GÜNƏŞ NİYƏ QIZMARDIR?

O vaxt hamısı cavan idi, sabahlara ümidlərlə, qaynar həvəslə dolu idilər. Güney Azərbaycanından olanlar da, Quzeydən gələnlər də. Həbib Sahir Bakıdan buralara qardaş köməkləri göstərməkçün təşrif gətirmiş qələm qardaşları ilə tezliklə isinişmişdi, aralarında səmimi dostluq münasibətləri yaranmışdı. Bütün bunlar hələ Milli Hökumət bayrağını qaldırmazdan öncə olmuşdu.

Ancaq həmin əziz bayrağın dikəlməsinin, Təbrizin səhərlərinin milli sürudla açılmasının çox səbəbləri arasında əli qələmli, ürəyi sözlü otaylı-butaylı qardaşların ürək birliyinin, bir-birləri ilə isinişərək təzə güc qazanmalarının təsiri az olmamışdı.

1946-cı il may ayının 16-da Fəthi Xoşginabinin redaktorluğu ilə "Azərbaycan" qəzetinin növbəti sayı işıq üzü görmüşdü və orada Həbib Sahirin "Mətbuat üfüqümüzdə yeni bir ulduz" adlı məqaləsi dərc edilmişdi. Yenicə nəşrə başlamış "Mədəniyyət" qəzetinin gəlişini sevinclə qarşılayan Sahir təzə nəşrin belə cazibədar alınmasında münbit Bakı təsirini görürdü və köhnə dostları yada salırdı. Ənvər Məmmədxanlını sadəcə "Ənvər" yazırdı, Cəfər Xəndanı eləcə "Xəndan" kimi verirdi və bu, səbəbsiz deyildi. Yaddaş hələ təzə idi, neçə aylar öncə o imzalar Təbriz nəşrlərində tez-tez görünərdi, onlar Güneydəki ədəbi-mədəni mühitin bir parçası idilər və ona görə də indi birinin adını, o birinin təxəllüsünü görüncə oxucuların çoxu dərhal bilirdi ki, söhbət kimdən gedir. İndi üstündən iri zaman parçası sovuşandan, nəsillər dəyişəndən sonra gərək hökmən izahat verəsən ki, bunlar kimlərdir, o günlər nə günlərmiş.

Günlərsə hər halda çox gözəl, hər sabahı təzə uğurlar vəd edən bəxtiyar günlərmiş.

O məqaləsində Sahir belə fərəhlənirdi: "Neçə gün əvvəl qızıl xətlə müzəyyən olan "Mədəniyyət" qəzeti əlimə keçdi. Mən onu çox şövq və maraqla oxudum. Onda olan məhəbbət rəngi və tanış səslər məni mütəəssir etdi. "Mədəniyyət" qəzeti bizim milli mətbuat üfüqümüzdə parlayan yeni bir ulduzdur. Bu ulduz gülüstanın qaranlıq pərdələri arxasından boylansa da, bir qəmər kimi nurunu uzaqlardan, başqa bir münəvvər mühitdən kəsb edir. Belə ki, onda hələ Ənvərin həssas qələmindən tökülən incilər görünür. O qəzetdə hələ də Xəndanın səsi, Səməd Vurğun dünyasının ahəngi duyulur.

"Mədəniyyət" qəzeti bizim sevimli dostlarımızın köməyi sayəsində nəşr olunan gözəl və bədii bir əsərdir. Bu əsər xüsusilə gənclər üçün qiymətli bir töhfə və böyüklər üçün də diqqətəlayiq bir məcmuədir. Xülasə, "Mədəniyyət" hər cəhətdən cəlbedici və gözəl bir nəşrdir. Biz bu qəzetin davamını arzu edib və onun təsisçiləri üçün də uğur diləyirik".

Artıq yaşanılıb ötmüş tarixi dəyişmək mümkünsüzdür. Zaman maşınımız hələ yoxdur ("hələ"ni bu cümləyə hər ehtimala qarşı artırıram. Dünyanın işlərini nə bilmək olur, bəlkə haçansa yarandı?), keçmişdən gələcəyə, gələcəkdən keçmişə qayıdışlar "sehrli xalat"larla baş verə bilir. Ancaq bunu bilə-bilə həmişə milli tariximizin bir neçə hadisəsinə təəssüflənmişəm ki, tutalım, bolşevizm onsuz da gələcəkdisə, heç olmazsa on-on beş il sonra gələydi və görün o halda Bakı, Azərbaycan necə bir hüsn alardı, necə tikilib bitkinləşər, göyçəkləşərdi, qazandığımız o müstəqillik iki ilə yaxın deyil, iki o qədər uzansaydı, Vətən necə Vətən olardı, vətəndaşımız necə vətəndaş olardı. Və ya Güney Azərbaycandakı Milli Hökumət 45-in 21 Azərindən 46-nın 21 Azərinədək deyil, daha çox illər uzansaydı, millətin düşüncəsi və taleyi hansı zirvələri fəth edərdi?

