Qasım bəy Zakir: keşməkeşli ömür, misilsiz yaradıcılıq

GÖRKƏMLİ ŞAİR VƏ İCTİMAİ XADİMİN 240 İLLİYİ TAMAM OLUR

Azərbaycan klassik poeziyasının parlaq nümayəndəsi, anadan olmasının 240 illiyi tamamlanmaqda olan Qasım bəy Zakirin ədəbiyyatımızda müstəsna yeri və rolu var. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Firidun bəy Köçərli özünün "Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabında şairin nəsil-şərəcəsi barədə yazır: "Qasım bəy Zakir Qarabağın mümtaz nücəbalarındandır. Onun atası Əli bəy, Əli bəyin atası Şahverən bəy və onun atası Kazım ağadır ki, Şuşa şəhərinin banisi məşhur Pənah xanın doğma qardaşı Hüseynəli ağanın oğludur".

Qasım bəy Zakir bir neçə şeirində özü də etiraf edib ki, Cavanşirlərdən, Qarabağ xanı Pənah xanın nəslindəndir. Şair şeirlərinin birində fəxarət hissi ilə yazır:

Əyyami-sabiqdə biz idik sipah,

Səfərdə, həzərdə Pənahə pənah.

Yaxud:

Tanır məni məcmuyi-otuz iki Cavanşir,

Bir mərdi-xoşəxlaqəmü

həm sahibi-tədbir.

Rövşəndi qamu aləmə zatımda

xudavənd

Xəlq eyləməyib

mu qədəri hiyləvü təzvir.

Zakirşünasların bir qisminə görə, Qasım bəy 1784-cü ildə Şuşa qalasında, "Qasım bəy Zakir və müasirləri" monoqrafiyasının müəllifi, professor Raqub Kərimova görə isə indiki Ağdam şəhərinin yaxınlığında yerləşən Yedditəpə ərazisindəki Sarıcalı kəndində anadan olub. Bu fikri şair özü də şeirlərinin birində qələmə alıb:

Mən özüm övladi-Pənahaliyəm,

Keçən qəziyyədən yeksər haliyəm.

Tamam aləm bilir Sarıcaliyəm,

Nə kürdəm, nə ləzgi, nə türkəm, nə tat.

Sarıcalı - Cavanşir həm də Qasım bəy Zakirin və mənsub olduğu nəslin soyadı idi.

Şairin vəfatından (1857) 6 il sonra dünyaya göz açmış Firidun bəy Köçərli illər sonra atasından eşitdiklərini qələmə alaraq yazmışdı: "Qasım bəyi görənlərin, o cümlədən, mən fəqirin atası mərhum Əhməd bəy Köçərlinin rəvayətinə görə, o zati-şərif xoşsurət, xoşsima, ağ bədənli, uca qamətli, zəifülbünyə bir vücud imiş. Göyçək, ağıllı və göy rəngə mail gözləri var imiş. Simasından, hərəkət və süknasından asari-nəcabət və rəşadət görünərmiş. Danışığı fəsih və sövtü dilkəş olmağa görə, çoxları özünə mail edərmiş və o danışanda ona qulaq asmamaq olmazmış".

Qasım bəy Zakiri yaxından görüb müşahidə edən Mir Möhsün Nəvvab təzkirəsində onun zahirini və rəftarını xarakterizə edərək yazır:

"Qasım bəy xoşsifət, ağ, ucaboy, incəqamətli və göygöz bir adam idi. Həmişə mənim Qurandan dərs dediyim məktəbin qarşısında oturacaq yerində əyləşərdi. Hər dəfə də əlində qələm və kağız olardı və şeir yazardı. Çox vaxt incə həcvlər deyərdi, türk (Azərbaycan) və fars dillərində qəsidə, qəzəl, müxəmməs, dördlüklər yazıb hamıya verərdi. Mərhumun təxəllüsü Zakir idi".

