İsrafil bəy İsrafilov: sovet cəza orqanları ilə üz-üzə,

YAXUD BİR AZƏRBAYCANLI ZABİTİN DÖYÜŞ YOLU

1945-ci il, 10 oktyabr. Qərbi Sibirin Kemerovo vilayətinin sənaye mərkəzlərindən sayılan Prokopyevsk şəhərindəki 525 saylı hərbi əsirlər düşərgəsinin yeni “sakini” - “1892-ci ildə Azərbaycan SSR-in Kirovabad şəhərində doğulmuş, azərbaycanlı, çar ordusunun keçmiş polkovniki, 1920-ci ildən ağqvardiyaçı” İsrafil bəy Məhəmməd Nəbi oğlu İsrafilovun həbsi barədə qərar verilir. Bu sənədi imzalayan müstəntiq - II Dünya müharibəsi dövründə sovet güc nazirlikləri tərkibində yaradılmış “Smerş” (Smertğ şpionam (casuslara ölüm) ifadəsinin qısaldılmış adı) Əks-Kəşfiyyat İdarəsinin Qərbi Sibir Hərbi Dairəsi üzrə əməliyyat müvəkkili kapitan Abaev bu qərarını belə əsaslandırır: “1918-ci ildə vətəndaş müharibəsinin ilk günündən sovet hakimiyyətinin düşməni olan İsrafilov gənc sovet respublikasına qarşı fəal mübarizə yolu tutmuş, Qafqazda Ağ Ordunun azərbaycanlı müsavatçılardan ibarət alayına komandanlıq etmiş və 1920-ci ilin mayına qədər Qızıl Orduya qarşı vuruşmuşdur. Bundan sonra sovet hakimiyyətinin cəzasından qorxaraq xaricə mühacirət etmişdir. Mühacirətdə yaşayarkən könüllü olaraq Polşa ordusunda xidmət etmiş və orada polkovnik rütbəsi almışdır. Sovet İttifaqının faşist Almaniyasına qarşı II Dünya müharibəsi dövründə könüllü olaraq almanların xidmətinə keçmiş, 1943-cü ilin noyabrından 1944-cü ilin dekabrınadək Berlində Almaniyanın Şərq Nazirliyi yanında Azərbaycan Komitəsində işləmiş, almanların xidmətində olan azərbaycanlı hissələrlə alman komandanlığı arasında əlaqə bölməsinə rəhbərlik etmişdir. Almanlara vicdanla və sədaqətlə xidmət etdiyinə görə, sonuncular tərəfindən Qırmızı Orduya qarşı döyüşlərdə iştirak etmək üçün Qafqaz millətlərindən olan mühacir və hərbi əsirlərdən ibarət hissəyə komandir təyin edilmiş, həmin hissənin formalaşdırılması da ona həvalə olunmuşdur. 1945-ci ilin mayında ingilislər tərəfindən internasiya olunana (tutulana) qədər bu sonuncu vəzifədə almanlara xidmət etmişdir”.

İstintaq Qərarında “göstərilənlər İsrafil bəy İsrafilovun özünün ifadəsi və şahid Lukyanovskinin ifadəsi ilə təsdiq edilir” cümləsi bu sıradan sənədlərə formal əlavə olmayıb, 1945-ci ilin oktyabrında Qərbi Sibirin Prokopyevsk şəhərində açılan və 1946-cı ilin avqustunda Azərbaycan SSR-in Bakı şəhərində yekunlaşan istintaq işində faktoloji baxımdan həqiqətən İsrafil bəyin çox əhatəli ifadələri ilə təsdiq olunur.

