İsrafil bəy İsrafilov: sovet cəza orqanları ilə üz-üzə

YAXUD BİR AZƏRBAYCANLI ZABİTİN DÖYÜŞ YOLU

(Əvvəli ötən sayımızda)

Prometey təşkilatı - Prometeizm hərəkatı

İsrafil bəy İsrafilovun istintaq işinin materiallarında Polşa dövrü həyatı ilə bağlı suallar arasında onun ünsiyyət dairəsi və əlaqələrinə xüsusi maraq göstərilir ki, bu da təsadüfi deyildi. 1920-ci illərdən başlayaraq Polşa öz siyasi-hərbi rəhbərliyinin timsalında Sovet İttifaqı əleyhinə fəal siyasət yürüdən Avropa mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi və keçmiş çar Rusiyası xalqlarının milli hərəkatlarının hazırda mühacirətdə olan liderlərinə və fəal üzvlərinə öz mübarizələrini davam etdirmək üçün geniş dəstək verirdi. İstintaq materiallarında bu sıradan olan adamlar birmənalı şəkildə "ağ mühacirlər" adlandırılırdı.

Dindirmələrin birində "Polşada yaşayan ağ mühacirlərdən kimi tanıdığı" sualına İsrafil bəy ilk olaraq adları artıq istintaqa məlum olan azərbaycanlı hərbçi həmkarlarının - Baranoviçidə hansısa suvari alayında xidmət edən kapitan (rotmistr) Yadigarovun və piyada korpusunda xidmət edən polkovnik Kazımbəyovun, digər qafqazlılara gəldikdə isə gürcü zabitləri mayor Siamoşvili və mayor Kutabeladzenin adlarını çəkir, lakin bu adamlarla görüşlərinin təsadüfi xarakter daşıdığını və ötəri mövzularda söhbətlər apardıqlarını qeyd edir

Polşadakı qafqazlı ağ mühacirlər arasında hər hansı bir təşkilatın, ittifaqın, ya cəmiyyətin olmadığını bildirən İsrafil bəy "Qafqaz konfederasiyası" adlanan belə bir təşkilatın Parisdə yaradıldığını və ona Noy Jordaniya, Topçubaşov, Rəsulzadə və Xatisovun başçılıq etdiklərini göstərir.

Burada əvvəlcədən bir haşiyə çıxaq ki, İsrafilovun Avropada mühacir hərəkatları və təşkilatları haqqında verdiyi ifadələrdə müəyyən qeyri-dəqiqliklər var ki, onların bir hissəsi məlumatsızlıqdan, bir hissəsi isə açıq-aydın bilərəkdən təhrif edilir.

Ağ mühacirlərin bilavasitə Polşada fəaliyyət göstərən təşkilatı kimi isə İsrafil bəy Ukrayna, Qafqaz və Türküstan siyasi mühacirətini birləşdirən "Prometey"in (Prometey, Prometeizm təşkilatı-hərəkatı: 1926-1939-cu illər Avropada fəaliyyət göstərən siyasi təşkilat-hərəkat nəzərdə tutulur. İkinci Polşa Respublikasının başçısı Jozef Pilsudskinin siyasi layihəsi olaraq yaradılmışdı. Layihənin məqsədi dövlət daxilində milli müqaviməti dəstəkləməklə Rusiya imperiyasını və SSRİ-ni zəiflətmək, eyni zamanda Rusiya və SSRİ tərkibində yaşayan əsas qeyri-rus xalqlarının müstəqilliyi uğrunda millətçi hərəkatlarını dəstəkləməklə Sovet İttifaqını zəiflətmək və parçalamaq idi. 1926-cı ildə Parisdə yaradılmış və Ukrayna, Gürcüstan, Azərbaycan, Şimali Qafqaz, Türküstan, Don kazakları, İdel-Ural, İnqriya, Kareliya, Komi, Krım, Kuban nümayəndələrini əhatə etmişdi. Prometeyin Harbin, Helsinki, Berlin və Tehranda filialları var idi. Varşavadakı Şərq İnstitutu və Vilnodakı Şərqi Avropa Tədqiqat İnstitutu bu hərəkat üçün çalışırdı. 1939-cu ildə Polşanın işğalından sonra tabe olduğu Baş Qərargahın fondu İsveçrəyə köçürülmüş və üzvlərinə maddi dəstək vermişdi.) adını çəkir və onun rəhbərinin ukraynalı Smal-Stotski olduğunu göstərir.