Qasım bəy Zakirin uşaqlıq və gənclik illəri mürəkkəb bir dövrə təsadüf edir. O, hələ uşaq və yeniyetməlik çağlarında bir çox tarixi hadisələrin şahidi, hətta iştirakçısı olmuşdu. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşa qalasını 33 gün mühasirədə saxlayanda Qasım bəyin 11 yaşı vardı. Niyyətindən əl çəkməyən Qacar 1797-ci ildə ikinci dəfə Şuşa üzərinə qoşun çəkmiş, bu dəfə isə sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdü. 1801-ci ildən başlayaraq çar Rusiyası Qafqaza işğalçılıq yürüşlərinə başlamışdı. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan məcbur olub 1805-ci ildə çar Rusiyasının təbəəliyini qəbul etmiş, 1805-ci il 14 mayda Kürəkçayda general P.Sisyanovla əhdnamə bağlamışdı. Müqavilənin bağlanmasından bir il keçmiş İbrahimxəlil xan 17 nəfər ailəsi və yaxınları ilə bir yerdə Xanbağında qətlə yetirildi. Bütün bu olaylar yeniyetmə Qasım bəyin yaddaşında iz salmaya bilməzdi.

Səhv edirəmsə, üzrlü tutun, məncə, bu günə kimi Qasım bəy Zakirin respublika miqyasında yubileyi keçirilməyib. Ancaq yadıma gəlir ki, 1984-cü ildə "Yazıçı" nəşriyyatında mərhum ədəbiyyatşünas alim Kamran Məmmədovun tərtib və müqəddiməsi ilə Zakirin "Seçilmiş əsərləri" nəşr olunmuşdu və kitabın ön səhifəsində "Qasım bəy Zakirin anadan olmasının 200 illiyinə" sözlərini yazmaqla şairin yubiley təqvimi yad edilmişdi. Mən o zaman "Yazıçı" nəşriyyatında Klassik ədəbiyyat və folklor redaksiyasının müdiri vəzifəsində çalışırdım. Unudulmaz ədəbiyyatşünas Kamran Məmmədovla ilk dəfə 1981-ci ildə orada tanış olmuşdum. Qasım bəy Zakirin "Seçilmiş əsərləri" bizim redaksiyada çapa hazırlanırdı. Onu da xatırladım ki, Kamran Məmmədov həm də 1957-ci ildə çap etdirdiyi "Qasım bəy Zakir" monoqrafiyasının müəllifi idi.

Yadımdadır ki, 1984-cü ildə "Azərbaycan" jurnalından Ağdam rayonunun təsərrüfat və mədəni həyatını işıqlandırmaq niyyəti ilə mənə rayonun birinci katibinə ünvanlanmış məktub verilmişdi. O zamanın qaydası beləydi ki, Bakıdan ezam olunmuş jurnalist rayon rəhbərliyi ilə görüşməli və onun cızdığı "marşrutla" hərəkət etməliydi. Mən də rayon rəhbərliyinin qəbulunda olmuşdum, amma onun Ağdamın təsərrüfat həyatını işıqlandırmaq üçün cızdığı "marşrutla" getməmiş, rayonun zəngin mədəniyyətinə, etnoqrafiyasına üz tutmuşdum. Əvvəl Aşıq Valehin doğulduğu Abdal-Gülablıya, sonra Xındırıstana - Zakirin yadigar qalmış evini ziyarətə getmiş və o zaman keçirdiyim hissləri "Azərbaycan" jurnalında çap etdirdiyim "Yaddaş" adlı məqaləmdə belə izhar etmişdim:

"Xındırıstanda fəxr eləməli şeylər çoxdur: orta məktəbləri, musiqi məktəbi, uşaq bağçası, südçülük kompleksi, təsərrüfat, sənaye, ərzaq, uşaq aləmi mağazaları, qonaq evi... var. Xındırıstanın bu günündən, gələcəyindən, onun zəhmət adamlarından çox şey danışmaq olar. Amma Xındırıstan deyən kimi mənim yadıma Qasım bəy Zakir düşür... Kəndin küçələrini gəzdikcə, xəyalən Zakirin ayaq izlərini gördüm, bu izə düşüb ondan yadigar qalmış evinə yollandım.

Zakirin evi bişmiş kərpicdən hörülmüş ikimərtəbəli böyük bir binadır. Tikilinin tarixini öyrənmək məqsədilə evin divarlarına baxıram. Heç bir yazı gözə dəymir. Bu vaxt ortayaşlı bir kişi mənə yanaşır: - Gözətçiyəm, - deyir, - evin tikilmə vaxtı yazılmış daş çardaqdadı, istəyirsənsə çıx bax.

