Elmdə və ədəbiyyatda yeri daim görünəcək şəxsiyyət

GÖRKƏMLİ TARİXÇİ VƏ DƏYƏRLİ ŞAİR ŞAHİN FAZİLİN ƏZİZ XATİRƏSİNƏ

Azərbaycanın görkəmli tarixçisi və şairi Şahin Fazil (Fərzəliyev) 18 avqust 2024-cü il tarixində 84 yaşında qısa sürən xəstəlikdən sonra vəfat etdi. Bu ağır itki AMEA əməkdaşları ilə bərabər, ölkəmizin elmi və ədəbi ictimaiyyətini də çox kədərləndirdi. Çünki tarix elmləri doktoru, professor Şahin Fazil sıradan bir elm adamı və şair deyildi. O, fars dilini mükəmməl bilən, ərəb dilinə və klassik Osmanlı türkcəsinə yaxından bələd olan mənbəşünas alim idi. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin, Səfəvi-Osmanlı münasibətləri tarixinin bir sıra qiymətli farsca və osmanlıca mənbələrini tərcümə və şərh etməklə, eyni zamanda həmin mövzularda qiymətli elmi monoqrafiyalar yazmaqla mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq elmimizə əvəzsiz töhfələr vermişdi. Onun təkcə orta çağların məşhur türk (azərbaycanlı) tarixçiləri olan İsgəndər bəy Münşi Türkmanın “Tarixe-aləmi-araye-Abbas” (“Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi”) və Həsən bəy Rumlunun “Əhsənul-təvarix” (“Tarixlərin ən yaxşısı”) əsərlərini farscadan ana dilimizə tərcümə etməsi, orada işlədilmiş yüzlərlə beyt şeir nümunələrini, Qurani-Kərim ayələrini də tərcümə və şərh etməyi bütöv bir tədqiqat institutunun görəcəyi işə bərabərdir. AMEA prezidenti, akademik İsa Həbibbəylinin, akademik Yaqub Mahmudovun və professor Kərim Şükürovun ön söz və müqəddimələr yazdıqları bu nadir və dəyərli kitabların tərcüməsi və nəşri Abbasqulu ağa Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunda mühüm elmi hadisə kimi dəyərləndirilib.

Ayrıca vurğulanmalıdır ki, Şahin Fazilin elmi yaradıcılığı onun ədəbi fəaliyyəti ilə üzvü vəhdətdə idi. 25 ildən çox idi ki, zəngin irsə, klassik ənənələrə malik olan ədəbi məclisə - “Məcməüş-şüəra”ya rəhbərlik edirdi, həmkarları ilə birlikdə əsrlərdən süzülüb gələn, xalqımızın ruhunu və zövqünü oxşayan Azərbaycan qəzəlini, həmçinin digər klassik ədəbi janrları yaşadır və inkişaf etdirirdi. Bu qəzəllər onun Allah, bəndə, eşq, ümid, dünya, zamanə, tale, insan, həyat, ölüm, cəmiyyət, əxlaq, mənəviyyat, ədalət və başqa dəyərlər barəsində duyğu və yaşantılarının poetik ifadəsi idi.

Mən sözşünasam, söz ki, bu dünyanı tutubdur,

Qəlbin gözü hər sözdəki mənanı tutubdur.

...Alim o kəsə söylə ki, elmində ziya var

Aşiq o kəsə söylə ki, sevdanı tutubdur.

...Yandım, məni söndürməyə cəhd eyləməsinlər,

Var məndə o cür yanğı ki, dəryanı tutubdur.

1970-ci illərdən etibarən 13 il qürbətdə ? Əfqanıstanda yaşayıb tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olan Şahin Fazildə ailə və Vətən sevgisi birləşib onun poetik ilhamının qaynaq mənbəyi olmuşdu. Həmin illərdə onun qürbət şeirləri üstünlük təşkil edirdi. Fars dilində, eləcə də dəricə (əfqan farscası) bir çox şeirləri Əfqanıstanda və İranda nəşr edilmişdi.