Burada əvvəlcədən belə bir haşiyə çıxaq ki, 1937-1939, 1947-1952-ci illər Stalin repressiyalarının qurbanları olmuş insanların, istər sovet, istər xarici ölkə vətəndaşlarının XDİK (NKVD) Siyasi İdarəsi tərəfindən uydurma ittihamlarla həbsi zamanı etmədikləri cinayətləri boyunlarına qoymaq üçün onlara qarşı istintaq tərəfinin təzyiqləri, dindirmə aparan müstəntiqlərin israrlı tələbləri və digər arzuolunan ifadəni almaq metodlarına İsrafilovun istintaq işində rast gəlinmir. Səbəb aydındır. Bu amil ilk növbədə müttəhimə qarşı irəli sürülən ittihamların sovet ideologiyası və qanunları, xüsusilə müharibə dövrünün sərt qaydaları çərçivəsində həm istintaqda, həm də İsrafil bəyin özündə şübhə doğurmadığını göstərirdi. Hərçənd heç vaxt sovet, yaxud Azərbaycan SSR vətəndaşı olmamış İsrafil bəy İsrafilovun döyüş yolu RSFSR CM-nin 58-1.a və 58-3 maddələri üzrə (RSFSR CM. Maddə 58-1a. Vətənə xəyanət, yəni SSRİ vətəndaşları tərəfindən SSRİ-nin hərbi qüdrətinə, onun dövlət müstəqilliyinə və ya ərazisinin toxunulmazlığına zərər vuran casusluq, hərbi və ya dövlət sirlərinə xəyanət, düşmən tərəfə qaçma, xaricə qaçma və ya qaçma kimi hərəkətlər ölüm cəzası ilə cəzalandırılır - bütün əmlakı müsadirə olunmaqla güllələnmə, yüngülləşdirici hallarda isə - bütün əmlakı müsadirə olunmaqla 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum etmə. RSFSR CM. Maddə 58-3. Xarici dövlətlə və ya onun ayrı-ayrı nümayəndələri ilə əks-inqilabçı məqsədlərlə münasibətlər, habelə SSRİ ilə müharibə aparan və ya müdaxilə və ya blokada yolu ilə mübarizə aparan xarici dövlətə hər hansı formada köməklik göstərilməsi bu Məcəllədə göstərilən sosial müdafiə tədbirlərinə səbəb olur: bu məcəllənin 58-2-ci maddəsi.) təqsirləndirilməsi üçün həmin maddələrdə göstərilən “cinayət hərəkətləri” ilə bu və digər dərəcədə səslənirdi.

İsrafil bəy İsrafilov. Yanvar 1946 (foto ilk dəfə nəşr olunur)