Müstəntiqin bu təşkilat haqqında daha ətraflı məlumat vermək tələbi qarşısında İsrafil bəy ifadəsini genişləndirir: Varşavadakı müxtəlif millətlərin mühacir nümayəndələrini əhatə edən "Prometey" heç də müstəqil qurum olmayıb, mərkəzi Parisdə yerləşən ümumi mühacirlər təşkilatının filialı funksiyasını yerinə yetirirdi və Parisdən aldığı göstərişlər əsasında fəaliyyət göstərirdi. "Prometey"in Varşavadakı strukturu ona məlum olmasa da, bu təşkilatda ümumi rəhbərlik altında hər millətdən olan mühacirlərin öz qrupları vardı. Azərbaycan mühacirlərinin nümayəndəsi Paris nümayəndəliyi tərəfindən göndərilmiş Rəsulzadə idi, digər nümayəndələri tanımır. "Prometey" təşkilatının proqram vəzifəsi Zaqafqaziyada (Cənubi Qafqaz), Ukraynada və Türküstanda sovet hakimiyyətini devirmək və bu ərazilərdə burjua-demokratik respublikalar qurmaq idi. Bu məqsədlə dövri mətbuat və başqa nəşrlər vasitəsilə kütlələrin, kadrların ideoloji cəhətdən hazırlanması üçün geniş təbliğat aparılırdı. Bütün bu mətbuat açıq milliyyətçi xarakter daşıyırdı. Təşkilatın praktiki işi millətçi məzmunda antisovet ədəbiyyatın nəşri və yayılması idi, bu ədəbiyyatda sovet hakimiyyətini yıxmaq və Ukraynada, Zaqafqaziyada, Türküstanda burjua-demokratik respublikalar yaratmaq ideyası təbliğ edilirdi.

Müstəntiqin - "Bu ideyanın hansı yolla həyata keçiriləcəyi düşünülürdü?" - sualına İsrafil bəy onun reallaşması üçün iki yolun nəzərdə tutulduğunu bildirir: 1. Dinc yolla. Kapitalist dövlətlərinin, o cümlədən İngiltərə və Fransanın Sovet İttifaqına müvafiq təsir göstərməsi nəticəsində Sovet İttifaqı tərəfindən adlarını çəkilən sovet respublikalarının bu İttifaqdan ayrılması, yəni onun tərkibindən çıxması hüququnun təmin edilməsinə nail olmaq. Lakin bu o qədər də real yol deyildi və millətçi təşkilatlara heç nə vəd etmirdi. 2-ci - səbir, aqressiya yolu idi. Sovet İttifaqının beynəlxalq vəziyyətinin ağırlaşması və bundan SSRİ-də sovet hakimiyyətini yıxmaq, bolşevizmi məhv etmək məqsədilə faydalanmaq və burjua-demokratik quruluş yaratmaq.

Bu məsələyə xüsusi diqqət yetirən müstəntiq İsrafil bəydən adlarını çəkdiyi respublikalarda olan əks-inqilabi millətçi kadrlardan necə istifadə olunacağını soruşanda İsrafil bəy bu haqda məlumatsız olduğunu bildirir. "Prometey" təşkilatının üzvlərinin təxribatçı işlər üçün Sovet İttifaqına göndərilirdimi?" - sualını da eynilə cavablandıran İsrafil bəy, belə təxribatçıların Varşavadan yalnız həmsərhəd Ukraynaya göndərilə biləcəyini təxmin edir.

