ÖLÜMÜNDƏN QABAQ ÖLÜB ÖLÜMÜNDƏN SONRA DİRİLƏN

Uçarlar arasında ulularımız onu həmişə seçib ayırıb, yalnız quşların gözəli saymayıb, həm də müqəddəs hesab ediblər. Leylək gözəl olmağına gözəldir, amma göyçəklikdə ondan geri qalmayan quşlar nə qədər desən! Qəşəngliyindən savayı leyləklərdə bir mübhəmlik, sirr, izahsız cazibə də var və uçarlarımız arasında tək quşdur ki, ona sevə-sevə "quşların şeyxi" deyiblər, yalnız onun adının əvvəlinə müqəddəslik saçan "hacı" kəlməsini də artırıblar.

Şax və tənha duruşundan, boy-buxunundan, dümağ köksündən vüqar, təmizlik, kübarlıq yağan hacıleyləklərdə hər halda bir laübalılıq da var. Səbəbsiz deyil ki, köhnə el inancları bülbülləri şərqiçiliyin, müğənniliyin, xoş avazın, bayquşu zəkanın, tərkidünya sufiliyin, qarğanı şairliyin, tovuzquşunu tüccarlığın rəmzi kimi mənalandırsalar da, leyləyə imanın, əqidənin, etiqadın timsalı kimi baxıblar.

Olmuş əhvalatdır, başına gəlmiş bu hadisəni sonralar simsarlarına elə Mir Həbib özü söyləyib. Cavan çağlarında yolu Kürdüstan tərəfə düşübmüş. Piyada gəzməyi həyatı uzunu çox sevən Sahir yenə başmaq seyrinə çıxıbmış. Gəzə-gəzə çay tərəfə yaxınlaşdıqca dəstə vurmuş kənd qız-gəlininin iş görə-görə lətif nəğmələr oxuduğunu eşidir. Çayın şırıltısı, sərin meh, ətrafın göz oxşayan yaşıllığı-göylüyü, qızların şən qəhqəhələrinə qarışan şirin avazı Sahiri valeh edir. Çox yaxınlaşmır ki, qızlar onu görüb ürkməsin, oxularını yarımçıq kəsməsin.

Mir Həbib əyninə bəyaz kətan köynək geyinibmiş və o, qızlara yaxınlaşmasa da, qızların gözü Sahiri onsuz da gendən tutubmuş, uzaqdan-uzağa ona dəcəlliklə söz atırmışlar, ağ köynəyinə sataşaraq gülə-gülə "Hey, Ləkləkimiz!", "Ay Hacıleylək oğlan!" səslənirmişlər.

O çağlar idi ki, qələm qardaşlarının və bütün tanıyanların Sahiri yekdilliklə əqidə, inam, etiqad adamı kimi etiraf edib ağırlamasına hələ çox qalırdı. Amma onillər sovuşacaq, kənd gözəllərinin elə zarafatla nitqinə gəlmiş söz uçub-uçub doğru yerini tapacaq, Vaxt bəmbəyaz saçlı şair Həbib Sahiri böyük Sözün üfüqlərində məğrur, cazibədar, müqəddəs hacıleylək kimi ucaldacaq...

Onun Sözündən çəkinirdilər, ondan ehtiyat edirdilər. Lap ömrünün ən ixtiyar çağında da. Baxmayaraq ki, saf ana dilində yazdığı şeirlərdə nə hansısa inqilabi çağırışlar vardı, nə də kütlələrə alovlu müraciətlər. Dünyagörmüş müdrik şair həyat, cəmiyyət, insan haqqında düşüncələrini sakitcə ürəyindən qələminə tökürdü və tez-tez mətbuatda görünmürdü, ard-arda kitabları da çıxmırdı ki, bunların camaatı coşdurduğunu iddia edəsən. Özü də yaşlı, fağır, heç səsi də ucadan gəlməyən bir adamdı. Ancaq ondan qorxurdular. Məhz belə idi və bunu başqa daha yumşaq sözlə ifadə etmək çətindir. Sahiri təhlükə hesab etməsəydilər, dövlətin yuxarı və dərin siyasi qatları ahıl çağlarında onu kükrəməyə hazır olan vulkan kimi qavramasaydılar, yaşlı şair və müəllimi 1946-cı ildən ta ömrünün sonunun yetdiyi 1985-ci ilədək sürgündə, nəzarət altında, hərəkət məhdudluğunda, təqribən ev dustaqlığında saxlamazdılar.