Mümkündür ki, 300-ə yaxın vərəqdən ibarət istintaq materiallarının əlimizdə olan dindirmə protokollarında, o cümlədən, istintaqın yekunu sayılacaq son dindirmələr zamanı (Novosibirsk və Bakıda) İsrafil bəyə qarşı irəli sürülən ittihamlarda onun özünü müqəssir bilib-bilmədiyinə dair sualın verilməməsi də bununla bağlıdır. Necə deyərlər, müttəhimin “günahları” göz qabağında idi və özü tərəfindən etiraf edilirdi. Doğrudur, burada müttəhimin özünü sonadək günahkar saymaması müstəntiqlərin “yarıtmaz” işi kimi qiymətləndirildiyindən bir qayda olaraq “etiraf edilməyən” dindirmə protokollarının istintaq materiallarına salınmadığı kimi təcrübənin də olduğu nəzərə alınmalıdır. İstənilən halda, “nə SSRİ-ni, nə də keçmiş Sovet Azərbaycanını özünə vətən saymadığından” İsrafil bəyin özünə “qarşı irəli sürülən “vətənə xəyanət” ittihamı ilə razılaşmadığı” kimi Azərbaycan tarixşünaslığında təkrarlanan müddəaların mənbəyi göstərilmədiyi üçün onları elmi müstəvidə qəbul etmək düzgün olmazdı. Bu məsələyə belə israrlı diqqətin isə ciddi səbəbi vardır. Belə ki, İsrafil bəy “Vətən”, “Vətənə xəyanət” anlayışları ifadə edilmədən, RSFSR CM-nin müvafiq maddələrində vurğulanan “SSRİ-nin hərbi qüdrətinə, onun dövlət müstəqilliyinə və ya ərazisinin toxunulmazlığına” qarşı amansız mübarizə apardığını, habelə “SSRİ ilə müharibə aparan... xarici dövlətə hər hansı formada köməklik göstərdiyini” nəinki inkar etmir, əksinə bu mübarizəsinin səbəblərini məntiqi surətdə əsaslandırırdı. İsrafil bəy İsrafilovun istintaq işinin materialları ilk növbədə məhz bu baxımdan, ölümün üzünə dik baxan bir zabitin keşməkeşli döyüş yolunun şərəflə başa vurulmasının təcəssümü olmaqla böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Buradan aydındır ki, İsrafil bəyin dindirmə prosesi nə üçün müttəhimin bütün bioqrafiyası ətrafında gedir, onun həyatının müxtəlif mərhələlərində fəaliyyətini əhatə edir, müəyyən detalları dəqiqləşdirmək üçün verilən suallara cavablar bir qayda olaraq hər hansı etiraza məruz qalmır, hətta müttəhimin yaxın ünsiyyətdə olduğu insanların adlarını çox vaxt “unutması” belə müstəntiqi o qədər də “narahat etmir”. Təbii ki, müstəntiq də, İsrafil bəy də onu qarşıda nə gözlədiyini çox yaxşı bilirdilər, odur ki, istintaqın gedişində İsrafil bəyin öz “həyatını xilas etmək” üçün hər hansı cəhdi nəzərə çarpmır, bəzi məsələlərin üstündən keçmək halları isə bilavasitə təfərrüata getməmək və adlar çəkməmək niyyətindən irəli gəlir. Beləliklə, bütün istintaqın gedişində müstəntiq zəruri saydığı sualları verir, müttəhim də özü lazım bildiyi qədər bu sualları cavablandırır, hərçənd bəzən müstəntiqlə müttəfiqin “dialoqu” qaldırılan mövzuya fərqli yanaşma baxımından birdən kəskin məzmun alaraq dramatik həddə çatır.

Kapitan Abayevin İsrafil bəy İsrafilovun həbsi haqda 10 oktyabr 1945-ci il tarixli qərara əsas verən ilk dindirmə bir gün əvvəl, oktyabrın 9-da Prokopyevskdə 525 saylı hərbi əsirlər düşərgəsində aparılıb. Bioqrafiyası ilə bağlı suallara - harada doğulduğu, ailəsi, ilkin, o cümlədən, hərbi təhsili, 1914-1917-ci illər I Dünya müharibəsində iştirakı, 1917-ci ildə Azərbaycana qayıtdıqdan sonrakı həyatı, Azərbaycan Cümhuriyyət Ordusunda xidməti haqqında bu birinci dindirmə prosesində verilən ümumi məlumatlar İsrafil bəyin haqqında tədqiqatlardan bəlli olduğundan onların üzərində dayanmadan yalnız bunu vurğulayaq ki, tərcümeyi-halı, xüsusilə Rusiya İmperiyası və Cümhuriyyət ordularında xidmətlə bağlı suallar sonrakı dindirmələr zamanı da veriləcək və dindirilən şəxs bir çox məqamları detallarla dəqiqləşdirməli olacaq. Lakin bu mövzuda təfərrüatlar səsləndirildikdə belə, aydın olur ki, İsrafil bəy öz ifadələrində yalnız məlum faktoloji məlumatları, həm də özünə uyğun şəkildə dilə gətirmişdir. Belə ki, İsrafil bəyin 1930-cu illərdə Varşavada dərc edilmiş, sonralar professor Vilayət Quliyev tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmiş “Xatirələrində” onun mühacirətə qədərki hərbi fəaliyyəti özü tərəfindən ətraflı işıqlandırılıb və bu xatirələrlə tanışlıq İsrafil bəyin istintaqa məlum olmayan və yoxlanılması qeyri-mümkün faktları qəsdən qabartmadığını söyləməyə əsas verir. Məs., Cümhuriyyət Ordusunda xidməti ilə bağlı müstəntiqin “rəhbərlik etdiyiniz 5-ci Bakı polku Qırmızı Orduya qarşı vuruşubmu?” sualına İsrafil bəy “mən Qırmızı Orduyla heç yerdə və heç zaman vuruşmamışam” cavabını verir. Başqa bir dindirmə zamanı isə müstəntiq A.Çernıxın “5-ci Bakı polku Qırmızı Ordu ilə döyüşlərdə iştirak edibmi?” - dəqiqləşdirici sualını İsrafil bəy bir daha - “Yox, iştirak etməyib” kimi cavablandırır, öz polkunun əsasən Qarabağda erməni millətçiləri ilə döyüşdüyünü, bu zaman ermənilərin Qarabağı Azərbaycandan ayıraraq Ermənistana birləşdirmək üçün qiyam qaldırdıqlarını vurğulayır.