İndi həmin qəliblə bunu da fikirləşirəm ki, tutalım, elə Sahirin nubar sayını görüb riqqətə gəldiyi bircə bu "Mədəniyyət" qəzetinin özü illərlə nəşr edilərək Təbrizin, Ərdəbilin, Zəncanın, Urmiyanın küçələrindəki köşklərdə satılsaydı, abunəçilərə evlərə çatdırılsaydı, o qəzeti oxuya-oxuya böyüyən, həmin qəzetdə dərc edilənlərin yaratdığı mühitdə tərbiyə alanlar necə fərqli insanlar olardılar, belə-belə təməllərin üzərində hansı ucalıqlara qalxmış olardıq!

Əlbəttə, olanımıza şükür, amma röya kimi düşündüyümüz bütün bunlar ola da bilərdi axı!

Sahirin bu yazısı isə "Azərbaycan"da daha əvvəl - 1946-cı il fevralın 1-də dərc edilmişdi. Vur-tut ay yarımdı ki, Güney səadətə qovuşmuşdu, böyük yol başlanırdı, Pişəvəri və ardıcılları iş başında idilər, onların xəyallarında qurduqları və gerçəkləşdirəcəklərinə də candan əmin olduqları bir-birindən parlaq niyyətlər aşıb-daşırdı, hər yeni gün onlarçün quruculuq romantikası ilə çağlayırdı. Şair Sahir də bütün varlığıyla, ruhuyla həmin dalğaya köklənmişdi və bu məqaləsi də həm o çağacan, həm də ümumən sonrakı bütün ömrü boyu da onu qayğılandıran əsas məsələ barədə idi. "Öz dilimiz" adlı bu yazısında şair əvvəlcə gözəl dilimizi vəsf etdikdən sonra bu ən ali dəyərimizə xor baxanlara tənə vurur, indiyədək ana dilimizin tədris edilməməsi ucbatından yaranan sıxıntıların üstünə gəlir, bu müşkülün mümkün həll yollarından söz açır: "Azəri son dərəcə fəsahətli və melodik bir dildir. Bu dil əsrlərdən bəri tərk edilməsinə baxmayaraq, yenə də öz orijinallığını və zənginliyini qoruyub saxlamışdır. Azəri dilinə bələd olmayanlar onun nə qədər gözəl və ritmik ədəbiyyata və elm üçün münasib olduğunu da bilməzlər! Bizim yenicə bu dillə (öz dilləri ilə) tanış olan vətəndaşlarımız unutmamalıdırlar ki, azəri dili yoxsul və qaydasız bir dil deyil. Bu ləhcədə poetik xalq ədəbiyyatı, mahnılar və əfsanələr mövcuddur. Biz bu gün çətin bir vəziyyətdəyik. Yalnız şair və ədiblərimiz vasitəsilə bu günə qədər tərk edilmiş ana dilimizi bərpa edə və yaya bilmərik. Gərək şahsevən ellərindən, əfşarlardan və başqa Azərbaycan kəndlilərindən gözəl və ali bir dil yaratmaq üçün yardım diləyək. Bizim bu günə qədər yabançı bir dillə oxuyub yazan, lakin öz ailələri və həmşəhərliləri ilə azəri dilində danışan ziyalılarımız təsdiq etməlidirlər ki, öz ana dillərini o qədər də gözəl və düzgün yaza bilmir və azəri dilinin qrammatikasına da bələd deyillər. Onlar bir çox unudulan söz və terminlərə mətbuatımızda rast gəlirkən başa düşməyib etiraz edirlər ki, "bizim dildə bu kimi sözlər və terminlər yoxdur". Buna görə mən vətəndaşlarımızın zehnini aydınlatmaq üçün fürsət tapdıqca öz zəngin dilimizin kəndlilər və hətta uşaqlarımız arasında işlənən bir çox sözləri və terminləri onlar üçün yazıb və o sözlərin şərhini verməklə əslən azəri sözü olduğunu sübut etməyə çalışacağam. Azəri ləhcəsində işlənən fəsahətli və aydın ali sözlər və terminlər çoxdur. Ancaq bir dil də xalqın dilində işlənən sözlər və ifadələr vasitəsilə zənginləşir, böyüyür və ədəbiləşir. Biz bu məqalədə və başqa məqalələrdə yeri gəldikcə azəri dilində işlənən sözlərə və ifadələrə işarə edəcəyik".

Və Sahir vədinə əməl edir. Sonra qəzetin bir neçə sayında onun el dilində işlənən sözlərimizin şərhlərlə təqdimindən ibarət yazıları yer alır.

