmənlərinin adamlarıdır, evin divarını yarmaq istəyirlər ki, girib bunu tutsunlar. Cəld qalxır, tüfəngi götürür, o biri tərəfdən qalxır divarın üstünə, görür ki, həyətdə bir neçə nəfər əllərində bel-külüng həmin mətbəxin kərpiclərini sökürlər. Tüfəngi bunlara tuşlayıb qeyzlə soruşur ki ,neynirsiz orda? O adamlar da dilləri topuq vura-vura deyirlər ki, ay ağa, gəlmişik bu kərpiclərdən təbərrük aparmağa. Atam danışardı ki, bu minvalla evdə abadlıq qoymadılar. Yəni o mətbəx hamısı, hətta yerin kərpiclərin camaat gəldi götürdü, apardı".

Həbib Sahir bu gerçək söhbətləri Həmidinə lətifə kimi danışarmış, danışdıqca özünün də dodağı qaçarmış, amma əlbəttə ki, bilikli, dünyagörüşlü, sözün həm birbaşa, həm dolayı anlamında dünyagörmüş şair bunları yalnız elə gülməkçün deyil, həm də xalqın hansı xurafat bataqlığına çökməsi kimi ciddi mətləblər barədə fikrə dalmaq, cəhalətin, korazehinliyin, gözüqapalı mövhumatın insanları hansı aqibətlə üzləşdirdiyi haqqında düşünməkçünsöyləyirmiş. Özü ağır seyid şəcərəsindən olan Mir Həbib yan-yörəsindəki qafalarda rişələri dərinlərə işləmiş cəhaləti gördükcə ürəyi sancırdı və dünyaya qəlbindəki heç vaxt toxtamayan belə sancılarla baxan şair əsla qəzəl-qəsidə şairi ola bilməzdi, elə Sahir kimi millət sözçüsü olardı!

Sahir bu əhvalatı da oğluna danışıbmış. Yalnız ona görə yox ki, ondan sonrakılar haçansa ailə, nəsil barədə hər hansı münasib olmayan şayiələr yayılacağı təqdirdə doğrunu söyləyəbilsinlər, ən əvvəl ona görə ki, o, millətpərvər şəxsiyyət idi, sağlam xalqın mükəmməl ailələrdən yarandığına inanırdı və istəyirdi ki, xalqının ailələri də keçmişdəki kimi təsadüflər, gözüqıpıq itaət, yalnız böyüklərin iradəsindən asılı olaraq deyil, təmiz sevgi, dürüst seçim, anlaşma üzərində qurulsun. Örnəyi də öz ailə tarixindən gətirirdi ki, bir kimsənin bostanına daş atılmasın.

Yenə Həmid atasının dilindən söyləyir: "Bir gecə top atəşləri açılır, mərmilərdən biri dəyir Sahib əl-Əmr məscidinin divarına, aşan divarın gurultusu vahiməni bir az da şiddətləndirir, camaat hamısı hövlnak küçəyə axışır. Böyük atam da əbasını salar çiyninə, çıxar ki, görək nə baş verir. Məscidin vəlisinin 14 yaşında qızı varmış. Bu uşaq da gecə yarısı qəfil qopan səsdən çox qorxar, başıaçıq qaçar küçəyə. Böyük atam elə bunu görər-görməz aşiq olar. Gecə gedər elçiliyə. Məscidin vəlisi də Allahdan istəyirmiş bir seyid ona kürəkən ola. Odur ki, gələn elçilərə də dərhal "hə"sini verir, böyük atam özü siğəsini oxuyur, qızı götürür aparırevinə, arvadlarının sayı olur üç. Böyük atamın birinci xanımının adı Fatimə, ikincisininki Şahzadə olub, o axırıncının adı yadımda qalmayıb. O vaxr rəsm imiş ki, kürəkən on gün evdən dışarıya çıxmazmış. Beləcə, on gün keçir, ancaq sən demə, düşmənlərinin qəsdi varmış, onun bayıra çıxmasını gözləyirmişlər, hazır adamlar da qoyublarmış. Böyük atamı küçədə görən kimi başına kisə keçirərək onu qaçırdırlar, aparıb öldürmüşdülər, heç qəbrinin yerini də demədilər, atam da bu müsibətdən sonra beş yaşından yetim qalır".

Demək, ailəyə bu faciə üz verəndə 1909, ya 1910-cu ilmiş. Balaca Həbibin həyatının sonra ömrü boyu davam edəcək sarsıntıları o başlanan başlanır. Əmisi aparıb onu bazarda fəhlə işinə qoyur ki, pul qazansın, ailəyə kömək etsin.