Müstəntiqin "Siz şəxsən "Prometey" təşkilatının üzvü idinizmi ?" - sualına İsrafil bəy: "Xeyr, mən millətçi "Prometey" təşkilatının üzvü deyildim" - cavabını verir.

İstintaq "Prometey" hərəkatında iştirak məsələsinə bir neçə dəfə qayıdacaq və İsrafil bəy də hər dəfə bu təşkilatın üzvü olmadığını bildirərək, bunu artıq əvvəlki ifadələrində dediyi kimi: "Polşa vətəndaşı və zabit olduğu üçün", "Polşa ordusunun zabitlərinə hər hansı təşkilat və partiyalara daxil olmaq hüququ verilmədiyi" ilə əsaslandıracaq, hərçənd "Prometey" hərəkatının Proqramını və ideyalarını bölüşdüyünü etiraf edəcək.

İsrafil bəy İsrafilov bir hərbçi kimi həqiqətən "Prometey" siyasi təşkilatının üzvü deyildi. Amma onun özü qarışıq, azərbaycanlı, gürcü, şimali qafqazlı, ukraynalı və d. millətlərdən olan mühacir hərbçilərin 1920-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Polşa ordusunda xidmətə qəbul olunması, onlara hərbi biliklərini artırmaq, yüksək rütbələrə nail olmaq üçün geniş imkanlar verilməsi "Prometey" layihəsinin bir qolu - siyasi mərkəzlərlə bərabər hərbi hissələrin yaradılması - kimi düşünülmüşdü və ardıcıl olaraq həyata keçirilirdi. Bu hərəkat haqqında qat-qat artıq məlumatlara malik olan İsrafil bəyin istintaqın "Prometey" təşkilatı ilə bağlı suallarına ən ümumi cavablarla kifayətləndiyi burada diqqətçəkici məqamdır.

Öz tanışlarından kimlərin bu təşkilatın üzvü olduğu sualının cavabında isə İsrafil bəy İsrafilov Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adını çəkir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Əvvəlcədən qeyd edək ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1920-1930-cu illər mühacirət dövrü həyatı və istər Türkiyədə, istər Avropa ölkələrində geniş fəaliyyəti, xüsusilə siyasi nəzərləri sovet orqanlarına yaxşı məlum idi. Odur ki, İsrafil bəyin onun adını çəkməsində hər hansı bir "qəbahət" axtarmaq, yaxud görmək düzgün olmazdı. Burada İsrafil bəyin Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə bağlı verdiyi ifadələrdə istintaq üçün hər hansı yeni təfərrüatların və konkret detalların olub-olmadığına diqqət yetirilməlidir. Bu baxımdan həmin ifadələr Rəsulzadənin Polşadakı azərbaycanlı zabitlərlə ünsiyyəti baxımından maraq doğurur və məhz bu hissədə Məhəmməd Əmin bəydən daha artıq İsrafil bəyin özünün milli-siyasi mövqeyinin açıqlanması ilə ayrıca əhəmiyyət kəsb edir.

Rəsulzadənin kimliyi və onunla tanışlığı barədə suallara cavablarında İsrafil bəy İsrafilov milliyyətcə azərbaycanlı olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni təxminən 1930-cu ildən tanıdığını, onun keçmişdə publisist kimi fəaliyyət göstərdiyini, Azərbaycanın millətçi Müsavat partiyasının liderlərindən biri olduğunu qeyd edir, lakin Azərbaycan Müsavat hökumətində iştirakı haqda biliksiz olduğunu vurğulayır. Rəsulzadənin 20-ci illərdə xaricə mühacirət etdiyini söyləyən İsrafil bəy onun Parisdə yaşadığını və mütəmadi olaraq Varşavaya gəldiyini göstərir. Parisdə millətçi mühacir "Prometey" təşkilatının Komitəsinə daxil olan Rəsulzadə onun rəhbərlərindən biri idi, mühacirət mətbuatında millətçi məqalələr yazır, ayrıca broşurlər nəşr edir, həm də millətçi publisist kimi geniş təbliğatı fəaliyyətlə məşğul olurdu.