Ümumən Sahir 1945-1946-cı illərdə "Azərbaycan"ın ən fəal müxbirləri sırasındadır, onun imzası Firidun İbrahimi, İsmail Şəms, Abbas Pənahi, Əhməd Musəvi, Əli Fitrət, Mir Mehdi Etimad, Mehdi Çavuşi, Yəhya Şeyda, Fəxrəddin Məhzun, Məhəmmədəli Fərzanə... kimi qəzetin səhifələrindən düşmür. Sahirin həmin dövrdə dərc edilən məqalələri arasında Güneyin coğrafiyasına və tarixinə həsr edilən (bu sıralanmada "coğrafiya"nı irəli çıxarmağım səbəbsiz deyil. İxtisasca coğrafiyaşünas olan Həbib Sahirə Milli Hökumətin Maarif Nazirliyi məktəblər üçün coğrafiya dərsliklərini yazmağı həvalə etmişdi) tanıtma səciyyəli silsilə yazılarının məxsusi yeri var. Bu kiçik məqalələrinin hər birində Sahir Güneyin xəritəsini cızır, gah göz qabağındakı Təbrizi xalqa dünənindəki və bugünündəki görünməyən iftixarlı tərəfləri ilə təqdim edir ("Azərbaycan" qəzeti, №103, 17 yanvar 1946. "Təbriz 13-cü əsr miladidə"), gah Əfşar dağlarında çayların heyranedici qovuşmasından bəhs edir ("Azərbaycan" qəzeti, №104, 18 yanvar 1946. "Azərbaycanın təbii gözəllikləri"), gah "bol taxılı, bağı, balı, mal-davarı Azərbaycan üçün tükənməz təbii xəzinə sayılan" Həştrudun tərifini edir ("Azərbaycan" qəzeti, №105, 20 yanvar 1946. "Ölkəmizi öyrənək: Azərbaycanın gözəllikləri"), gah Səfəvilər dönəmində yaradılmış mədəniyyət incilərimizdən oxucusunu agah etməkçün qələminin "yolunu" İstanbul sarı çevirir, Topqapı muzeyində qorunan, Hindistanın qiymətli ağaclarından ustalarımızın yonduğu, zərif ipəyə sarılmış və cavahiratla bəzədilmiş "Şah İsmayıl taxtı"ndan, həmin taxtın yanında asılmış, yenə də Səfəvilərdən yadigar qalan, onyeddinci əsrdə toxunanlar arasında "bəlkə də ən gözəl və ən zərif" adlandırdığı xalıdan söz açır ("Azərbaycan" qəzeti, №107, 22 yanvar 1946. "Şah İsmayıl dövrünün yadigarları"), gah Güneyin ayrı bir sərvəti - Səlmas, Urmiya və Sulduzdan başlayıb Mahabad, Miyandoab və Marağaya qədər uzanan, Marağadan Səhəndin qərb ətəklərinəcən gələn, Xosrovşah, Sərdrudda genişlənən, sonra da Təbrizdə Acı çayın mənsəbindən tutub Basmıncın dərəsinə qədər irəliləyən meyvə bağları haqqında təfərrüatlı bilgi verir ("Azərbaycan" qəzeti, №113, 30 yanvar 1946. "Azərbaycanın meyvə bağları"), gah xalqı iqtisadi çətinliklərdən qurtarmaq üçün Milli Hökumətin tutmalı olduğu vacib istiqamətlərdən birinə - Güneydə sənayeləşdirməni sürətlə inkişaf etdirməyin əsas mənbələrindən ola biləcək mədənlərə yönəldir, Talış, Ərdəbil, Əhər ətrafında, Sufiyandakı neft, Təbriz şəhərinin Sarıdağ və Bağmeşə civarında, Miyanada, "Qaliçə bulaq"da, Marağada bolluca daş kömür, Əhərdə, Səngintəpədə, Həsənabadda zəngin dəmir yataqlarının istismarına başlanmasına çağırır ("Azərbaycan" qəzeti, №117, 4 fevral 1946. "Azərbaycanın təbii zənginlikəri - mədənlər"), gah Araz çayı ilə Savalan ətəkləri arasında əski zamanlardan bəri köçəri halında yaşayan şahsevənlərin tariximizdəki yerindən, onların zəhmətkeşliyi, çalışqanlığı, cəsurluğu, Azərbaycana unudulmaz xidmətlərindən yazır ("Azərbaycan" qəzeti, №167, 8 aprel 1946. "Şahsevənlər və Savalan"), gah da əsl sadiq vətənpərvərə xas nəvazişlə bağ-bağçamızın, meşəmizin-ormanımızın qeydinə qalaraq şah hökumətinin "Azərbaycanı susuz və ağacsız bir səhraya, quru çöllərlə əhatə olunmuş bir biyabana çevirmək istədiyini, bu yolla azərbaycanlıları yoxsulluq və ehtiyac oduna yandırıb onların ocaqlarını söndürməyə" cəhd etdiyini, Qaradağın qalın meşələrini insafsızcasına kəsdirdiyini, Zəncan nahiyəsində gözəl çaylar boyunca geniş ormanları qurutduğunu, Təbrizin tarixi Şimal bağını aradan götürdüyünü ürək ağrısı ilə vurğulayır, xalqına canı yanan Milli Hökumətin iradəsiylə ağaclıqların olmadığı bütün xiyabanlarda ağacların əkilməsini alqışlayır, amma şəhər idarəsini bəri başdan əkilmişləri hifz etməyə, ağacların qurumaması üçün çarələr düşünməyə çağırırdı və qəfilcə qələminin səmtini mədəniyyət, maarif tərəfə çevirərək ağac əkib-becərməyin mahiyyətcə bu sahələrlə bilavasitə bağlı olmasını qabardırdı: "Maarif Nazirliyi hər mədəni ölkədə olduğu kimi, tehranlıların əliylə quru çölə dönmüş məktəblərimizdə ağaclıqlar salmaqla məktəblilərimizin mühitini yaşıl pərdələrlə örtsün. Çünki ağaclı, çəmənzar və meşəlik bir mühitin məktəbliləri zövq və sənət sahibi olurlar. Yalnız zövq və sənət sahibləri böyük və mədəni millətlər yarada bilərlər" ("Azərbaycan" qəzeti, №172, 14 aprel 1946. "Ağac və ağaclıqlar").