Həmid Sahir danışır ki, atası Təbrizi çox sevirdi, daim ora getmək arzusu ilə yanırdı, ancaq oralar onunçün yasaq ərazi idi, yəni tək oralar da yox, ümumən, onun hərəkət dairəsi Tehranla məhdudlaşırdı. Hərçənd arabir xəlvəti getməkləri olmuşdu, amma güman etmirəm ki, ona belə canfəşanlıqla nəzarət edən qüvvələr və onların xəbərçiləri bundan duyuq düşməmiş olaydılar, sadəcə, elə bu getməklərin sırf ziyarət, ata-baba yurduna baş çəkib könlü ovutmaqdan o yana getmədiyinə əminlik hasil etdiklərindən çox dərinə getmirlərmiş.

40 ilə yaxın vaxtda Sahir qazamatda saxlanmasa da, elə zindan divarları arasında olan kimi idi. Yaşayırdı, yazıb-yaradırdı, işə gedib-evə qayıdırdı, ara-sıra dost məclislərinə yollanırdı, amma daim bir cüt və daha çox cüt gözlərin ona zilləndiyini, bir cüt və daha çox cüt qulaqların onun ağzından çıxan hər kəlmənin ardınca olduğunu sezirdi. Dözürdü, yaşayırdı və susmurdu. Bəlkə bu sıxma-boğmalar olmasaydı, ömrü daha erkən bitərdi. Sanki arasıkəsilməz təqib və təzyiqlər ona əlavə müqavimət gücü verirdi, onu içəridən səfərbər edirdi, gəncliyindən bütün varlığıyla bağlı olduğu milləti xoşbəxt görmək amalları ona müdam pıçıldayırdı ki, sınmamaq, büdrəməmək, yola davam etmək, yaşamaq lazımdır.

Bunları onu güdənlər, xəbis diqqətdən kənar buraxmayanlar, səksənində belə qorxulu sayanlar da anlayırdılar və nəhayət ki, səbirləri kəsildi, son nöqtəni qoymağı qət etdilər.

Sahirə ömrü uzunu göstərilmiş dürlü basqıların, təhdidlərin sırasına sonda ardıcıl psixoloji pressinqlər də əlavə olunmuşdu. Həmid adını çəkmək istəmədiyi bir tanınmış ədəbiyyatçının onlara tez-tez gəlib-getdiyini, Sahiri yaxın vaxtlarda tutula biləcəyinə inandırdığını, bunu səbəb gətirərək guya xilas etməkçün, arzu olunmayan əllərə düşməməsindən ötrü ondan hər dəfə əlyazmalarından alıb apardığını danışır: "Anam deyirdi ki, o adam atamın ölümündən onbeş gün qabaq bizə mütəmadi gəlib-getməyə başladı. Hər dəfə əliboş gələrdi, gedəndə əlində boğça olardı, hər gedişində xeyli kitablar, əlyazmalar aparardı".

Ancaq Həbib Sahirin ömrünün bu son, səksəkəli parçası haqqında mənə başqaları da danışıb, ona ömrün qürubunda tez-tez baş çəkənin adını da söyləyiblər.

Olan olub, keçən keçib. Mən sonralar daha çox Hüseyn Düzgün kimi tanınan bu ədəbiyyat və siyasət adamını hələ Bakıya ilk gəlişlərindən, 1970-ci illərin sonlarından tanıyırdım. İndi Həbib Sahir də, Hüseyn Sədiq də haqq dünyasındadırlar və bunlar da elə incə mətləblərdir ki, hər şeyi yüzfaizli dəqiqliyi ilə bilmədən (bu isə təxminən mümkünsüz kimidir) hökm vermək, qınamaq, kiminsə dalınca danışmaq düzgün deyil (Hüseyn Sədiqin də ədəbiyyatımızla bağlı müəyyən zəhmət və xidmətləri var, fəaliyyətlərinin digər tərəflərindən xəbərsizəm, ona görə belə yerdə sübutlu sözün olmayınca susmaq məsləhətdir).

Amma hər halda od olmayan yerdən tüstü də çıxmır.