Hərçənd, İsrafil bəyin xatirələrindən məlumdur ki, onun rəhbərlik etdiyi polk 1920-ci ilin mayında Gəncə üsyanı zamanı bolşevik qüvvələrinə qarşı ən fəal surətdə vuruşmuş və yalnız qeyri-bərabər döyüşlərdə məğlubiyyət səbəbindən Azərbaycanın hüdudlarını tərk edərək qonşu İran ərazisinə keçmək məcburiyyətində qalmışdı.

İranda

İsrafil bəy İsrafilovun istintaq ifadələri onun məhz bu ölkədə başlanan mühacirət həyatına dair bir sıra yeni fakt və təfsilatlar baxımından xüsusi maraq doğurur. Elə birinci dindirmə zamanı məlum olur ki, 1920-ci ilin may ayının sonlarında İranda sığınacaq tapmış və 10 aya yaxın müddətdə Təbrizdə yaşamış İsrafil bəy bu dövlətin hərbi strukturlarında, İran-kazak diviziyasında təlimatçı-zabit kimi xidmət edib, 1921-ci ilin fevral ayında isə İngilis komandanlığının “İranı rus təsirindən azad etmək” tələbi ilə ölkədən çıxmalı olub. İsrafil bəyin bioqrafiyasının İranla bağlı dövrünə bir daha qayıtmamaq üçün onun sonrakı dindirmə proseslərində də bu haqda verdiyi ifadələrdəki məlumatları ümumiləşdirək.

1945-ci il oktyabrın 16-da artıq Novosibirsk şəhərində aparılan dindirmə zamanı İsrafil bəy bildirir ki, komandiri olduğu 5-ci Bakı polkunun 5 zabiti ilə birlikdə İrana, Təbriz şəhərinə gəlmiş, 5-6 nəfər silahdaşını İran jandarmeriyasına işə düzəltmiş, özü isə polkovnik Staroselskinin rəhbərlik etdiyi İran-kazak diviziyasında təlimatçı kimi xidmətə başlamışdı. Bu diviziyanın əsasını iranlıların təşkil etdiyi, lakin bütün zabit heyətinin rus ağqvardiyaçılarından ibarət olduğunu vurğulayan İsrafil bəy, özünün İran jandarmeriyasında işləyib-işləmədiyi sualına mənfi cavab verir, eyni zamanda bu orqanda işə düzəltdiyi öz silahdaşlarının - onunla birgə İrana keçmiş azərbaycanlı zabitlərin adlarını “indi xatırlamadığını” bildirir. Müstəntiqin İran jandarmeriyasına marağı qarşısında İsrafilov bu qurumun heç də “bizim indi təsəvvür etdiyimiz” orqan deyil, “İran ordusunun ayrıca piyada batalyonu” olduğunu vurğulayır, özünün hərbi qulluğu haqda sualı isə belə cavablandırır: “Mən adı çəkilən diviziyanın Təbriz alayında pulemyot təlimatçısı idim. Fəaliyyətim ondan ibarət idi ki, alayın kiçik zabitlərinə pulemyotun maddi hissəsinə dair təlimatçı dərsləri verir və pulemyotdan praktiki atışlar keçirdim”.