- Çıxaram!

Evin damında iki daş kitabə var. Kitabələrin birinin üstünə "Şiri-xurşid" nişanı çəkilib və ərəb əlifbası ilə yazı həkk edilib. Bu yazı pozulmaq üzrədir. İkinci kitabə rusca yazılıb və çox aydın oxunur: "Başlandı 1 noyabr 1904, qurtardı 20 fevral 1905-ci ildə. Ev məxsusdur Nəsir bəy Xındırıstanskiyə".

Kitabədən, xındırıstanlıların xatirələrindən bizə məlum olur ki, Zakirin evinin ikinci mərtəbəsi nəvəsi Nəsir bəy Xındırıstanski tərəfindən tikdirilib. Xındırıstanlılar dedilər ki, Nəsir bəy Rusiyada təhsil alıb, orada inqilabçılara qoşulub, sürgündə olub, ən nəhayət, güllələnibdir...

Otaqları gəzirəm. Zakirdən heç nə qalmayıb. Təəssüflənirəm ki, Zakirin evi gərək çoxdan muzey olaydı, onun şeirlərinə çəkilmiş illüstrasiyalar otaqları bəzəyəydi...

Zakirin evində olduğum müddətdə şairin daxili aləmini, misralara hopmuş nəfəsini, nifrətini, məhəbbətini daha aydın hiss edirdim..."

Doğrusu, 40 il bundan qabaq Qasım bəy Zakirin evinin muzeyə, yaxud onun adını daşıyan poeziya evinə çevrilməsi istəyimin baş tutmaması bu gün məni qəlbən incidir. 2014-cü ildə bu məsələ ilə əlaqədar rayon rəhbərliyinə rəsmi müraciətimə cavab olaraq bildirdilər ki, şairin evi qəzalı vəziyyətdə olduğu üçün sökülüb, yerində musiqi məktəbi tikilib. Təəccüblənməyə bilmirsən, musiqi məktəbi tikməyə başqa bir yer yoxudumu?! Doğrudanmı, Qasım bəy Zakirin şəxsiyyəti, ədəbi irsi, şairlik istedadı vaxtında onun evinin təmir edilib muzeyə çevrilməsinə əsas verməmişdi?!

Onun yaradıcılığındakı xüsusi dəyəri, çağdaşlığı ilkin görüb qiymətləndirən məhz böyük Mirzə Fətəli Axundzadə olmuşdu. Mirzə Fətəli Molla Pənah Vaqiflə Qasım bəy Zakirin yaradıcılıqlarının fərqli və üstün cəhətlərinə nəzər salaraq yazırdı: "...Bu iki şəxsin də fərqi bir-birindən budur ki, əgərçi Molla Pənah müqəddəm ərsəyə gəlib bu fəndə Qasım bəyə nisbətən rəhnümadır və lakin ləzzət və təsir və mühəssənati-nəzmiyyə Qasım bəyin xəyalatında çoxdur".

Şair, alim-mətnşünas Salman Mümtaz da 1925-ci ildə yazdığı məqalədə bu iki böyük şairin yaradıcılıqlarının məziyyətlərini müqayisə edərək belə bir qənaətə gəlmişdi: "Molla Pənah Vaqifin getdiyi yolu təqib edən və xalqa yanaşmaq üçün Vaqifdən daha sürətlə və cəsarətli addımlar atan namdar şairlərimizin başçısı, bayraqdarı Qasım bəy Zakirdir... Zakirdən əvvəl elin və xalqın dərdlərindən sözgəlişi qəbilindən olaraq üstüörtülü surətdə bir və ya iki beyt yazan tək-tük şairlərimiz olmuşsa da, Zakir kimi cəsarətli, hər bir sinfin eybini, suçunu apaçıq üzünə çırpıb, xəyanət və cinayətin də tamamilə gözlərinin içinə söyləyən olmamışdır".