İstintaqın təkidi ilə İsrafil bəy Rəsulzadə ilə tanışlığını belə təsvir edir: "1930-cu ildə Rəsulzadə Varşavaya gəlmişdi və Şərq İnstitutunda "Azərbaycan nədir" mövzusunda mühazirə oxuyurdu. Mən bu mühazirədə iştirak edirdim. Onun məzmunu belə idi: tarixi keçmiş, tarixi-coğrafi vəziyyət, iqtisadiyyat və sair məsələlər. Mühazirə ümumi mənada sırf millətçi xarakter daşıyırdı. Mühazirədən sonra mən elə orada, institutda Rəsulzadə ilə şəxsən tanış oldum və yaxşı mühazirəyə görə onu təriflədim. Biz onunla başqa məsələlər haqqında da söhbət etdik. Mən onun harada yaşadığını soruşdum. Rəsulzadə cavab verdi ki, onun əsas yaşayış yeri Parisdədir. Sonrakı söhbətlərin məzmununu xatırlamıram. Mənimlə birlikdə olan polkovnik Kazımbəyov Rəsulzadəni öz mənzilinə dəvət etdi. Onlardan ayrılaraq mən öz evimə, onlar isə ikilikdə Kazımbəyovun mənzilinə getdilər".

Yuxarı sıranın mərkəzində

İsrafil bəy İsrafilov. Varşava,

12 mart 1932-ci il.

Bu gətirilən parçada İsrafil bəyin Rəsulzadə ilə tanışlığının tarixi kimi 1930-cu ili göstərməsi, həmin 30-cu ildə Rəsulzadənin artıq Parisdə yaşadığı kimi ifadələr sual doğuran, böyük ehtimalla İsrafil bəyin istintaqın diqqətini daha ciddi məqamlardan yayındırmağa yönəlik məqamlardır. Belə ki, Cümhuriyyət ordusunun yüksək rütbəli zabitlərindən, tanınmış komandirlərindən biri olan İsrafil bəyin Rəsulzadənin Cümhuriyyət dövrü siyasi mənsəbi haqqında məlumatsız olması, özü ilə "şəxsən" ilk dəfə 1930-cu ildə görüşməsi ifadələri birmənalı həqiqətə uyğun deyildi. Rəsulzadənin 1929-cu ilin sonları - 1930-cu ilin əvvəllərinə kimi hələ İstanbulda yaşadığı, Varşavada mühazirə oxuduğu 1930-cu ildə Polşaya İstanbuldan yeni gəldiyi və sonrakı illərdə də əsasən Varşavada yaşadığını İsrafil bəy bilməmiş deyildi. Eləcə də Cümhuriyyət Ordusu haqqında Rəsulzadənin təklifi ilə qələmə aldığı və 1932-ci ildə Varşavada çıxan "Qortsı Kavkaza" jurnalında nəşr olunmuş xatirələrində İsrafil bəy 1919-cu ildə rəhbərlik etdiyi 5-ci polkun Lənkəran yürüşü ərəfəsində Milli Şuranın sədri, Müsavat partiyasının lideri Məhəmməd Əmin bəy Rəsulzadənin Baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyli və hərbi nazirlə birlikdə polka baxış keçirməyə gəldiklərini, döyüşçülər qarşısında nitq söylədiklərini yazır.