İsrafil bəyin sonrakı ifadələrindən aydın olur ki, o, İranı, ilkin dindirmədə bildirdiyi kimi, 1921-ci ilin fevral ayında deyil, sentyabr, ya oktyabr aylarında, İranda olan bütün rus ağqvardiyaçı zabitlərlə birlikdə tərk edib və Türkiyəyə keçməli olub. Bu məcburi addım İngilis Komandanlığının Çar Rusiyasının bütün rus zabitlərinin İrandan çıxarılmasına dair əmr-tələbi ilə bağlı olub: “İngiltərə İranı özünün tam nəzarətinə almaq istəyirdi və bizi ölkədən çıxarmaqla İranda rus təsirinə son qoymaq məqsədi güdürdü”.

Müstəntiqin “İrandan çıxmaq və Türkiyəyə girmək üçün hər hansı sənədlərə malik idinizmi, ya ora qeyri-leqal keçirdiniz?” sualına cavabı İsrafil bəyin həyatının bu məqamına da işıq salır. Məlum olur ki, ingilislər İran hüdudlarını tərk etmək tələbi qoyduğu çar ordusunun bütün zabitlərini şəxsiyyət vəsiqəsi və Türkiyəyə daxil olmaq hüququ verən sənədlərlə təchiz ediblər. Bu sənədləri və yol xərclərini zabitlərə İran kazak diviziyasına daxil olan polkların komandirləri vasitəsilə polkovnik Staroselsev təqdim edib. Həmin dövr ingilis zabitləri ilə hər hansı ünsiyyət, yaxud rəsmi görüşlərdə iştirak haqda sualları İsrafil bəy mənfi cavablandırıb.

Türkiyəyə getdikləri marşrut isə İsrafil bəyin öz səfər yoldaşı polkovnik Tarkovski ilə birlikdə İstanbula az qala həmin dövr ingilislərin hökmfərma olduqları Yaxın Şərq regionunu dolaşaraq yetişdiklərini açıqlayır: Qəzvin, Bağdad, Bəsrə, Bombay, Port-Səid, Konstantinopol.

Türkiyədə

İstintaqa verdiyi ifadələrdən bəlli olur ki, 1921-ci ilin sonlarında İstanbula gələn İsrafil bəy İsrafilov burada Azərbaycandan olan mühacirlərlə əlaqə saxlamış, onların tövsiyəsi ilə Əli Mərdan bəy Topçubaşova - mühacirlərə yardım göstərən Paris Sülh Konfransında Azərbaycan Nümayəndə Heyətinin başçısına məktubla müraciət etmiş və 1922-ci ilin noyabr ayına - İstanbulu tərk edənə qədər ondan ayda 30 lirə məbləğində maddi yardım almışdı. Həmin müddət ərzində heç bir yerdə işləməyərək bu pulla dolanmış, Türkiyə təbəəliyini qəbul etməmiş, İstanbuldakı ingilis və fransız hakimiyyətinin nümayəndələri ilə heç bir əlaqəsi olmamışdı. Az sonra Əli Mərdan bəydən aldığı məktubdan öyrənir ki, Parisdəki Azərbaycan mühacirətinin başçısı Topçubaşov və Gürcüstan mühacirətinin rəhbəri Noy Jordaniya Polşa hökuməti ilə bir qrup azərbaycanlı və gürcü ağqvardiyaçı zabitlərin Polşaya gəlməsi haqda razılıq əldə ediblər və İsrafil bəy digər zabit soydaşları ilə birlikdə bu ölkəyə giriş vizası almaq üçün Polşanın İstanbuldakı səfirliyinə müraciət etsin. İsrafil bəy və həmkarları belə də ediblər və 2 gündən sonra vizaları alıblar. Polşa səfirliyində yalnız ərizə yazıblar, səfirliyin əməkdaşları ilə hər hansı söhbətləri, razılaşmaları olmayıb. Türkiyədən Polşaya 50-yə yaxın adam birlikdə, Konstantinopol-Konstansa (Rumıniya)-Lvov-Varşava marşrutu ilə yola çıxıblar. Səfər yoldaşlarından İsrafil bəy yalnız polkovnik Cahangir Kazımbəyovun və Vəli Yadigarovun adlarını çəkir. C.Kazımbəyov və Vəli Yadigarovla bağlı suallara İsrafil bəy hər ikisinin çar Rusiyası ordusunun zabitləri kimi “ağmühacir” (beloemiqrant) olduqlarını, heç vaxt, heç bir siyasi partiyaya qoşulmadıqlarını bildirir. Əli Mərdan bəy Topçubaşovla bağlı suallara da İsrafil bəy onun “keçmişdə, haradasa 1919-cu ildə, Azərbaycan Parlamentinin sədri olduğu, ingilislərdən və fransızlardan Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınmasına nail olmaq məqsədilə Sülh nümayəndə heyətinin başçısı kimi Parisə getdiyi” kimi ümumi məlumatlar verir. Topçubaşov Parisdə yaşadığından, nə onunla, nə də Noy Jordaniya ilə heç vaxt görüşmədiyini, ümumən heç vaxt Parisdə olmadığını, Varşavada yaşayarkən da onlarla heç bir əlaqə saxlamadığını və yazışmadığını bildirir. Həmçinin öz həmkarları və tanıdığı ağqvardiyaçılardan heç kimin bu şəxslərlə yazışmadığını göstərir.