Həbib Sahirin bu vətən və xalq sevdalı yazıları qələmə aldığı, sevimli "Azərbaycan" qəzetinin səhifələrində hamınınkılaşdırdığı günlərdən ötən vaxt çox uzundur - hətta təqvimdəkindən də qat-qat uzun. Ancaq onu o vaxt düşündürmüş mətləblərin çoxu bu gün də elə dünənki mühümlüyü ilə ortadadır. O zaman Sahir "Azərbaycan"da öz xatirə dəftərlərindən köçürdüyü, təqribən otuz yaşındaykən yazdığı "Gələcəyəm" adlı şeirini də çap etdirmişdi ("Azərbaycan" qəzeti, №167, 8 aprel 1946) və xiffətli şeirdə belə misralar da vardı:

Tozlu, qəmli mühitlərdən qaçıb bir gün gələ bilsəm,

Sarı güllər yetişdirən gözəl Zəncan yaylaqları, sizə sarı!

Qızıl sular üstə yaşıl kölgə salan söyüdlüklər

Arasında bir kölgətək sizə tərəf ötüb gəlsəm bir sübhdəm,

Ey çay kənarında düşüb sakit qalan qara daşlar,

İlk baharda çiçəklənən Sultaniyyə çəmənləri, görsəz məni,

Tanımazsız bir də məni, əmin olun... mən deyiləm,

On il əvvəl gördüyünüz şən ürəkli olan şair, gülən Sahir...

Ey "Kərəfs"in dağ bulağı, "Qara quş"un meşəliyi,

Ey "Sucas"ın altun rəngi dalğalanan əkinləri, gəlinləri,

Allı-pullu gənc qızları, unutdunuz nə tez məni?

Ayrı saldı bu kor dünya məni sizdən,

sizi məndən, gül-çəməndən...

Bir də bilməm, içəcəyəm firuzə rəng qədəhlərdə,

Yazın bayğın səhərində axıb gələn

uzaqlardan - bulaqlardan?

...Tozlu, çirkin mühitlərdən qaçıb bir gün gələcəyəm

Bir yaz günü səhər tezdən, ey Çaroymaq baxçaları, sizə sarı...

Sizin mavi pərdənizdə xəyalımın sönən rəngin

Yollar üstə öz kölgəmin izlərini arayaraq, ey Çaroymaq!

Gələcəyəm sənə sarı yara-yara əkinləri...

Göz önünə gətirin hərəsi bir Günəş bənzərli, səmaya boylanan günəbaxanların, yaşıllana-yaşıllana səliqə ilə sıralanan qarğıdalıların tarlasını yara-yara bizə doğru irəliləyən cavan Həbib Sahiri.

Şeirinin içərisində bir az naümidliklə "gələ bilsəm" deyirdisə də, şeirin adını inamla "Gələcəyəm" qoymuşdu və əlbəttə ki, gəlib çatıb, bugünün içərisindədir, heç indidə qalmayıb yolunu sabaha doğru da davam etdirməkdədir.

"Azərbaycan"dakı sədası kəsilməyən, bu gün də gərəkliliyini itirməyən yurd və xalq eşqli, daha firavan və məsud gələcək arzulu yazılarının, şeirlərinin hər biri bunun danılmaz sübutudur!

...Həmidlə yenə dünənlərdəydik, atasını anırdı, söhbətimizin axarı tez-tez dəyişirdi, ancaq zahirən pərakəndə kimi görünən bu xatirələrin hər biri Həbib Sahiri mənə daha yaxın çəkir, daha aydın göstərirdi. Deyir, Həbib Sahir elə gözəl bilirdi ki, bütün fransız ədiblərinin əsərlərini elə öz dillərində oxuyurdu. Həmid bunu da dəqiqləşdirir: Sahir İranda ilk qələm sahibidir ki, Fransanın şair və yazıçılarının əsərlərini farscaya tərcümə edirdi.

Həmid atasının ilk şeirlərindən Sahirin öz dilindən danışır. Bunlar elə həqiqətlərdir ki, onları yalnız elə oğul bilə bilər: "Atam deyirdi ki, 12 yaşında aşiqanə şeirlər deyərdim. Yəni o cür çoxlu şeirləri mənim anama deyib. Bunların bir-birinə uzaq qohumluqları vardı. Anam gözəl qadın idi, atam da ona uşaqlıqdan vurğunmuş, buna elə uzaqdan-uzağa aşiqanə şeirlər yazarmış. Yəni təbi kiçik yaşlarından varmış. Ancaq Türkiyəyə gedəndən, orada böyük söz ustalarıyla ünsiyyətə girəndən, Cəlal Sahir iləsə lap yaxın olandan sonra şair kimi yetişir. Günlərin birində Cəlal Sahirin yanına xahişlə gedir, izin istəyir ki, onun soyadını özünə şairlik təxəllüsü götürsün. Ustadı hesab elədiyi Cəlal Sahir icazəni verir və Mir Həbib Mir Qəvam o gündən dönüb olur Həbib Sahir".