Sonrakı ifadələrində İsrafil bəy Rəsulzadənin "ildə 2-3 dəfə Varşavaya gəldiyini" (?) bəzən bir neçə həftə, hətta bir aya yaxın" burada qaldığı və onunla tez-tez, əsasən Varşavada yaşayan Kazımzadənin mənzilində görüşdüyü, bəzən üçü birlikdə kafe, restoranlara getdiklərini, eləcə də Rəsulzadə ilə Kazımbəyovun onun Praqa şəhərində olan mənzilinə də gəldiklərini bildirir.İstintaq materiallarında Rəsulzadənin hansı mövzular ətrafında söhbətlər apardığına dair İsrafil bəyin ifadələri Məhəmməd Əmin bəyin mühacirət dövrü siyasi irsi ilə tanışlıqdan sonra ilk baxışda özündə hər hansı yeni məqamlar daşımadığı təəssüratı yarada bilər. Bununla belə, uzaq bir diyarda sovet cəza sisteminin qarmaqları məngənəsində sıxılan bir şəxsin dilindən səslənən bu ifadələr Azərbaycan dövlətçiliyinin taleyi ilə bağlı onun iki fədakar mübarizinin hansı fikirləri bölüşdüyü və bu zaman heç də ümidsiz olmadıqlarının təzahürü kimi dərin təəssürat yaradır, eyni zamanda mühüm elmi-tarixi əhəmiyyət daşıyır.

Beləliklə, "uzun vaxt keçdiyindən" Rəsulzadə ilə çoxsaylı söhbətlərinin məzmununu dəqiq və ətraflı xatırlamasa da, İsrafil bəy onların ümumən "Fransadakı Qafqaz mühacirətinin vəziyyəti" ətrafında getdiyini bildirir. 1919-cu ildən bu ölkədə olan Qafqaz nümayəndə heyətləri Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan kimi Qafqaz respublikalarını bir ümumi "Qafqaz təşkilatında" - "Zaqafqaziya Federasiyası-Qafqaz konfederasiyası şəklində birləşdirməyə çalışırdı və "Şimali Qafqazın" da bura daxil olacağı nəzərdə tutulurdu. Rəsulzadəyə görə, Qafqaz təşkilatı İngiltərə, Fransa və Millətlər Liqası vasitəsilə bolşeviklərə təsir göstəriləcəyinə və "Neft mədənləri və digər təbii sərvətlərə dair konsensiyaların müqabilində onların Cənubi Qafqaz respublikalarını buraxacağına və bu respublikalarda burjua-demokratik quruluş yaradılacağına" ümid edilirdi. İkinci variant kimi, Rəsulzadənin fikrincə, Cənubi Qafqazda sovet hakimiyyətinin devrilməsi və onun Sovet İttifaqından ayrılması üçün ölkənin içində üsyan qalxmalı və bolşevik rejiminin məhv edilməsi üçün əlverişli zəmin yaradılmalı idi. Cənubi Qafqazda sovet sisteminin məhz edilməsinin və orada burjua-demokratik respublikalarının yaradılmasının daha bir və daha mümkün variantı isə, Sovet İttifaqının xarici, beynəlxalq vəziyyətinin gərginləşməsi, kiminsə SSRİ əleyhinə müharibə başlamaq imkanı ilə bağlı idi.

Rəsulzadə ilə söhbətlərindən İsrafil bəyə həm də bu məlum idi ki, onların Parisdəki millətçi təşkilatı çoxlu sayda ədəbiyyat dərc edir və onları xarici dillərə çevirirdi. Bu iş iki məqsədlə görülürdü: 1. Qərbi Avropada Qafqaz konfederasiyası xeyrinə ictimai fikir formalaşdırmaq; 2. Mühacirlər arasında konfederasiya yaratmağın zəruriliyi ideyasını təbliğ etmək və bu əsasda mühacir qüvvələri bir yerə toplamaq və birləşdirmək;

Rəsulzadənin mühacirət dövrü fəaliyyətini beləcə, ən ümumi şəkildə şərh edən İsrafil bəy, nəhayət ki, dindirmənin istintaq üçün ən mühüm, onun özü üçün isə ən gərgin sualını eşidir:

"Sual: Siz Rəsulzadənin bu fikirlərini bölüşürdünüz?