Uzun, ağır taxtaları daşıyırmışlar. Həbib Sahir oğluna söyləyirmiş ki, bir kişi taxtanı o tərəfdən götürürdü,mən bu ucdan, qaldırmağa gücüm çatmırdı, o yaşlı fəhlə taxtanı elə sürüyə-sürüyə aparırdı.

Həbib Sahir ömrü boyu müəllimlik etdi, şeirlər yazdı, daim əlində qələm oldu. Ancaq həyatı uzunu həm də 5 yaşından etibarən başlanan fəhləlik, çəkə biləcəyindən artıq zəhmətlərə qatlaşmaq onunla qaldı. Odur ki, onun əlləri müəllim əlinə, şair əlinə, ziyalı əlinə bənzəmirdi. Oğlu Həmid qüssələnərək yada salır ki, atasının əlləri yekə, qabar-qabar, əsl fəhlə əlləri idi.

Ancaq o əllər qabalaşana, iriləşənə qədərki illər də vardı və bir zamanlar o körpəcə, o sütül əllərdən hər gün sonra bütün Azərbaycanda, İranda məşhur olacaq başqa əl də tutarmış.

Həmid xatırlayır: "Atam bütün uşaqlığını işləmişdi, əlləri çox böyümüşdü, uzanmışdı. Amma elə o çağlarından təhsilə də aşiq olmuşdu. Özü deyirdi ki, Şəhriyarla qonşu imiş, hər gün məktəbə birgə gedərmişlər, səhər tezdən bu gedib Şəhriyargilin qapısını döyərmiş, anası Şəhriyarın əlini verərmiş Həbibin əlinə, deyərmiş ki, Həbib, Şəhriyarı özünlə apar məktəbə, özünlə gətir. Bunlar yollanırmışlar məsciddəki mollaxanaya".

İşin ağırından çəkinməmək, ailəcanlılıq, qayğısına ehtiyacı olanlardan yardımını əsirgəməmək nəcibliyi, bir də oxumağa, öyrənməyə sonsuz həvəs Həbib Sahirin ən sabit məziyyətləriymiş. Ömrünün bu səmti, onun təhsil həyatının yazılmamış, bilinməyən həmin tərəfləri ilə bağlı Həmid hekayət edir ki, atası Təbrizdə yuxarı məktəbi bitirdikdən sonra gedir Kürdüstana, orada varlı xanlarınevində ailə müəllimliyi edir.

Uşaqlıqda qara yerdə süründüm,

Cavanlıqda dərdə-qəmə büründüm,

Üfüqlərdə sınıq Aytək göründüm.

Kürdüstanda gah mirzəlik elədim,

İstanbulda bəxtiyarlıq dilədim.

İşini başa vurub əməkhaqqı kimi yığdığı məbləğlə Təbrizə qayıdınca topladığı vəsaitin bir hissəsini anasıyla bacısına verir, qalanını özüylə görtürüb təhsilini davam etdirməkçün Türkiyəyə yola düşür. Oraya oxumaqçün getmişdi, ancaq zəhmətə öyrəncəli bu cavan orada da iranlılar məktəbində dərs deyir ki, əlavə qazancı olsun, həm İstanbul Universitetində oxuyarkən yaranacaq zəruri xərclərini ödəyə bilsin, həm də imkan düşdükcə Təbrizə ana-bacısına xərclik göndərsin.

Bu da Həmidin səsidir: "Atam universitetdə coğrafiya oxudusa da, ədəbiyyata marağı aşıb-daşırdı. Özü deyirdi ki, Amerikan pansionuna gedərkən orada iki missioner keşişlə mehriban münasibətləri yaranmışdı. Onlar keşiş olsalar da, ədəbiyyatla çox maraqlanırmışlar və atam da onların vasitəsilə fransız ədəbiyyatı ilə tanış olmuş, çox sevmişdi, elə həmin sevgisinin təsiri ilə də İstanbulda universiteti bitirəndən sonra Bakı yolu ilə Parisə, Fransada təhsilini davam etdirməyə yola düşmüşdü".

...Xançobanın o qəmli nəğməsini çoxları oxuyub. Məşhur müğənnilər də, həvəskar xanəndələr də, elə sadə insanlar da. Kimsə bu nəğməni elə ürəyə yatan musiqisinə, duyğulu sözlərinə bənd olaraq oxuyub, kimsə Araz sularına qərq olmuş Saranın haqqındakı ürək pörşələyən söyləməni bilərək bu yanıqlı sevda havasını bir məhəbbət ağısı kimi zümzümə edib, kimi də Həbib Sahir kimi bu nəğmədə başqa yüz cür dərdi də hiss edib, kövrək misraların ardında dürlü millət nisgilləri ilə həmahənglik tapıb.