Həbib Sahirin yorğun, sanki illərin yükü belini əymiş təsiri oyadan duyğulu səsində daha bir şeirini dinləyirəm, qüssələnirəm, amma həm də bu üslubu Güney şeirimizin ümumi mənzərəsi qoynunda təsəvvür edərək bu tərzin vaxtına görə irəliçiliyinə, çağdaşlığına, ədəbi dil sarıdan kəsirləri çox olan Güney poeziyamıza onillər öncə saf yaz havası gətirərək mühiti və ruhları necə təzələyə bilməsinə, "bu sayaq da yazmaq olarmış" ovqatını yarada bildiyinə görə qürrələnirəm.

Ağlayın, qumrular, bahar sovuşdu,

Məxməri güllərin zamanı getdi.

Gün başı gün çıxdı, zəmanə döndü,

Cavanlıq dövranı yel gibi getdi.

O dəmir tanrısı yanğın salalı

Dumana büründü əlmas ulduzlar,

Cavanlar gəlmədi qanlı səfərdən

Ağlayın, a qızlar, ağlayın, qızlar!

Qaranlıqlar çöküb gecə əl verdi,

Ağlayın, çıraqlar, yurdlar boşaldı,

Yoxsulluq əritdi bir ailəni,

Süfrə başında tək bir nənə qaldı.

Fələk yer üzünü qaranlıq görüb

Ayın xanısını göylərdən asdı.

Sevgili gedəli gecə uzandı,

Gəlinlik aynasın qara tor basdı.

...Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın nisbətən cavan yaşlarında lentə alınmış şeir oxularını da eşitmişəm. O vaxt da şeirlərini insanı cazibəsinə salan tərzdə, hər beytdə, misrada, hərdənsə ayrı-ayrı kəlmələrdə vurğuları dəqiqliklə yerinə qoyaraq, misralardakı hissiyyata səsini insanın iliyinə qədər işləyəcək sirayətliliklə kökləyərək oxuyub. Amma ömrünün ixtiyar çağlarında Şəhriyarın şeir oxuması bir ayrı aləmdir. Əvvələn, illərin elə şairin vücudu kimi qocaltdığı səsində məhrəmlik, istilik, doğmalıq artıb, cavan çağlarında sözlərdəki mənalara müvafiq olaraq Şəhriyar səsini özü idarə edərək onlara uyğunlaşdırırdısa, indi sözlər və onların məna çalarları özləri Şəhriyarı dərin təsirində saxlayaraq sanki ixtiyarını əlindən alır, onu tam idarə edir. Qəhərlənir, ah çəkir, köks ötürür, arada susur, amma sükutunda da misralardakı sözaltı, söziçi incə anlamlarının havası aşkarca duyulur. Şeir oxuyan qoca Şəhriyar misralar daxilindəki məna qatlarına elə həssaslıqla varır ki, istər-istəməz dinləyən də bu təlqinedici səsin sehrinə qapılır. Elə qoca Sahirin də şeir oxuyan səsi həmin cürdür. Eyni təsirlilikdə, eyni səmimiyyətdə, eyni inandırıcılıqda, eyni duyğululuqda. Şəhriyarın məşhur bir qəzəlinin son beytində onların ikisi birgədir. Yəni həmin sətirlərdə əslində Şəhriyarın təəssüfü var ki, niyə bir-birlərindən ayrı düşüblər, amma oxuduqca bunu da hiss edisən ki, yox, heç ölüm də onları ayırmaq gücündə deyil, bir-birlərindədirlər, ruhca qovuşublar, ən dar macalda da o bunun yaddaşında, ürəyindədirsə, demək, heç vaxt, lap qiyamətlər qopsa belə ayrılan deyillər:

Şəhriyara, bi Həbib-e xod nemikərdi səfər,

İnsəfər rah-e qeyamət mirəvi, tənha çera.

Sən Həbibsiz, Şəhriyara, getməz idin heç yana,

Son səfərdir, tək çıxıbsan sən yola indi niyə?

Həmiddən Sahirin Şəhriyarlı günləri, yalnız böyük ustad kimi yox, həm də atasının sirdaşı olaraq əmi kimi baxdığı "Heydərbaba" şairi ilə özünün görüşlərində atası haqqında onun dilindən eşitdikləri barədə soruşuram. İki böyük şairin və şəxsiyyətin bir ömür sürən dostluğunun macəralı tarixçələrini vərəqləməyə başlayır: "Atamla Şəhriyar uşaqlıq illərində bir-birlərinə çox bağlı olmuşdularsa da, sonra onlar 50-60 ildə ayrı düşmüşdülər. Ancaq bir-birlərini görməsələr də, atam Şəhriyara şeir qoşurdu, Şəhriyar da buna cavab verirdi. Yəni görüşməsələr də, bunlar şeir vasitəsilə daim bir-biri ilə əlaqədə idilər, uzaqdan-uzağa da olsa danışırdılar, dərdləşirdilər, yeri düşəndə höcətləşirdilər. Atamın Şəhriyar haqqında bir sıra şeirləri var ki, onu məzəmmət edir, məsələn, bir şeirində böyük qardaş kimi dostuna nəsihət verir ki, niyə bu işi görürsən, niyə o işi görürsən? Yəni onların etibarlı uşaqlıq dostluğu elə sonacan əvvəlki möhkəmliyində qalmışdı".

