İnsan gözəlliyin vurğunu və yaradıcısıdır

(Əvvəli ötən çərşənbə sayımızda)

Rəssamlıq Renessansı

İtalyan Renessansının dahi rəssamlarından biri olan universal sənətkar Leonardo da Vinçi bir dəfə demişdi: “Rəssam kiçik ləyaqətə malik olan rəsmlər çəkən vaxtdan, əgər o, başqasının rəsmlərini özü üçün standart kimi götürsə də, ancaq o, milli obyektlərdən öyrənəcəksə, bu vaxt yaxşı bəhrə gətirəcəkdir. Öz standartlarını yalnız başqa birindən götürürsə, bu vaxt təbiət özünü əbəs yerə açacaqdır”.

Renessans rəssamlar təbiəti təqlid etməyi, özlərinin başlıca məqsədi sayırdı. Onların öz naturalizm axtarışları onda başa çatırdı ki, obyektlərin təsvirinin arxasınca gedirdilər və ya bəzən onlar portret çəkənlər olurdular. Eyni vaxtda onlar ağılın ətrafa yeni münasibətini, birbaşa yeni rəssamlıq standartı kimi əks etdirirdilər. Onlardan biri, diqqət fokusuna çevrilən insan məxluqu idi, bir nəfərin təyin etdiyi bu münasibət, təsvirin “mərkəzi və ölçüsü” olurdu.

Leonardo və digər italyanlar bu fikri dəstəkləyirdilər ki, XIV əsrdəki Cotto ilk dəfə təbiəti təqlid etməyə başlamışdı. Lakin Cottonun fəaliyyət göstərdiyi Florensiyada başqa rəssamlar tərəfindən bu üslub, təəssüf ki, təkrar olunmamışdı.

Fiquralar və mənzərə arasında sonralar daha realist olan bir əlaqə yarandı və perspektiv qanunlarının vizual təqdimatı ilə rəssamlığın yeni realistik üslubu meydana gəldi. İnsan fiqurunun üç ölçüdə olması Florensiya rəssamlarının sonrakı nəslinin modelinə çevrildi.

Yeni Renessans üslubu qəbul edildi və XV əsrdə digər Florensiya rəssamları tərəfindən bu, dəb şəklinə düşdü. Onun xüsusi əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, eksperimentlər aparmağa olan meyl inkişaf etdi və bu, iki istiqamət aldı. Biri, rəssamlığın matematik tərəfini vurğulayırdı, bu perspektiv qanunlarından kənara çıxırdı. Digər cəhət, eksperimental meyilli hərəkət tədqiqatını və insanın anatomik quruluşunu əhatə edirdi. XV əsr, bu vaxt ekspertimentlər və texniki ustalıq dövrü oldu.

XV əsrin son dekadasında Florensiyada yeni ruhlu sosial ixtira meydana gəlir, Florensiya hökmdarı Möhtəşəm Lorentso görkəmli rəssamlara himayədarlıq edirdi. Onlardan biri Sandro Bottiçelli (1445-1510-cu illər) idi. Onun marağı yunan və Roma mifologiyasına ünvanlanmışdı və onları özünün məşhur əsərlərindən biri olan “Primovera” - “Bahar” tablosunda əks etdirmişdi. Tablo Veneranın əbədi bahar rəmzi olan bağında gedən hadisəni təsvir edir. Bottiçellinin fiquralarından hər birinin əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq, onlar digər dünyaya məxsus olan keyfiyyətlərə malikdirlər, reallıqdan uzaq olan bir yerdə hərəkət edirlər. Bu da erkən Renessans rəssamlığının mahiyyətini xarakterizə edirdi.

XV əsrdə Florensiya rəssamlığının inqilabi nailiyyətləri həmçinin heykəltaraşlığa və arxitekturaya da öz təsirini göstərdi. Heykəltaraş Donatellonun əsərləri arasında “David” xüsusilə seçilir. Bu heykəl ilk dəfə olaraq təbii ölçüdə yaradılmışdı, sərbəst dayanmış bir çılpaq bədənli oğlan fiqurası idi. Antik dövrdən sonra Avropa incəsənətində bu yeni üslub idi. Ayağının altında nəhəng Qoliafın başı olan David, Florensiyanın milanlılar üzərindəki zəfərini (1428-ci il) meydana gətirən qəhrəmanların şərəfini əks etdirirdi.

İnsan fiqurunun təsviri Erkən Renessans rəssamlığının portret sahəsində yeni vurğulanmasını əks etdirir.

XV əsrin sonunda italyan rəssamları, heykəltaraşları və arxitektorları yeni incəsənət mühiti yaratdılar. Bu vaxt yaradıcı ifadənin daha fərdi formaları meydana gəldi. Renessans rəssamlığı inkişafının final səhnəsi. 1480-ci illə 1520-ci il arasındakı dövrdə onun çiçəklənməsi ilə əlamətdar idi. Bu dövr Yüksək Renessansının yeni mədəni mərkəzi olmaqla, onun əhəmiyyətini yüksəltdi.