Həqiqət olansa budur ki, Həbib Sahirdə əməlli-başlı xof yaranıbmış. Yatağına girəndə də kostyumlu, qalstuklu olurmuş ki, gecənin bir aləmində ETTELAAT-dan ardınca gələn olsa, gizli polis onu qəfil tutub aparmaq istəsə, xar olmasın, dustaq maşınına tuman-köynəkdə mindirilməsin, vüqarlı görkəmi onunla olsun!

Bunun bənzəri ilə mən daha yaxındakı, içərisində olduğumuz mühitdə baş verənlərdən tanışam. 1970-ci illər idi, Bakı Dövlət Universitetində tələbə idik və o çağlarda hələ "Elçibəy" deyil, sadəcə Əbülfəz Əliyev olan cavan Şərq tarixi müəllimimiz haqqında danışırdılar ki, auditoriyada, çöldə-bayırda hansı geyimdədirsə, elə çarpayısına da yorğan-döşəyin üstündən o cür uzanır. Çünki istənilən növbəti gecələrdən birində antisovet millətçi baxışlarına görə həbsə alınacağı çox gözlənilən imiş. Bu isə doğrudan da oldu, onu həbs də etdilər.

Ancaq Həbib Sahiri həbs etməyə lüzum qalmır. O, həyatdan gedir.

Özü könüllümü gedir, ya gedişinə kömək edirlər? Bu da bir ayrı müəmmadır.

Yetmişini arxada qoyub səksəninə yaxınlaşdığı illərdə o, hansı işlərlə məşğul idi, niyə qoca şairə xüsusi xidmət orqanlarının diqqəti daha da artmışdı?

Bu barədə də müxtəlif adamlardan eşitdiyim xeyli söhbətlər var, amma hər halda oğlunun həm öz müşahidələri, həm anasının söylədiklərinə əsasən mənə danışdıqlarına daha artıq etibar edirəm.

Həmid hekayət edir ki, atası 30 illik sürgünü başa vurub əslində son sürgünü sayılmalı olan Tehranda məskunlaşdığı illərdə həddən çox işləyirmiş və məhz 1970-ci illərin ikinci yarısı, 1980-ci illərin əvvəllərində ana dilində bir sıra kitablar yazıb nəşr etdirməyə müvəffəq oldu.

"Atamın lirik şeirlərdən ibarət "Kövşən" kitabı çox məruf idi, əllərdə gəzirdi. Ancaq atam ana dilində nə qədər kitablar yazıb çap etdiribsə, hamısı gizli olub. Türkcə kitablarının birinin də çapına hökumət icazə verməyib. Kitablar çıxırdı, çox sürətlə də camaat arasında yayılırdı. O "Kövşən" ki siyasi bir kitab idi, yalan olmasın, Təbrizdə 10-15 dəfə çap olunub, dərhal da yayılıb qurtarıb".

İran İslam İnqilabı baş verəndən sonrakı başlanğıc dönəmdə ədəbi-mədəni həyatda cərəyan edənlər Sahiri xüsusən şövqə gətiribmiş, elə bil ona ikinci nəfəs gəlibmiş. Həmid danışır ki, atası gecə-gündüz yazıb-pozardı, Azərbaycan dilində çıxan bütün qəzet-jurnallara mütəmadi olaraq şeirlər, məqalələr göndərərdi.

Az sonra xəyal qırıqlığı ilə nəticələnəcək bu qısa zaman kəsiyində Sahir xoşbəxt imiş və bunu da mənə Həmid söyləyir ki, atası axşamlardan birində ürəyini xanımına açıbmış. Deyibmiş ki, sanki Pişəvəri əyyamları təzədən qayıdıb.

Nə acı ki, Güney tarixinin məsud Pişəvəri fəsli kimi, İran İslam İnqilabından sonrakı ana dilimizə geniş meydan açılması kimi görünən, kiçicik bir vaxt kəsiyində azərbaycanca silsilə nəşrlər və ictimai-siyasi mühitdə yumşalmalarala müşayiət olunan zaman parçası da çaparaq getdi.