Burada, İsrafil bəyin istər özünü, istərsə adı çəkilən həmkarlarını Azərbaycan Milli Ordusunun deyil, çar Rusiyası ordusunun və sovetlər tərəfindən “ağqvardiyaçı” kimi qəbul edilən zabitlər kimi təqdim etməsi diqqət çəkir. Mümkündür ki, bu amil İsrafil bəyin uzaq Novosibirskdə, Qərbi Sibir Hərbi dairəsi “Smerş” Əks-kəşfiyyat bölməsinin, demək olar ki, hər dindirmə zamanı dəyişən müstəntiqlərinin diqqətini Cümhuriyyət dövrü ordusuna cəlb etməmək niyyətindən irəli gəlirdi. Hərçənd hər yeni müstəntiq dindirməni onun öz bioqrafiyasını təkrar etməsi üçün eyni suallardan başlayırdı. Lakin bu zaman müttəhimin Cümhuriyyət dövrü hərbi xidmətinə dair suallar yalnız onun Qızıl Orduya qarşı vuruşub-vuruşmadığı ilə məhdudlaşırdı. Burada rus əməliyyat müvəkkillərinin Azərbaycanın Cümhuriyyət dövrü tarixini, yəqin ki, bilmədikləri amili də müəyyən rol oynayırdı. Buradan, İsrafil bəyə qarşı irəli sürülən maddələr üzrə ittihamlar ilk növbədə onun özü tərəfindən tam təsdiqini tapdıqdan sonra da, istintaqın əslində öz işini bitirməsinə baxmayaraq, müttəhimin hələ cəzaya məhkum edilməməsi, istintaqın davamı üçün öz vətəni Azərbaycana göndərilməsi təsadüfi deyildi. Bakıda aparılan istintaq prosesi bu ehtimalı təsdiq edəcək. Amma İsrafil bəyin dindirmə prosesi hələ davam edir və onun istintaq üçün ən mühüm mərhələsi - Avropa dövrü başlayır.

Polşada

1945-ci ilin 17 oktyabrında Novosibirsk şəhərində fasilələrlə bir neçə saat davam edən dindirmə protokolu müstəntiq tərəfindən hər dəfə dəqiqləşdirilən suallarla bağlı İsrafil bəyin Varşavaya gəlişindən sonrakı həyatının bir çox təfərrüatları əhatə edir. Müstəntiqin hansı məqamlara diqqət yetirdiyi İsrafil bəyin ümumiləşdirilmiş Varşava hekayətindən məlum olur.

