Dünyalar arasında

Sentyabr ayında gözlədiyim iki önəmli sərgi vardı. Biri ayın əvvəli yapon sənətçi Ciharu Siotanın “Dünyalar arasında” sərgisi, digəri ay sonu təşkil ediləcək olan Pikasso sərgisi idi.

Ciharu Siotanın sərgisinin açılış mərasimi ayın ilk on günlüyündə gerçəkləşdi. Xəyal etdiyim o enerjini aldım, özü də artıqlaması ilə... Qapıdan içəri girəndə bir anlıq heyrət, ardınca gələn təbəssüm, sonra dərin düşüncə başladı. Ciharu Siotanı iki ilə yaxındır izləyirdim deyə, İstanbul sərgisi mənim üçün bir növ sürpriz oldu.

Ciharu Siota 1972-ci ildə Yaponiyada doğulan, böyüyən, 1990-cı ildə Almaniyaya köçərək oradan yaşayan sənətçidir. Görünən və yox olan, aydınlıq və qaranlıq, xatırlamaq və unutmaq, həqiqət və yalan, gerçəklik və xəyal kimi ziddiyyəti eyni nöqtədə birləşdirən, bunu qurğulayan, bu yöndə bütün bacarığını sərgiləməkdə olan və öndə gələn adlardan biridir. Siotanın hədəfi həm obyektiv, həm də subyektiv mövzulardır. Əsərlərində nimdaş ayaqqabı və geyimlər, köhnə çemodanlar, paslanmış açarlar, mebellər və məktublar kimi insan bədəni və yaddaşı ilə bağlı gündəlik əşyaları və nəsnələri qırmızı, qara və ağ rəngli iplərlə yaratdığı dumanlı məkanlar içində bir-birilərinə bağlayır.

Yoxdan var olmaq...

Bəzən sənə elə gəlir ki, bir damla qansan və onun qırmızı iplərlə yaratdığı “damarlarda” axırsan. Bəzən də fikirləşirsən ki, yanan odun, alovun içində yeriyirsən. Təsadüf deyilmiş, sən demə, uşaqlıq yanğısı yaddaşına həkk olunmağına görə bu nüansları əsərlərində mütəmadi işləyirmiş. Sənətçi keçdiyi bir çox sınaqları, təcrübələri yaradıcılığına yansıdır. Əsərlərini “yoxdan var olmaq” fikrindən yola çıxaraq işləyir. Varoluş, insan yaddaşı, həyat, ölüm kimi fəlsəfi mövzular üzərində daha çox dayanır. Ən maraqlısı isə odur ki, bütün bunları bir yerə yığır və iplərlə hörərək bir-birinə bağlayır. Düşünürsən ki, az əvvəl böyük bir hörümçək içəriyə girib və hər tərəfi tora bürüyüb. Hətta arada fikirləşirsən ki, sənətçi bütün zamanları bir otağa yığaraq dondurmağa cəhd edib, ya da eynən bir hörümçək kimi çıxıb getməli olanı sarıyaraq saxlayıb. Altındakı əşyaların hərəsi bir xatirə, bir həyat, sənətçinin öz dili ilə desək, hər biri bir varoluş səbəbidir. Bu qarmaqarışıqlığın içində asılı vəziyyətdə qalan, bəlkə də qalmağa davam edən korşalmış, ya da korşalmağa doğru gedən duyğular və hisslərdir.

Son, yoxsa başlanğıc?

İstanbul Modern Muzeydə açılan “Dünyalar arasında” sərgisində də həmin qarmaqarışıqlığı, bəzən ziqzaq gedən, bəzən dümdüz irəlilədiyinə inandığın duyğuları iliklərinə qədər hiss etmək mümkündür. Ümumiyyətlə, sənətçi daha çox yaddaşa, şüura xitab edən işləri ilə tanınır. Ayaqqabı, açar, yataq, stul, geyim kimi adi nəsnələri, əşyaları toplayır və bunları iplərdən ibarət nəhəng torlar hörərək əsrarəngiz əsərlər yaradır. Elə “Dünyalar arasında”kı sərgidə də bu texnikadan istifadə edib. Sənətçi imzasına çevrilən qırmızı ipləri özünəxas hörmə üsulu ilə bir-birinə dolayaraq, düyünləyərək, dartıb gərərək, əsərin mərkəzində insan həyatında sonu və ya başlanğıcı xatırladan çemodanları yerləşdirib.