Kitablar öz yerində, amma həmin dövrdə Həbib Sahirin başqa hərəkətləri varmış ki, hakimiyyətin şübhəcil nəzərlərindən yayınmaya bilməzdi. Həbib Sahirin Tehranda yaşadığı ev, bir növ, ziyalılar klubuna çevrilibmiş. Həmid yada salır ki, yalnız tanınmış Azərbaycan ədibləri ilə deyil, görkəmli fars şairlərinin əksəri ilə də Sahirin yaxın əlaqələri varmış. Daha artıq, Sahir İranın azsaylı xalqlarından olan qələm sahibləri ilə daimi ünsiyyətdəymiş, yazışırmış: "Atam İrandakı öz dillərinə, ədəbiyyatlarına rəvac verən azsaylı xalqların içərisindən çıxan şair və yazıçılarla əlaqə qururdu, onları həvəsləndirirdi. Onun yanına Türkiyədən, İraqdakı türkmanlardan gələnlər də az olmurdu. Şairlər, yazıçılar atamın evinə təşrif gətirəndə gecə yarıyadək oturardılar, söhbət edər, şeir oxuyardılar. Sovet Azərbaycanından professor Rüstəm Əliyev də atamın görüşünə gəlmişdi. Atam söyləyirdi ki, Rüstəm Əliyev Bakıdan peyğam gətirmişdi. Atama Heydər Əliyevin salamını çatdırmışdı, xəbər vermişdi ki, Heydər Əliyev sizi Bakıya gətirtmək, orada kitablarınızı nəşr etdirmək istəyir. Ancaq bu istək elə niyyət olaraq qaldı. Sonra nədirsə Rüstəm Əliyev Tehrana gələ bilmədi, atam da müəyyən mülahizələrlə Tehranı tərk etmək istəmədi".

Bu doğrudur ki, Həbib Sahir qocalmış, taqəti azalmış bir insan idi. Ancaq gendən onun ocağı sönməyə qoymaması, bu ocağın sabah daha gur yanması üçün gücü çatan qədər cəhdlər etməsi yaxşıca görünürdü. O, şəxsiyyət idi, cazibəsi vardı, nüfuzu yüksək, sözü keçərli idi və belələri həmişə ictimai-siyasi gedişatda narahatlıq mənbəyi olublar, bu qəbil dikbaşları susdurmaq üçün daim yollar aranıb.

Bütün cəzaların hökmən qorxutmaq, gözünün odunu almaq çaları var. Fəqət dünyanın bütün qart sifətlərinə şahid olmuş səksən yaşlı ağsaqqalı bundan belə nə ilə qorxutmaq olardı ki! Ən dəhşətlisi ölüm idi ki, o, onsuz da həniri hissediləcək qədər yaxında idi.

Həbib Sahirin hələ istisi soyumamış bədənini sonuncu qucaqlayan, asıldığı kəndiri boynundan çıxaran oğlu Həmiddən bu barədə danışmağın onunçün nə qədər ağır olduğunu bilsəm də, canımı dişimə tutaraq tarix naminə, əsl həqiqəti nə qədərincəsə aydınlaşdırmaqdan ötrü soruşuram. O da sarsıntısını heç vaxt unutmadığı, unuda bilməyəcəyi həmin müdhiş günə, nəhs ömür parçasına qayıdır: "Biz atamla qonşu idik, həyətimiz bir idi. Bir gecə mən qalereyadan qayıdırdım. Bir "Land Rover" cipim vardı, adətən mən həyətin darvazasını açardım, maşını həyətdə saxlardım. Atam torpaqla əlləşməyi sevərdi, 100-dən artıq ağac əkərək xırdaca bağı əsl meşəyə çevirməyi bacarmışdı. Nə isə, qapını açdım, həyətə girəndə o dəhşətli mənzərəni gördüm. Atamın ağappaq qəşəng saçı vardı, gendən elə ilk gözümə sataşan saçı oldu. Baxdım ki, atam ağacdan kəndirlə asılıb. Məni vahimə bürüdü, çox qorxdum. Yaxınlaşıb atamı qucağıma aldım, gördüm ki, hələ istidir. Heç yadımda deyil ki, boynundan kəndiri necə açdım, onu yerə necə endirdim. Süni nəfəs verib diriltməyə çalışsam da, bir şey alınmadı, artıq gec idi. Onu dəfn etməyə çoxlu azərbaycanlılar gəlmişdi. Mən dəfnə getmədim. Yuyulmağında iştirak edənlər danışırdılar ki, bütün bədəni qançır-qançır idi. Asmazdan əvvəl onu möhkəm döyüblərmiş".