Firidun bəy Köçərli "Qasım bəy "Zakir" təxəllüs" sərlövhəli oçerkində belə qənaətə gəlib ki, "Qasım bəy Zakir həqiqi bir milli şair imiş. Öz əsrinin aynası olubdur və məişəti-milliyəsini - necə ki, var imiş - eyni ilə yazıb, bizim üçün böyük bir yadigar qoyubdur. Öz əsrində şayəni-diqqət olmuş olan bir şey qoymayıbdır ki, ona əl aparmamış olsun".

Bu, doğrudan da, belədir. Zakir lirikasında nə qədər incə, zərifdirsə, satirasında bir o qədər kəskin və amansızdır. Çoxunun ünvanı bəlli olan bu satirik şeirlər dildə-ağızda dolaşmaya bilməzdi.

Görsən tanımazsan Yarımsaqqalı,

Çıxıb əndazədən dövlətü malı,

Xandəmirov çaldı-çapdı mahalı,

O ki tutub özün keçəl qurumsaq.

Qasım bəyin "Yarımsaqqal" adı ilə tənqid etdiyi şəxs Şuşa şəhər polis rəisi Əmircanovdur, çənəsində bir topa tük saxlayırmış, Xandəmirov isə Şuşanın komendantı idi.

Gizlətmirəm, mən Qasım bəy Zakirin Qafqaz müsəlman könüllü suvari dəstəsinin tərkibində 1806-1813-cü, 1826-1828-ci illər rus-İran müharibəsində iştirak etməsini, hətta 1828-ci ildə çarın fərmanı ilə gümüş medalla təltif olunmasını təqdir etmirəm, amma sonra özüm özümə sual verirəm ki, bəs bizim ata-babalarımız İkinci Dünya müharibəsində rusların torpaqları uğrunda almanlarla vuruşmayıbmı? Qasım bəy Zakir Rusiya çarının gümüş medalını döşünə taxsa da, onun işğalçılıq siyasətinin, Azərbaycan xalqının ruhuna yad olan üsuli-idarəsinin, "gündə təzə bir zakon" çıxardıb, amma arxasında durmamasının, "murovların oğruya ortaq" olmasının, o zaman xalqımızın həyatında yad-yabançı olan rüşvətin alaq otu kimi cücərməsinin şahidi olmuşdu və bu hala dözməyib əsərlərində hamısını sərt tənqid edirdi. Zakir görürdü ki, çar dövlətinin idarələrinə yazılan ərizələrə, şikayətlərə cavab verən yoxdur:

Ərzə verə bir adamın pədəri,

Fərzəndinə olmaz zahir əsəri.

Yetmiş ildən sonra nəvadələri

Məgər ondan tapa bir rahi-nicat.

Zakirin sərraf gözlərindən heç nə yayınmırdı, o, hadisələri şişirtmir, gördüklərini yazırdı:

Həddən aşıb bu viladə şərarət,

Hər kim bir iş görə: puluna minnət.

Mu qədəri yoxdur ədlü ədalət,

Və lakin şöhrəti birayə bir bax.

Qasım bəy Zakirin şeirlərində tipikləşdirmə və ümumiləşdirmə çox güclüdür. Ürək dostu, Qafqaz canişininin tərcüməçisi olan Mirzə Fətəliyə ünvanladığı şeir-məktublarında dövrünün seyid-mollasının, baqqalının, tacirinin, darğasının, "tamojnı"sının sözlə portretini çəkib:

Həramilər kimi yol üstə yatar,

Tamojnada növkər olub mal tutar.

Dünbək çalar, şərab içər, ...atar,

Feli-bəyzadeyi-tərsayə bir bax!

Dolanır bazarı darğa, kvartal,

Döyülür sifətlər, yolunur saqqal;

Gecə get cibinə beş-on manat sal,

Gündüz gəlib nırxi-bahayə bir bax!

Qasım bəy Zakir "Çıxmadı, qurtulaq dərdü bəladan" satirasında çar məmurlarının bizdən çox ermənilərə etibar etdiyini açıq şəkildə yazır:

Nə gündə yaradıb xudavənd bizi,

Bir yana apara bilmədik izi.

Gahi Avanesi, gahi Sərkizi,

Gahi də Semyonu görən canımız!

(Ardı var)

Mustafa ÇƏMƏNLİ

525-ci qəzet .-2024.- 24 sentyabr (№ 173).- S.13.