Yüksək Renessans üç rəssamlıq nəhənginə - Leonardo da Vinçinin (1452-1519-cu illər), Mikelancelonun (1475-1564-cü illər) və Rafaelin (1483-1520-ci illər) əsərlərində dominantlıq edirdi. Təsadüfi deyil ki, F.Engels Renessans dahilərini, nəhayətsiz ölçüdəki fəaliyyətlərinə görə titanlara bənzətmişdi. Onlardan biri olan Leonardoya gəldikdə, o, Yüksək Renessansın prinsipləri üçün transmilli şəxsiyyət kimi iştirak edirdi. Rəssam hətta insan bədənini yarırdı ki, təbiətin insan üzərində necə işlədiyini daha aydın görsün. O, Yüksək Renessans insanının ideal formada olan realistik portretini yaradırdı. Leonardonun “Son şam yeməyi” freskası Milanda kilsə divarı üzərində çəkilmişdi. Jestlər və hərəkətlər vasitəsilə Leonardo da Vinçi fərdin daxili aləmini açmağa çalışırdı. Onun Parisin Luvr muzeyində saxlanılan “Cokonda” (“Mona Liza”) tablosu daha məşhurdur, muzeydə əsərə hər il milyonlarla adam heyranlıqla tamaşa edir. 1911-ci ildə italyan Perucini tablonu muzeydən oğurlamışdı ki, onu rəssamın vətəni İtaliyaya qaytarsın. Bu portret tablosunu isə Leonardo ömrünün sonunda Fransada yaşayarkən yaratmışdı və onu Fransa kralı I Fransiskə hədiyyə vermişdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, “Cokonda”nın muzeydən oğurlanması, əsərin şöhrətinin yüksəlməsində, populyarlığının artmasında qeyri-adi müsbət rol oynamışdı.

Mikelancelo dahi rəssam, heykəltaraş və arxitektor idi, Yüksək Renessansın nəhənglərindən biri idi. O, neoplatonizm təsirinə məruz qalmışdı, bu, Romadakı Vatikanın Sikstin kapellasında Bibliya mövzularına həsr olunmuş onun freskalarında xüsusən nəzərə çarpır. O, kapellanın tavanını da öz məşhur rəsmi ilə bəzəmişdi, bu ağır zəhmətə üç il vaxt sərf etmişdi. Çünki o, hündürlükdə yerləşən platforma üzərində uzanıb, əlinin çatdığı tavanda tablosunu çəkirdi. Freskada Allahın əlini Adəmə toxundurması ilə ilk insanın yarandığı əks olunur. Onun “David” heykəli isə 18 fut hündürlüyündə, ağ mərmərdən yonulmaqla insan bədəninin ideal gözəlliyini iftixar hissi ilə tərənnüm edir. Heykəl həm də insan məxluqunun şərəfini nümayiş etdirir.

Rafael erkən illərə məxsus olan rəssam idi, artıq İtaliyanın ən yaxşı rəssamlarından biri hesab olunurdu. Rafael madonnaların portretlərində xüsusən fərqlənirdi. Onun “Afina məktəbi” freskası Vatikan sarayını bəzəyir. Mikelancelonun ondan xoşu gəlməsə də, Rafaelin həmin əsərində Mikelancelonun da portretini təsvir etmişdi: “Sikstin Madonnası” əsəri isə ali madonnaya həsr olunmuş bir abidə rolunu oynayır. Mariya Göylə Yer arasında qucağında tutduğu körpəsi İisusla təsvir edilir. Əsər, ona tamaşa edəndə, sitayişə bərabər heyranlıq hissləri yaradır. Drezden qalereyasında saxlanan bu əsər, onunla müqayisəyə girən başqa bir tablonu tanımır, çünki onda müqəddəsliyin təsviri ilə rəssamın ecazkar istedadı birlikdə zühur edir və özünə hədsiz pərəstişə bərabər bir ehtiram bəslənməsini təlqin edir.

Bu üç dahi, Bibliya qəhrəmanlarının təsvirinə müraciət edirlər, əslində isə mifik obrazlar yaradırlar. Onlara qədər təsviri sənət Bibliya mövzularına belə bir miqyasda, həm də təsvirin sərbəst şəkildə ifadə edilməsinə cəsarət etməmişdi. Onlar Köhnə Vəsiyyətdəki və İncildəki nəql olunanlara dahiyanə qaydada yanaşmaqla, dini ehkamları, büründükləri dumandan azad edib, onlara əsl həyat çalarları və izahını asanlaşdıran cəhətlər bəxş etmişdilər. Mikelancelo ilk günaha batmanı da yaratdığı ilk insanları sehrli obrazlar vasitəsilə təqdim edir. Onun “Pyeta” heykəl kompozisiyasında isə ana Məryəmin qucağnda ölmüş İisusu təsvir etməklə, ananın timsalında ümumbəşəri hüznü ön plana çəkir. Leonardo süfrə arxasındakı apostolların əhatəsində İiususu təsvir edərək, onun möcüzəli öncəgörməsini əsalandıra bilir. Rafael körpə İisusu qucağında tutan gözəl Mariya ananı mələklərin əhatəsində təsvir edir. Xristian dini, onların yaradıcılığı hesabına öz tarixinin başlanğıcına rəngkarlıq vasitəsilə sübut ifadələri əlavə edir və sonrakı rəssamlar bu ənənəyə sadiq qalaraq, İncilə həsr olunmuş mövzularda öz incilərini yaratdılar.