İllərcə görüşməsələr də, Sahirlə Şəhriyarın arasında ərkin, bir-birinə inamın, ehtiramın və əlbəttə ki, məhəbbətin axıracan əvvəlki gücündə qalmasının təməl səbəbi, zənnimcə, yalnız o deyildi ki, bu dostluq ömürlərinin qayğısız çağlarında, dünyanı yeni-yeni dərk etməyə başladıları uşaqlıq illərindən gəlirdi və sonrakı onillərin bir çox fikir müxtəliflikləri, yol və yanaşma fərqləri onları ayrı sala bilmədi. Mənə görə onları bir edən ən ümdə səbəb ortaq sevgili idi - Söz!

Vaxtilə doktor Cavad Heyət mənə Şəhriyarla görüşlərindən, bir müddət onu öz evində saxlamasından, həmin günlərin hadisələrindən çox maraqlı söhbətlər etmişdi. İş elə gətirdi ki, Həmid Sahir də o xatirələrin davamı olan, onları bir az da rövnəqləndirən ayrı bir hekayəti nəql etdi. Həmid Şəhriyarla keçiriləcək bir görüşə çağıran afişa gətirmişdi və əslində həmin Şəhriyar axşamının təşəbbüsçüsü də Həbib Sahir olmuşdu.

Şah Şəhriyara ev veribmiş, amma Həmid danışır ki, şair həmin evə köçmədi, heç təmir də elətdirmədi, satdı, həmin pula Təbrizdə özünə yaxşı bir ev aldı. O evin yaxşılığını, xudmaniliyini mən də təsdiq edirəm, çünki hər guşəsində Ustadın ruhunun duyulduğu o otaqlarda özüm də olmuşam.

Şəhriyar Tehrana seyrək gələrmiş və adətən gələndə də mehmanxanada-filanda yox, elə artıq öz evi kimi olan Heyətgildə qalarmış. Bir gün Doktor zəng vuraraq Həmidə xəbər verir ki, Şəhriyarı görmək istəyirdin, bizdədir, gəl. Həmid sevincək Doktorun pəncərələri Keşavərz bulvarına açılan evinə yollanır.

Həmid bunu da söyləyir ki, o vaxt Tehranda sərgilər qoyduğu, sənət gecələri, yazıçı və şairlərlə görüşlər təşkil etdiyi bir qalereyası varmış. Öz deməsincə, İranın tanınmış şairlərinin əksərinin orada şeir gecələri olubmuş. Şəhriyarla görüşməkdə də məqsədi onu həmin qalereyada oxucularla, sənətinin pərəstişkarları ilə görüşə dəvət etməkmiş.

Həmid danışır: "Şəhriyarla görüşdüm, sözümü dedim, o da razılığını verdi. Gəldik afişa çap elədik, qəzetlərə xəbər verdik. Görüş cümə axşamı, saat altıda başlanacaqdı, amma artıq saat dörddən bütün salonumuz dolmuşdu. Hətta keçməli olduğumuz pilləkənlərdə də oturmuşdular. Daha içəri girib-çölə çıxmağa yol da qalmamışdı. Hamı Şəhriyarı görmək, eşitmək istəyirdi. Bütün İranda məşhur olan, Simin Behbahani, Şamlu kimi şairlər, daha neçələri oradaydı. Biz bir maşın kirayə etdik. Getdik ki, Ustadı doktor Heyətin evindən gətirək. Gedib gördük ki, Ustad belə əyləşib, məşğuldur. Dedik ki, ustad, çox bevəxt olub, tez paltarızı geyinin, gedək, hamı müntəzirdir, sizi gözləyirlər. Dedi ki, ay Həbib Sahirin oğlu, gəlməyəcəm. Soruşdum ki, axı necə gəlməyəcəksiniz, camaat gözləyir axı. Dedi ki, məlakələr gəlib mənə deyiblər ki, Şəhriyar, bu gecə evdən çıxma, səni öldürəcəklər. Biz hər nə qədər desək də ki, Ustad, sizi hamı sevir, xeyli adam da görüşünüzə gəlib, orada intizardadır, lazımdırsa, ehtiyat edirsinizsə, lap polis çağırtdıraq, mühafizə etsinlər. İnad etdi ki, yox, getmərəma, məlakələr mənə yalan deməz, söyləyiblərsə təhlükə var, demək, nəsə olacaq, getmirəm. Biz qayıtdıq gəldik. O qədər adam da qalereyada oturub gözləyir, artıq saat altını keçirdi. Atam da o gecəyə gəlmişdi ki, nəhayət ki, 60 ildən sonra Şəhriyarı görə. Naəlac qalıb atamdan xahiş elədim ki, sən köhnə yoldaşsan, gedək, bəlkə səni görüb gəlməkdən boyun qaçırmaya.