Cavab: Bəli, mən onunla tam razı idim. Mən onun nəzərlərini bölüşürdüm, belə ki, şəxsən mən özüm də Azərbaycanın müstəqilliyinin tərəfdarı idim. Bolşeviklərsiz, sovet hakimiyyəti olmayan Azərbaycan burjua-demokratik respublikasının tərəfdarı...

Sual: Siz öz əqidənizə görə millətçisiniz?

Cavab: Öz siyasi əqidəmə görə mən özümü burjua millətçisi hesab edirəm".

Bu sonuncu etirafdan sonra müstəntiq bir daha "Prometey" təşkilatının tərkibi məsələsinə qayıdır və onun "burjua millətçilərini birləşdirdiyi" cavabına eşidəndə yenidən İsrafil bəyin özünün bu təşkilatın üzvü olub-olmadığını soruşur.

İsrafil bəy bir daha bu təşkilatın üzvü olmadığını, lakin onun proqramını və ideyalarını bölüşdüyünü vurğulayır. Təşkilata üzvlük məsələsində İsrafil bəy əvvəlki ifadələrində göstərdiyi səbəbi - "zabitlərin ümümən siyasi təşkilatlarda iştirakının" qeyri-məqbul sayıldığını xatırlatmağı lazım bilir və bu dəfə: "Polşa ordusunun zabitlərinə hər hansı təşkilat və partiyalara daxil olmaq hüququ verilmədiyini" vurğulayır.

Lakin müstəntiq bu cavabı inandırıcı saymır: "Siz doğru danışmırsınız. Sizin, "Prometey" təşkilatına başçılıq edən burjua millətçilərin liderlərindən Rəsulzadə ilə əlaqəniz, onun nəzərlərini, proqram göstərişlərini bölüşməyiniz belə nəticə çıxarmağa əsas verir ki, siz şəxsən özünüz də bu təşkilatın üzvü idiniz".

İsrafil bəy bununla razılaşmır, bir daha heç bir mühacir, yaxud xaricdə olan hər hansı başqa təşkilatın üzvü olmadığında israr edir. Müstəntiqin Rəsulzadənin Azərbaycanın gələcəyi ilə bağlı İsrafil bəyin nəzərləri ilə maraqlanıb-maraqlanmadığına dair sualına İsrafil bəy Məhəmməd Əmin bəyin ona bu mövzuda birbaşa sual vermədiyini və buna heç ehtiyac da olmadığını bildirir. Belə ki, Rəsulzadə "aydın görürdü ki, mən onun burjua-millətçi baxışlarını bölüşürəm, Azərbaycanın gələcəyinə dair onun proqram göstərişlərini qəbul edirəm. Amma bununla bərabər, onların reallaşacağına inanmırdım".

Müstəntiq yenə də İsrafil bəyin ifadələrinin ziddiyyətli olduğunu vurğulayır: Millətçi-burjua təşkilatına qoşulub, amma rəsmən üzv olmamaq. Bu, nə dərəcədə inandırıcıdır...

İsrafil bəy bir daha bu təşkilata qoşulmadığını və üzvü olmadığını iddia edəndə görünür ki, müstəntiq də artıq bu mövzunu bağlayır və sonrakı kiçik sual-cavabdan: - Kazımbəyov həmin təşkilatın üzvü idimi? - Xeyr, Kazımbəyov da bu təşkilatın üzvü deyildi; - Siz şəxsən Smal-Stotski ilə tanış idinizmi? - Xeyr, tanış deyildim; - Bəs eləsə, onun Varşavada millətçi "Prometey" təşkilatının sədri olduğunu haradan bilirsiniz ? - Bu haqda Rəsulzdədən eşitmişəm; - sonra həmin günün dindirmə protokoluna yekun vurur.