Bakıya dönüşü, əvvəl Azərbaycan Dövlət Universitetində, sonra isə Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda çalışdığı illərdə onun elmi araşdırmaları ilə poetik yaradıcılığı paralel olaraq həyatının qayəsinə çevrilmişdi. Xalqımızın yüz illiklərlə yaratdığı ədəbi xəzinəmizi, xüsusilə qəzəl yaradıcılığına öz töhfəsini vermişdi. Bir qəzəlinin sonluğunda bunu belə ifadə etmişdi:

Şahina, gül qoparır çoxları gülşənlərdən,

Gülşənə gül gətirən tazə qəzəlxanəm mən.

Şahin Fazilin şeirləri onun həyat yaşantılarıdır. Şəxsiyyəti, xarakteri, həyata və insanlara, cəmiyyətə münasibəti misralarında görünürdü, şeirlərinin ritmində duyulurdu. Şahin Fazildə də tarixçilik və şairlik, yəqin ki, peşə ilə eşqin izdivacı idi, belə ki, şeirlərin böyük hissəsi tarixi yaddaşla, keçmişimiz və gələcəyimizlə, xalqımızın taleyi və mübarizəsi ilə bağlı idi. Onun poeziyasında bütöv bir Qarabağnamə var: ağrılı, acılı, tənəli, qınaqlı, amma qələbə ümidli:

Qarabağ torpağımızdan bizi kimlər qovdu.

Gələ əyyam, açıla cümlə kələklər bir-bir.

...Tutulan yerləri azad edə bilməzsək əgər,

Əvəz etsin papağı onda ləçəklər bir-bir.

Lakin onun şair intuisiyası ona ümid verirdi ki, bir gün torpaqlarımıza sahib olacağıq. Hələ 2001-ci ildə qələbənin üfüqlərinin belə sezilmədiyi zamanda yazdığı bir şeirində deyirdi:

Sahib ollam yenə Xankəndimə, Allah qoysa!

Salaram düşmənimi bəndimə, Allah qoysa!

2020-ci ilin iyulunda Tovuz döyüşlərində ordumuzu qələbəyə çağırırdı:

Minlərlə köçkünün naminə,

Qaçqının, üzgünün naminə,

Öndəki xoş günün naminə,

İrəli, irəli, irəli!..

İrəli neçə bağ yurduma,

İrəli sinədağ yurduma,

İrəli Qarabağ yurduma,

İrəli, irəli, irəli!..

Hökm edib “qana-qan” deyəcək,

“Çox dözdük, çatıb an” deyəcək,

Ali Baş Komandan deyəcək

İrəli, irəli, irəli!..

14 oktyabr 2020-ci il tarixində, Vətən müharibəsinin 18-ci günündə yazdığı “Qarabağnamə”qəzəlində uzun illərin həsrətindən sonra Qarabağımıza səslənirdi:

Ey şanlı diyar, ey Qarabağ, ey ana yurdum,

Hökmən düşəcəksən təzədən səhmana, yurdum!

...Tərtər çayına axdı yenə su, su qovuşdu,

Gəlməkdə yenə təşnə çəmənlər cana, yurdum!

Qiymətlidi Xankəndi, Laçın, Ağdərə mülkü,

Sahib olarıq biz Şuşatək mərcana, yurdum.

Alqış da əsgərlərə, zabitlərə əhsən,

Eşq Ali Komandan kimi bir loğmana, yurdum!

Tezliklə səni eyləyib azad olarıq şad,

Ey şanlı diyar, ey Qarabağ, ey ana yurdum!

Qələbəmiz ona sanki ikinci nəfəs vermişdi, demək olar ki, Vətən müharibəsinin hər günündə şeir yazırdı, çox zaman yeni şeirlərini mənə oxudurdu, deyirdi ki, sən bəhrinə uyğun oxuyursan, şeirin ruhunu, ritmini tutursan. Şahin Fazil 2023-cü il sentyabrın 20-də Qarabağda erməni terrorçularına qarşı 23 saat çəkən uğurlu antiterror əməliyyatının ertəsi günü yazmışdı:

Sərkərdə əsgəri səfərbər etdi,

Ordumu təzədən müzəffər etdi!

Bir günü bir ilə bərabər etdi

23 saat!

...Yadın təntənəsi bitdi nəhayət,

Əsarətin sonu yetdi nəhayət,

Qarabağı Ağbağ etdi nəhayət

23 saat!

Şeirlərinin həcminə vəznlərinə və janr müxtəlifliyinə görə, yəqin ki, müasir dövrümüzdə ona tay tapmaq çətindir. Bu, on minlərlə beyt deməkdir. Onlarla dəyərli elmi əsərin, yüzlərlə elmi məqalənin müəllifi idi. Bununla belə, elmi təvazökarlığı bütün tədqiqatçılara ən canlı nümunə idi.