Sadəcə qırmızı

Artıq sənətsevərlər bilir ki, iplər, xüsusilə də qırmızı rəngdə olanlar onun etiketinə, imzasına çevrilib. Siota deyir ki, iplər onda fərqli hisslər yaradır və həyatındakı önəmini belə izah edir: “İplər özümü kosmosdaymışam kimi hiss etdirir. Qatlar artıb çoxaldıqca elə bilirəm ki, yavaş-yavaş kainatı yaradıram, arxasında yanan işıqları ulduzlar kimi təsəvvür edirəm. Doğrudur, əsasən qırmızı iplərdən istifadə edirəm. Çünki qanı, bədəni və insanlar arasında bağlar qurduğumu və onlara toxunduğumu düşünürəm. Ötən illərdə yeni bir şey sınaqdan keçirmək istədiyim üçün ağ iplərdən istifadə etməyə başladım. Məqsədim qeyri-adi nəsə yaratmaq idi. Açığı, əvvəllər ağ rənglə işləmədiyim üçün bu, mənə bir az qəribə gəldi. Amma indi qırmızı qədər olmasa da, ağ iplər də sənətimin bir parçasıdır”.

Fərqli formalar yaradan sənətçi heykəllərində, rəsmlərində, videolarında, foto və tablolarda insanın varoluşu ilə əlaqələndirdiyi duyğuları gözlər önünə sərir. Yaponiyada doğulub böyüyən, Berlində yaşayan sənətçi hər iki mədəniyyətdən təsirləndiyini söyləyir. Onu hərəkət elətdirən, enerji verən təməl faktorun duyğular, hisslər olduğunu deyir: “Sənətimi qayğıları, problemləri ört-bas eləmək, ya da bir növ terapiya məqsədilə icra etmirəm. Başlanğıcda duyğularımdan yola çıxıram. Hər kəsin içində bir dünya olduğunu bilirəm və məncə, məqsədimiz içimizdəki dünyanın enerjisini kainata bağlamaq olmalıdır. Elə nail olmağa çalışdığım da budur - duyğularımı, ruhumu anlamaq və başqaları ilə bağlantı qurmaq üçün yaratmaq”.

“Anlamasınlar, hiss etsinlər”

Adətən, installyasiya, məkana məxsus əsərlər olanda izləyici sənəti anlamağa və ya anlam verməyə çətinlik çəkə bilir.

“Dünyalar arasında” sərgilənən nümünələr də bu hissi qurmaqda çətinlik çəkdirən əsərlərdəndir. Ziyarətçilərin beynində “Sənətçi burada nə demək istəyir, görəsən, bir mesaj almalıyam, yoxsa istədiyim kimi mənalandırmalıyam” suallarının yaranmağı qaçılmazdır. Siota bu tərəddüdü və qeyri-müəyyənliyi belə izah edir: “Məncə, böyük ölçülü əsərləri asanlıqla anlamaq və duyğusal olaraq daha sürətli qavramaq sənətçi tərəfindən verilən ağıllı mesaj deyil. Mən öz əsərlərimdə izləyicidə necə təsir yaratmaq istədiyimə köklənirəm. Təbii ki, beyinlərində sualların yaranmasını uğur hesab edirəm. Heç vaxt sənətimi bəri başdan açıqlamaq istəməmişəm. İzləyici öncə təsirlənməlidir. Əsərdə nəyinsə görülməsi mütləq deyil, vacib olan hissdir, duyğudur”.