Atam mənim bu təklifimə çox sevindi. Biz mindik maşına, getdik Doktorgilə. Atam içəri girib salam verəndə Şəhriyar əyləşmişdi, əlində nəsə işi vardı. Səsə çevrildi, atamı görüncə aşağıdan üstə atama baxdı, dedi: "Ay Həbib, sənin o qızıldan qanadlarına qurban!"

Bunlar qucaqlaşdılar, Şəhriyar başladı ağlamağa. Gözlərindən elə pır-pır yaş tökülürdü, atam da onu öpürdü, oxşayırdı. Çox təsirli səhnə idi. İki yaxın dost, həmdəm, iki uşaqlıq yoldaşı altmış illik ayrılıqdan sonra görüşürdülər, qucaqlaşmaqdan doymurdular. Əsrarəngiz mənzərə idi. Amma hətta bundan sonra atam da nə qədər xahiş etsə belə, Şəhriyar yola gəlmədi. Dedi ki, Həbib, sən mənim yaxın dostumsan, ürəyimin parçasısan, sən qıyma ki, bu gecə məni öldürərlər".

Şəhriyarın belə müqavimətinin, getməyə heç cür razılıq verməməsinin, xəyalında hansısa surətlərin oynaşmasını elə gerçəklik kimi qavramasının nədən törəndiyini onun ömür yoluna bələd olanlar bilir. Hərdən Şəhriyarın başının belə dumanlanmaları olurmuş, xumara qapılanda özünü elə fikrindəki həmin aləmdə, mələklərin əhatəsində də hiss edirmiş. Sahir çox pərişan olur, Şəhriyarı yuxu içərisindəymiş kimi görüncə kor-peşman oradan ayrılır.

Ancaq qalereyada yığılanları nə şəkildəsə yola vermək lazım idi. Sahir təklif edir ki, yaxşı, Şəhriyar gəlmir-gəlmir, digər tanınmış şairlər buradadır, onlar şeirlərini oxusunlar, məclis belə keçsin. Yenə çıxış yolunu Həmid tapır: "Bir az fikirləşdim, yadıma Canet adında gənc rus xanım düşdü. O, mühacir idi - anası rus, atası asor idi, bunun da Svetlana adında gözəl bir rəfiqəsi vardı. Şəhriyarın surətpərəst olmasından xəbərdardım. Bu xanımlara dedim ki, sizin köməyinizə ehtiyacımız var, bəlkə bir cəhd də edək, sizinlə gedək, bəlkə gözəlliyinizi görüb şair gəlməyə razılaşdı. Qara bir "Ford" avtomobili kirayələyərək dübarə bu xanımlarla Şəhriyarın yanına getdik. Doktorgilə yetişib Şəhriyarın otağına yaxınlaşanda baxdıq ki, qapısı açıqdır, gendən qızları görüncə başladı şeir oxumağa ki, budur, məlakələr gəldi. Həm də mələklər haqqındakı o şeiri elə həmin dəmdə bədahətən qoşurdu. Qızlara üz tutub soruşdu ki, gəlmisiniz məni aparasız? "Bəli" dedilər. Bu, qalxdı, xanımı tez Şəhriyara paltarlar gətirdi, onu geyindirdi.

Bir gözəl bu yandan, bir gözəl o yandan Şəhriyarın qoluna girdilər, bayaqdan yerindən tərpənmək istəməyən adam quş kimi gəldi əyləşdi maşında. Qalereyaya çatıb pilləkənlərlə qalxınca Şəhriyarın gəlməsini görənlərin hamısı hədsiz sevindi. Özü də gördü ki, cəmiyyət onu necə sevir, necə hərarətlə qarşılayır, bu da çox şad oldu. Mənə dedi ki, Həmid, pəs sən məni bir yerdə oturt ki, nisbətən qıraq olsun, elə şeir gecəsi qurtaran kimi mən oradan qaçım. Bir terrasımız vardı, orada qapını yarıaçıq qoyduq. Dedim ki, Ustad, baxın, qapı açıqdır, buradan istədiyiniz vaxt rahatca gedə biləcəksiniz. Xoşhal oldu, sonra başladı gözəl şeirlərindən oxumağa. Camaat məftun olmuşdu. Şəhriyar buradan şeir oxuyurdu, Simin Behbahani o tərəfdən buna cavab verirdi, gözəl şeirlər məclisə yağış kimi səpilir, hamısının ruhunu dincəldirdi. O mələklər - gözəl rus xanımları da oturmuşdular Şəhriyarın böyründə. Xanımlar axıracan elə də oturdular, Şəhriyarın da artıq məclisi tərk etmək həvəsi yox idi. Atam da o gecə öz şeirlərindən oxudu. Ancaq məhəbbət şeirlərindən, qəzəllərindən deyil, sırf ictimai məzmunlu şeirlərindən oxudu".