Almaniyada

"Siz alman ordusunda xidmət etmisinizmi?" sualı və dindirilən şəxsin: "Bəli, xidmət etmişəm, polkovnik rütbəsində" cavabı ilə İsrafil bəy İsrafilovun Novosibirsk şəhərində dindirmələrinin istintaqa məlum, təkzibedilməz və əslində ən mühüm mərhələsi başlayır. Bu mövzuya İsrafil bəyin Polşa vətənpərvər könüllülərinin alman işğalçılarına qarşı müqavimət hərəkatında iştirak etmədiyinə dair ifadələrdən sonra keçilməsi diqqət çəkir. Belə ki, dindirmənin bu səmtdə gedişinə Polşa ordusunda xidmət etmiş azərbaycanlı zabitin sonrakı seçimin səbəbini aydınlaşdırmaq cəhdi kimi də baxıla bilər. Burada, istintaqın ən ağır sualına müttəhimin müsbət cavabı - alman ordusuna könüllü daxil olduğu etirafı - qarşısında irəli sürüləcək ittihamı daha da dəqiqləşdirmək və möhkəmləndirmək məqsədilə sovet müstəntiqinin qurduğu "dialoq" qarşı tərəfin birmənalı cavabları ilə dramatik bir həddə çatır:

"Sual: Alman ordusuna könüllü getdiniz ki, onun sıralarında Sovet İttifaqına qarşı vuruşasınız?

Cavab: Bəli. Mən alman ordusuna ona görə könüllü xidmətə getdim ki, Sovet İttifaqı əleyhinə, bolşeviklər əleyhinə vuruşum, sovet hakimiyyətini məhv etmək üçün vuruşum.

Sual: Polşa vətənpərvərlərinə almanlarla mübarizədə kömək etməyə siz özünüzdə güc tapmadınız, amma Qırmızı Orduya qarşı almanların tərəfində mübarizə üçün belə güc tapıldı

Cavab: Bəli, məndə bu güclər tapıldı, çünki mən Sovet İttifaqına nifrət edirdim, mən onun düşməni idim".

Bu sual-cavabla İsrafil bəy İsrafilovun mübarizə hədəfinin özünün az qala ikinci vətəni hesab etdiyi Polşanı işğal etmiş faşist Almaniyası deyil, məhz Sovet İttifaqı olduğu tam təsdiqini tapır. Bu seçimin səbəbi isə İsrafil bəyin sonrakı dindirmələrində müstəntiqin növbəti - "Sizi könüllü surətdə almanlara xidmətə nə vadar etdi ?" - sualına verdiyi ətraflı cavabın bir cümləsində bütün çılpaqlığı ilə əks olunur:

"Mənim Sovet Rusiyasına, sovet hakimiyyətinə nifrətim, düşmənçiliyim 1920-ci ildən, öz Vətənimin hüdudlarını tərk etməli olduğum vaxtdan sönməmişd".

Dindirmə prosesində İsrafil bəyin hansı şəraitdə və şərtlər daxilində alman ordusunda xidmətə daxil olduğu geniş araşdırılır və bu zaman həmin addımın məhz Azərbaycan adına, Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpası yolunda atıldığı aydınlaşır.

Alman ordusunda rəsmən 1944-cü ilin sonlarında xidmətə başladığını bildirən İsrafil bəy İsrafilov o vaxta qədər artıq 1943-cü ildən Berlində fəaliyyət göstərən Azərbaycan Milli Komitəsində çalışdığını və bu komitənin tapşırığı ilə azərbaycanlılardan ibarət hərbi hissə təşkil etməli olduğunu bildirir.

Burada bir haşiyə çıxaraq adı çəkilən Azərbaycan Milli Komitəsi haqda qısa arayış vermək məqsədəuyğun olar...

(Ardı var)

Solmaz Rüstəmova-TOHİDİ

Tarix elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet .- 2024.-26 sentyabr (№175).- S.12-13.