Bu şeir də Sahirin çap olunmuş kitablarında yoxdur. Hər misranın hər kəlməsinin nüvəsindəki duyğunun və fikirlərin qarışdığı öz məhrəm səsində bunları elə nəğmə kimi dinləyərək sətir-sətir yazıram:

Saraları ellər apardı.

Gün qızışdı, uzandı günlər,

Axmaz oldu su dərələrdən.

Sarı güldən qalmadı əsər,

Çayır-çimən yığışdığı yerdən.

Çöl yerindən yapraq saraldı,

Ocaq söndü, külləri qaldı.

Nədən könlüm xiyala daldı,

Gəldimi qəm uzaq səfərdən?

Sorağımı ellər apardı,

Samanları yellər apardı,

Saraları sellər apardı,

Açmadı gül.

Qızıl dağı duman bürüdü,

Qürbətdə, ah, ömür çürüdü.

Kimlər bizi çöllərə sürdü,

Yoxmu agah olan bu sirdən?

O, həyatda çətin günləri çox görmüşdü. Bəzən elə çıxılmaz vəziyyətlərə düşmüşdü ki, sanki hər şeyə inamı sınmışdı, ümidi qırılmışdı. Belə dar macalda adətən insan əllərini göylərə açır, nicatı İlahidə arayır. Günlərin birində böyük dərdini anlayacaq bir həmdərdi Yerdə tapa bilməyən, bağlı yollar qarşısında boynu bükük dayanan Həbib Sahir Pərvərdigara üz tutaraq onunla belə söhbətə başlamışdı, Ondan belə sual edirdi:

Söylə, Tanrı, köçüb gedən ellərin

Bu dünyada bir də üzü güləcək?

Gələcəyə şirin ümid bəsləyən

Könlümüzdə açacaqmı gül-çiçək?

Viranədə susacaqmı bu bayquş?

Verəcəkmi bahar dünyaya bəzək?

Ancaq ürəyində Allahla danışmaları, Ona suallar verməsi həyatı boyu çox olmuşdu. Hər dəfə də heyrətlənmişdi ki, axı niyə bu həyat, alnımızdakı bu yazı olmalı olduğu kimi yox, sanki məntiqə tərs gələn gerçəklikdəki kimidir.

Bu duyğularının hansılarınısa şeirlərinə gətirib, hansısa etiraflarını bir az açıq, bir az qapalı söhbətlərində oğluna söyləyib.

İstanbul Universitetini başa vuraraq Parisdə təhsilini davam etdirməkçün gedəndə yolüstü 3 gün dayandığı Bakıya valeh olmuşdu. Oğluna danışırmış ki, dəniz qırağında əyləşib xəyallara dalırmış. Göylərlə, Tanrısı ilə xısın söhbətlərini o saatlarda da edirmiş, cavabsız suallarını da verirmiş, üstündən illər keçəndən sonra Xəzər sahilindəki o düşüncələri də şeirə çevrilmişdi. Parisə getməyi, orada oxumağıçox istəyirmiş. Bəlkə o istək o qədər güclü olmasaydı, elə Bakıdan ayrılmazdı, o vaxt o təhər Güneydən gəlib burada qalan o qədər cavan vardı ki! Ayrı bir ömür yaşanardı, fərqli bir yaradıcılıq doğulardı. Ancaq Parisin cazibəsi daha qüvvətli idi, onu çəkirdi və ömrünün son saatınacan unuda bilməyəcəyi üç Bakı gecəsindən sonra haqqında oxuduğu, şəkillərini gördüyü, uzaqdan-uzağa məftun kəsildiyi Parisə yola düzəlir.Amma uzaqdan gözəllərin gözəli sandığı Parisə yetişəndən bir neçə saat sonra illüziyaları əriyib itir, xəyallarındakı ilğımlar çəkilir. Onu soyuq qarşılamış, qədəm basınca onda xəyal qırıqlığı yaratmış Parisdəki ilk günü haqda da oğluna danışıbmış: "Atam Parisə çatar-çatmaz fırıldaqçılara tuş gəlir. Lotular görür ki, şıq geyimli, başı kepkalı bir cavan əlində çanta hey oyan-buyana gedir. Şəhərə yenicə gəldiyindən, qərib olmasından duyuq düşürlər. Atam da isti bir yer arayırmış ki, orada gecələsin. Yaxınlaşırlar, söhbətləşirlər, deyirlər ki, sənə yer tapmağa kömək edərik. Uzun sözün qısası, atamı soyurlar, əlini cibinə atanda görür ki, cibindəki son pullarını da aparıblar. Soraq-soraq gedib Parisdəki İran səfarətini tapır. İşin avandlığından orada Mustafa xan İftixar adında bir uşaqlıq dostu ilə rastlaşır. Bu, ilk təbrizli idi ki, Vyana Konservatoriyasında təhsil alırmış, sonralar İrana qayıtdı, klassik üslubda bəstələdiyi musiqi əsərləri ilə şöhrətləndi, özü də çox varlı bir adamdı. Atamla rastlaşanda Vyanada konservatoriyada oxuduğu dövr imiş, Vyanadan Parisə bir neçə günlüyə gəzib-dolanmağa, əylənməyə gəlibmiş. Atam bunu görəndə çox şad olur, danışır ki, başıma belə oyun gəlib. Mustafa xan atamı İrandan Fransaya mal alıb-satmağa gəlmiş bir hacı ilə tanış edib deyir ki, ona mütərcimlik elə, sənə pul verəcək. Atam bir həftə hacı ilə gəzir, axırda bunu çəkir Luvr muzeyinə ki, sən yeddi gün məni bazara apardın, bir gün də gəl muzeyə gedək".