Yüksək Renessans öz nailiyyətlərini həmçinin arxitekturada da sübut eydi. Bu, Donato Bramantenin əsərində xüsusi ilə özünü büruzə verdi. O, Urbinodan, Romaya gəlmişdi və Müqəddəs Pyotrun şəhid olduğu yerin yaxınlığında kiçik məbədin layihəsini vermişdi. Papa II Yuli ona Romada bazilikanın layihəsini hazırlamağı tapşırmışdı, həmin tikinti məşhur Müqəddəs Pyotr kilsəsinə çevrildi. Bu işə 1506-cı ildə başlanıldı. Bu nəhəng binanın tikintisinə Bramante ilə yanaşı, Rafael, Mikelancelo və digərləri başçılıq etmişdi və onların hər birinin zəhmətinə layiq olduqları ehtiram bəslənməlidir.

Mikelancelo bazilikanın tikintisindən heyrətə gələrək, demişdi ki, “Onu insanlar deyil, mələklər tikmişdir”. Rafaelin ölümündən sonra tikintini davam etdirməyi 72 yaşlı Mikelanceloya həvalə etmişdilər. O, binanı taclandıracaq qübbəni icad etdi, bu, Romadakı Panteonun qübbəsindən iki dəfə böyük olmalı idi. Ondan sonra tikintiyə başçılıq edən della Ponta Papadan bu işə 10 il vaxt istəmişdi, Papa isə ona 2 il vaxt vermişdi. Della Ponta isə bu nəhəng işi 22 aya başa çatdırmışdı.

Bazilikanın qarşısındakı piyattsanın (meydanın) dizaynı Lorentso Berniniyə tapşırılmışdı. Meydan 30 min adamı tutmalı idi. Bernini meydanı Müqəddəs Pyotr kilsəsinə açılan qıfılın açar deşiyi kimi layihəşdirmişdi. Meydanın ortasında Misirdən gətirilmiş obelisk ucalmalı idi. Arxitektor meydanı dörd cərgə sütunlardan olan kolonnada ilə əhatə etmişdi. Kolonnadının üstünü çox saydakı heykəllər bəzəyirdi.

İslam dünyası öz memarlıq inciləri olan, XVII əsrdə yaradılmış Tac Mahalla, onu Şah Cahan sevimli arvadı Mümtaz Mahalın xatirəsi üçün tikdirmişdi, həmçinin Abu-Dabidəki müasir Şeyx Zayed məscidi ilə fəxr edir. Şeyx Zayed məscidi 2004-cü ildə vəfat etmiş, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin ilk prezidenti Zayed bin Sultan Al Nahayanın xatirəsinə tikilmişdir. Rabindranat Taqor Tac Mahalı “zamanın yanağında qurumuş göz yaşı” adlandırmışdır. Məscidin nəhəng binası isə ağ mərmərdən tikilməklə, ona rənglərlə xüsusi bəzək verilmişdir. Məscidin inşasına 4 milyard ABŞ dollar xərclənmişdir. Dünyada ən böyük xristian kilsəsi olan San Pedro bazilikasının və onun qarşısındakı meydanın tikintisinə isə 9 milyard ABŞ dolları məbləğində pul xərcləndiyi bildirilir.

İtalyan rəssamlığı sonralar öz mərkəzini Florensiyadan və Romadan Venetsiyaya keçirdi. Venetsiyalı rəssamlar Titsianın və Tinterottonun əsərlərində Renessans öz şöhrətini davam etdirdi.

Renessansdan sonra Avropa rəssamlığı bir sıra üslub səhnələrindən keçdi. Rəssamlıq Renessansı sona çatdı və bu vaxt Mannerizm adlanan yeni bir hərəkat İtaliyada 1520-ci illərdə meydana gəldi. Reformasiya tərəfindən dini dəyərlərin dirildilməsi, çox sayda qarışıqlığa səbəb oldu. Xüsusən İtaliyada Renessans qorxuya, qeyri-müəyyənliyə, əzab çəkməyə və ruhi eksperimentlərə yol açmışdı. Mannerizm isə dəyişən mühiti əks etdirirdi. Rəssamlar Mikelancelonun son üslubunun manerasında (onu təqlid etmək qaydasında) rəsmlər çəkirdilər. Mannerist rəssamlar proporsiyanı ləğv edərək, süni uzadılmış fiqurları çəkirdilər. Bu, əzab çəkmə düşüncəsi yaradırdı, həm də emosional atmosferaya sayca daha çox qarışıqlıq əlavə edilməsinə səbəb oldu.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.-2024.- 25 sentyabr (№ 174).- S.14.