Ölümdən sonrakı həyat

Siotanın bəzi əsərlərində ölümlə həyat arasındakı qeyri-müəyyənliyi sorğuladığını görürük. Məsələn, “Həyata bağlanmaq” əsəri cənnətə doğru yüksələn xəstəxana otağındakı çarpayılardan, “Digər tərəf” adlı əsəri isə qara torla əhatələnmiş bağlı qapılardan ibarətdir. Təbii ki, sənətçinin ölümü bu qədər anması sadəcə yaradıcılıqdan qaynaqlanmır. Siota bir dönəm yumurtalıq xərçəngindən əziyyət çəkib, ölümlə üz-üzə dayanıb. Kimyaterapiya aldığı zaman ölümü hər zamankından çox düşündüyünü, düşündükcə də nə qədər çox yaşamaq istədiyini başa düşüb. Bu ruh halı əsərlərində də özünü ciddi şəkildə büruzə verir. “Qaranlıqda işıq” adlı installyasiyası bunun ən böyük örnəyidir. Sənətçi o əsərin necə ortaya çıxdığını belə izah edir: “Kimyaterapiya çantalarıma işıqlar yerləşdirmişdim. İşıq nəfəs almaq kimidir, mənə ümidi xatırladırdı. Ölümə yaxınlaşdıqca daha çox yaşamaq istəyirdim. Xəstəlik keçib gedəndən sonra ölüm ilə yaşamaq duyğusu üz-üzə dayandı həyatımda. Ölümümdən sonra necə yaşaya biləcəyimi sorğuladım. Ruhlarla daha çox maraqlanmağa başladım. İndi daha çox necə var olacağımı, cəmiyyət haqqında və bütün fərqli millətlərdən olan insanlarla necə bağlantı quracağımı düşünürəm. Ölümdən qorxmuram. Həyat və ruh mənim üçün doğmadır. Həyat varlıqdır, ruh isə yalqızdır. Ruh Yer üzünə deyil, göy üzünə, göy üzü isə ölümdən sonrakı yaşama bağlıdır və mən varoluşun sonsuz olduğuna inanıram”.

Bu günə qədər dünyanın bir çox ölkələrində olan, Türkiyəyə ilk dəfə gələn Siotanın əsərlərindən ibarət sərgisi Yaponiya fondu, Yaponiya səfirliyi, Yaponiya konsulluğunun işbirliyi ilə açıldı, özü də Türkiyə-Yaponiya diplomatik əlaqələrinin ildönümünə ithafən: “Doğrudur, 33 ildir Almaniyada yaşayıram, amma hər şeyə rəğmən, özümü yapon sənətçi olaraq görürəm. Bu sərginin Yaponiya fondu tərəfindən dəstəklənməsi və Türkiyə-Yaponiya diplomatik əlaqələrinin 100-cü ildönümündə reallaşması və Avrasiyanın sərhəddindəki qədim limanda - Qalatada baş tutması mənim üçün xəyal olacaq qədər mükəmməldir”.

İstanbul Modern Muzeyinin şef kuratoru Öykü Özsoy və köməkçisi, kurator Yazın Öztürk tərəfindən tərtib edilən sərgi 20 aprel 2025-ci il tarixinə qədər ziyarətə açıqdır.

Yeri gəlmişkən, muzeyin sinema zalında Siotanın əsərlərindən, hekayələrindən təsirlənərək qırmızı rəngin baş rolda olduğu qısametrajlı filmlər göstərilir. Qorxularla başlayıb, Yaponiya tarixinə qədər uzanan bu filmlərin kinosevərlərin ürəyincə olacağına şübhəm yoxdur. Muzeyə məxsus İstanbul Modern Mağazada isə Siotanın əsərlərindən ilhamlanaraq dizayn edilən əşyalar satışdadır. Qeyd edim ki, sərgi İstanbul üçün rekord hesab ediləcək dərəcədə ziyarət edilir. Təkcə 12 sentyabrda bu sərgini 6 min insan ziyarət edib. Bu isə olduqca ciddi göstəricidir.

Türkan TURAN

525-ci qəzet .- 2024.-28 sentyabr (№177).- S.17.