Həbib Sahir Parisdən Təbrizə dolu bir çamadanla qayıtmışdı. Ancaq Fransadan gələrkən özü ilə sovqat olaraq ətir, geyim-kecim gətirənlərdən fərqli olaraq, onun yükü fransız dilində müxtəlif kitablar, böyük rəssam və heykəltaraşların yaradıcılığına həsr edilmiş əlvan albomlar idi. Anası ifrat dindar qadın olduğundan Həbib onun xətrinə dəyməməkçün illərcə həmin çamadanları qapalı saxlayır. Yalnız anası rəhmətə gedəndən sonra çamadanı açır, kitabları çıxarıb rəfə düzür, məşhur rəsm əsərlərinin surətlərini çərçivəyə saldırıb divardan asır.

Ancaq o çamadanda Həbib Sahir həm də sevgi gətiribmiş. Həmid deyir ki, mən gözümü açıb evimizin divarlarında o rəsmləri gördüm, Rodenin heykəllərinin əks olunduğu albomları vərəqlədim, bunlar da gələcək taleyimi müəyyənləşdirdi...

...Şair Həbib Sahir hərdən qələminin səmtini nəsr sarı da yönəldir, hekayələr, ədəbi miniatürlər, hikmətlə dolu nağıllar, mənsur təmsillər qələmə alırdı və "İki aldanış" adlı bu düşüncəsi də elə həmin sıradandır.

"Bir gün yalançı ilə doğruçu yol yoldaşı oldular. Yol boyu çoxlu əhvalatlar danışdılar. Yalançı nə danışdısa, doğruçu şübhələnməyi ağlına belə gətirmədən hamısına inandı. Doğruçunun danışdıqlarına isə qulaq asanda yalançı fikirləşdi: yəqin, bu da mənim kimi yalan danışır. Beləcə, hər ikisi bir-birini aldatdı. Doğruçu yalançının yalanlarına inanıb aldandı. Yalançı doğruçunun doğrusuna inanmayıb aldandı".

Bəzən ən böyük aldanış doğruya inanmayanlar da olur. Hərdən doğruya inanmamağın vurduğu zərər yalana inanmağın vurduğu ziyandan qat-qat artıq olur.

Bizə yadigar qoyub getdiyin sözlərin içərisindəki doğrulara inanırıq, ürəkdən inanırıq, ustad! O doğru sözlərinin təkindəki, cövhərindəki duyğularla şərikik - acısına da, şirininə də.

Və bu sözlərinizi də elə vəsiyyətlərinizdən biri kimi qəbul edirik:

Səbrim bitdi, səbir daşı,

Mən çatlayım, ya sən çatla.

Uçurum var önümüzdə,

Mən adlayım, ya sən adla.

Əziz ustad, unudulmaz Həbib Sahir! Ömrün boyu soyumaz məhəbbətlə sevdiyin millətinin və yurdunun gələcəyə gedən böyük yolunda bütün aşırımları, bütün uçurumları, bütün yarğanları mütləq və mütləq adlayacağıq və əmin olun ki, sözünüzlə, iradənizlə, eşqinizlə siz də daim bizimlə qalacaqsınız!

16 sentyabr 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .-2024.- 21 sentyabr (№ 172).- S.16-17.