O axşam Sahir nə oxuyubsa, hamısı ana dilindəki şeirlərindənmiş. Şəhriyarsa həm farsca, həm türkcə yazdıqlarından oxuyurmuş. Həmid bunu da unuda bilmir ki, o axşam Şəhriyar dönüb olubmuş cavan oğlan. Sahirlə görüşü, bu şeir məclisinin ab-havası onu elə tutubmuş ki, yenə röyalar dünyasında imiş. Amma bu röya bir neçə saat əvvəlkinə bənzəməyən büsbütün ayrı bir röya idi. Elə bir röya ki, Şəhriyarın bütün ömrü o röyanın içində keçmişdi. Bu röya ŞEİRİN, BÖYÜK SÖZÜN röyası idi.

...Sahirləyəm, səsini dinləyirəm. Bu şeiri də Bakıda işıq üzü görmüş olan ən iri şeirlər toplusunda yoxdur.

Əsl rəssamdır, belə yazmaq, belə təsvir etmək sadəcə şair işi deyil, gərək həm şair, həm rəssam olasan ki, belə yaza biləsən:

İydələr güllənən zaman

Sarıköynək bəstələrdi

İlk baharın nəğməsini

Meşələrin xəlvətində.

Tumurcuqlar açan zaman

Eşidərdik səhərləri

Yaz gününün bayğın səsin

Yarpaqların nəğməsində.

Sən ey gözəl şəhla gözlü,

Yadındamı o günlərdə

Göy ormanlar pərisi tək

Göy ətləsə bürünərdin?

Əsatiri xatırladan

Xiyaləngiz bir aləmdə

Gün doğarkən bir kölgətək

Uzaqlardan görünərdin.

Çaylar suyu durulanda

Dalğaların aynasında

Ağacların kölgəsi ilə

Sənin əksin görünərdi.

Sən gəlirkən gün doğardı,

Sən güləndə gül açardı,

Sən gedərkən zülmət çökür,

Dağlar sisə bürünərdi.

60 illik həsrətdən sonra iki zirvənin görüşü belə baş vermişdi. Həmin həyəcanlı vüsaldan az sonra Sahir vəfat edir, üstündən bir qədər ötəndən sonra da Şəhriyar.

Ancaq o ölümlə bu ölümün aralığında da Şəhriyarın zahirən bir gözələ yazılmış kimi görünən, amma əslində qədim bir dostluğa ağı kimi səslənən qəzəli yaranır:

Amədi canəm be qorbanət, vəli hala çera,

Bivəfa, hala ke mən oftadeəm əz pa çera?

Ömr-e mara möhlət-e emruz o fərda-ye to nist,

Mən ke yek emruz mehman-e toəm, fərda çera?

Gəlmisən canım sənə qurban ola, indi niyə,

Düşmüşəm əldən daha, ey bivəfa, indi niyə?

Mümkün olsa mərhəmət qıl, ömrlərdə yox vəfa,

Söyləmə mehmanına zövq ü səfa, indi niyə?

..."Sorxab dağlarında" adlı bu şeiri isə Sahir 1946-nın istiqlal havalı xoşbəxt aylarında yazmış, əslində həmin şeiri ilə öz portretini nəqş etmişdi ("Azərbaycan" qəzeti, №145, 10 mart 1946).

Bu misralarda o Mir Həbib idi ki, dan yeri qızarmamış dağa qalxardı, Günəşlə salamlaşardı, Gün batanda yenə ora dikələrdi, bulaqla pıçıldaşardı, ürəyi ilə danışardı.

Və sonra başlardı daha dərinlərə getməyə - ürəyindəki dərdlərlə dərdləşməyə:

Mən bir bulaq kənarında əyləşib

Sudan qopan nəğmələri dinlərdim.

Dağda-daşda yalnız qalan bir quştək,

Günün yorğun dəmlərində inlərdim.

Axşam dağa qaranlıqlar çökərkən

Küləklərtək dərələrdə gəzərdim.

Dərdlərimlə dərdləşərdim dağlarda,

Anlardılar nədir möhnətim, dərdim.

Kiçik yaşdan sirdaşımdır dərdlərim,

Mən onları ürəyimdə saxlaram.

Həmdərdimdir mənim Sorxab dağları,

Onlar mənim həm dayəmdir, həm anam.

Yenə o dağlar yerindədir, yenə o bulaqlar onillər, yüzillər qabaqkı kimi qaynayıb yerdən çıxır, sonra burula-burula axıb gedir. Yenə axşamlar sanki Günəş yorğun-arğın dağların ardında gizlənir, yenə səhər erkəndən ilk dəfə doğurmuş kimi bütün şəfəqi ilə parlayır, bəlkə də indi dan yeri söküləndə onu salamlamağa gələn bir başqa Sahiri salamlayır. Amma hər halda o Sahir də mütləq yadındadır. Axı o Sahir onu bu dünyada hər kəsdən daha məhrəm bilərək ona ürəyinin sirlərini açırdı, onun hüzurunda dərdləriylə dərdləşirdi.

Adamlar adamları unuda bilir, etibarlı Günəşinsə yaddaşında heç bir yazıya pozu yoxdur. Bəlkə elə içərisində o qədər ürəyin hərarətini daşıdığından Günəş belə qızmardır?!

19 sentyabr 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .-2024.- 25 sentyabr (№ 175).- S.10-11.