Beləliklə, 1923-cü ilin əvvəllərində, qış aylarında İsrafil bəy öz zabit həmkarları Kazımbəyov və Yadigarovla birlikdə Varşavaya yetişərək birbaş Polşanın Hərbi Nazirliyinə müraciət edirlər. Adını bilmədikləri polyak polkovnikinə lazımi məlumatlar verildikdən sonra yüksək rütbəli zabitlər üçün kurslara göndərilmələri haqda razılıq əldə olunur, onları otelə yerləşdirən həmin polkovnikdən yubanmadan polyak dilini öyrənmək əmri alınır. 2-3 gündən sonra İsrafilov və Kazımbəyov yüksək rütbəli zabitlər kimi 6 aylıq zabit kursuna göndərilirlər. Əsasən polyaklardan ibarət 60-a yaxın zabitin olduğu bu kurslarda I Dünya müharibəsinin təcrübəsi öyrənilir, Rusiya, Alman və Avstriya ordularının nümunəsində taktika, istehkam, əsgərlərin təlim və tərbiyəsi kimi fənlər üzrə ümumi nəticələr çıxarmaq kimi məsələlər müzakirə edilirdi.

İsrafil bəy bu kursları bitirir və Kaliş şəhərində 29-cu piyada polkuna göndərilir. Polşa hərbi forması geymək hüququ verilmədən, yalnız polkun həyatı ilə tanış olmaq üçün ezam edilmiş digər zabitlər kimi İsrafil bəyin də komandanlıq səlahiyyəti yox idi və bu xidmət mahiyyət etibarilə müşahidəçi statusu daşıyırdı. 1926-cı ilə qədər bu polkda xidmət edən İsrafil bəy ilk dövrlərdə mövcud qaydalarla tanış olur, polyak dilini öyrənir, 1925-ci ildə komandir vəzifəsinə müvəqqəti təyinatlar alır, qısa müddətlərlə yüksək rütbəli zabitlərin: polk komandirinin müavinini, polk komandirini əvəz edir. Bu polkda 1926-cı ilə, dinləyici qismində Polşa Baş Qərargahının Akademiyasına qəbul olunana qədər xidmət eir.

İstintaq gedişində müstəntiqin “Akademiyaya kimin himayəsi ilə daxil oldunuz?” sualına verdiyi cavab İsrafil bəyin bioqrafiyasında çox mühüm bir məqamı açıqlayır ki, bu haqda aşağıda ayrıca bəhs ediləcək.

İsrafilov müstəntiqin Polşa Baş Qərargahının Akademiyasına daxil olmaq şərtləri və qaydaları haqda sualına aydınlıq gətirir, bu zaman yalnız bir neçə sınaq pillələri və müvafiq imtahanlar mərhələsindən keçməyin zəruri sayıldığı, hər hansı himayəyə, zəmanətə ehtiyac olmadığını bildirilir. Akademiyada oxuduğu illərdə ayrı-ayrı müəllimlər və dinləyicilərlə, xüsusilə fransızlarla tanış olan, ara-sıra onlarla kafe və restoranlarda ümumi söhbətlər edən İsrafil bəy bu müəllim və dinləyici zabit tanışlarının hərbi rütbələrini və tədris etdikləri fənlərini xatırlasa da, adlarını unutduğunu, eləcə də Baş Qərargahın 2-ci şöbəsində (defenziva - hərbi əks kəşfiyyat) heç bir zabit tanışının olmadığını bildirir.

1928-ci ilin oktyabrında hərbi akademiyanı bitirən İsrafil bəy polkovnik rütbəsini alır və 36-cı piyada polkunun döyüş üzrə komandir müavini təyin edilir. Varşava ətrafında yerləşən bu polkda 1929-cu ilin sonlarından 1937-ci ilin yayına kimi xidmət edən İsrafil bəy 1937-ci ildə Qrodno şəhərinə, 29-cu piyada diviziyasının döyüş üzrə komandir müavini vəzifəsinə keçirilir və 1939-cu ilin payızına, II Dünya müharibəsi ərəfəsinə qədər burada xidmət edir.

(Ardı var)

Solmaz Rüstəmova-TOHİDİ

Tarix elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet .-2024.- 24 sentyabr (№ 173).- S.10-11.