Şahin Fazil təqribən beş min səhifəlik beş divanın müəllifi idi. Klassik divan ənənəsini yaşadan və inkişaf etdirərək poeziya xəzinəmizə dəyərli töhfə vermişdi. Bütün şeirlərinin, o cümlədən, qəzəllərinin dili dupduru ana dilimizin zənginliyini nümayiş etdirirdi:

Üzünə rəng, əzizim, çiyələkdən gəlmiş,

Nə gözəllik bu... İnandım ki, mələkdən gəlmiş...

...Var qəzəlxan ki, gəlir sözləri dildən amma

Şahinın sözləri dildən yox, ürəkdən gəlmiş.

Akademik İsa Həbibbəyli Şahin Fazilin 80 illiyi ilə əlaqədar nəşr edilən “Qocalığın mübarək!” kitabına yazdığı ön sözdə deyirdi: “Hər şeydən əvvəl, qeyd olunmalıdır ki, Şahin Fazil XX əsrdə ölkəmizdə ilk mətbu “Divan” yazan, divanlarının sayını tədricən beşə çatdıran və qəliz dilli müasir qəzəlxanlara, özünün təbiri ilə desək, “divan tutan” şairdir”. Müəllifi olduğu “Təzkireyi-Şahin”də 120 şair-qəzəlxanın haqqında məlumat verirdi.

Həyat yoldaşını vaxtsız itirəndən sonra ömrünün son 22 ilini yalqız keçirsə də, həyatda və cəmiyyətdə tənha deyildi, övladları Şahanə və Ülviyyəyə ata kimi çox bağlı idi, dostları, həmkarları, elmi rəhbəri olduğu və çoxunun namizədlik və doktorluq dissertasiyalarını uğurla müdafiə edən yetirmələri hər zaman onun diqqət və qayğı mərkəzində idi.

Şahin Fazil yüksək insani keyfiyyətlərə malik idi, mülayim, nəzakətli, xeyirxah, təmənnasız və iddiasız idi. Həyatda kiməsə yük olmağı istəməzdi, ölümü də, özünün dediyi kimi, “ağac kimi dim-dik” qarşılamaq istəyirdi.

Allahım, cismimi qeyb eylə məzarıstanacan,

Olmağı yük diləməm çiyninə insanların.

Çox təvazökar idi. Qocalığına dair bir neçə şeir yazmışdı - şəni də var, qəmlisi də:

Bu da mən,

Qocalmışam, bu da mən.

Çəliksizəm, gəzirəm

Sözdən tuta-tuta mən.

Elmi fəaliyyəti ilə əlaqədar onlarla ölkəyə səfər etmiş və gələcəkdə dəyərli ilk mənbəyə çevriləcək Səfərnamələr yazmışdı.

Bir səhər işdə görüşdüyümüz zaman mənə dedi ki, son vaxtlar qızlarım mənə daha tez-tez zəng edirlər, yəqin qorxurlar ki, birdən ölərəm. Yeri gəlmişkən ölümdən də əsla qorxmurdu. Onun üçün ölüm qorxulu bir kabus deyildi, çünki ruhun əbədiliyinə inanırdı. Bir şeirində deyirdi:

İnsan ölə bilər ruh ölən anda,

Elə zənn etməyin öləcəyəm mən.

Mənim tabutumu siz aparanda

Sizin ardınızca gələcəyəm mən.

Nəslinə-kökünə, doğulduğu Quba torpağına çox bağlı idi, Ahıl yaşında da atasını, anasını daim xatırlayır, onları tez-tez yuxuda gördüyünü deyirdi.

Şahin Fazil cismən aramızda olmasa da, onun ruhu, şeiri, bədii və elmi əsərləri bizimlədir. Demək, o, ürəklərdə, yaddaşlarda, doğmalarının və dostlarının qəlbində yaşayır, hər zaman da yaşayacaq. Ruhu şad olsun!

Eynulla MƏDƏTLİ

AMEA Fəlsəfə institutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix elmləri doktoru, fövqəladə və səlahiyyətli səfir

525-ci qəzet .- 2024.-26 sentyabr (№175).- S.14.