Həbib Sahirin guya ruhi sarsıntıları olması ucbatından özünü asması ilə bağlı hekayətlər elə vəfat etdiyi çağlarda da yaranıb, bugünəcən də gəlib çatıb. Bu ehtimalı irəli sürənlər elə Səməd Behrənginin də qətlə yetirilmədiyini, Araz sularında öz əcəli ilə boğularaq öldüyünü iddia edirlər.

Ona görə Həmiddən bir daha tam açıqlığı ilə soruşuram: Həbib Sahirinki intihar idi, ya sui-qəsd?

Sakitcə, qəhərini udaraq təsdiqləyir, "bəli" deyir: "Asıldığı budaq kifayət qədər hündür idi. Qoca kişi ora necə dırmaşa, özünü oradan necə asa bilərdi?"

Dəfnini soruşuram, deyir ki, dəfn çox izdihamlı keçib. Elə ki, hətta narahat olaraq ora polis qüvvələri də cəlb ediblərmiş.

Sahiri İranın ən böyük qəbiristanlığı olan "Behişt-i Zəhra"da torpağa tapşırırlar. Ancaq orada da Sahirə məzarlığın şairlər olan hissəsində deyil, tamam başqa səmtdə yer verirlər.

İş bununla bitmir. Həmid xatırlayır ki, dəfnə həddən ziyadə adam yığışmışdı, Azərbaycanın hər yerindən gələnlər vardı, həm də yalnız özümüzünkülər deyildi, farslardan da xeyli gələn olmuşdu. Elə polis də ona görə oraya tökülüşübmüş ki, nəyə görə bir belə adam toplanıb.

"Axşam atam üçün "Quran" xətmi məclisi qurmaq istəyirdik. Polis əvvəlcədən gəlib buna icazə verilmədiyini bildirdi. Sonralar atamın qəbiristanlıqdakı məzar daşını da bir neçə dəfə sındırmışdılar".

Zavallı şairin sağlığındakı vücudundan, qafasından, dilindən, qələmindən ürkdükləri kimi, öləndən, ya öldürüldükdən sonra məzarından da ehtiyatlanır, qəbrinin daşından da qisas alırmışlar.

Nə qədər ağlasan ağla! Ki sənin ağlayışın

Bu qaranlıq gecə içrə əriyib məhv olacaq,

Nə səninçün də bu göylərdə qızıl Gün doğacaq...

Gecənin qəlbi qara bir daşa bənzər və göyün

Pərde-yi zülməti altında ərir ah ü fəğan...

Sənin ancaq o fəğanındı bu könlümdə qalan!

Ummayırdım bu səmadan, bu yaşıl çardaqdan,

Sənə bu ölkədə qanun qara bir daxma verib,

Xana yıldızlı saraylar və yaşıl asma verib!

Yat bu viranədə, həsrətlərə qatlan, gülmə!

Gülmə! Solsun ürəyində açılan lalələrin.

Öl! Ki sönsün o Günəş rəngli o xoş zülf-i tərin...

Nə qədər ağlasan ağla! Ki sənin nalələrin

Bu qaranlıq gecənin qəlbi içində əriyir.

Kimsə sormaz: "Bu qaranlıqda bu səs, nalə nədir?"

Həmid atasından danışır, danışdıqca da neçə dəfə səsi titrəyir, arada səsi qırılır, hərdən bu sözlə o sözün arasındakı məsafə xeyli uzanır. Başqa cür necə olsun ki! Axı o, atasının, o zərif varlığın necə dürüst, təmiz, nəcib bir insan olduğunu hamıdan daha yaxın məsafədən izləyə bilib, amma eyni zamanda atasının üzdən sanki uzun ömrünün əslində məşəqqətlər silsiləsindən ibarətliyindən də agahdır: "Yazıçının, ya şairin ömrü o illər sayılır ki, o, əsər yaradır. Amma o illər ki atam gözəl şeirlərini yaradıb, həmin illərin əksəri sürgündə, zillət içərisində, möhnətdə keçib. Atamın şeirlərini əvvəldən-axıra, gəncliyindən ömrünün sonunacan yazdıqlarını başdan-başa oxuyanda, şeirlərin tarixinə baxanda görürəm ki, kəskin ictimai-siyasi şeirlərinin çoxunu miladi tarixlə 1947-ci ildən etibarən yaratmağa başlayır. Çünki Milli Hökumət devriləndən sonra sürgünlərə düşdü, xalqın başına gətirilən bəlaları bir az da yaxından gördü, özü də çox əziyyətlər çəkdi. Həm də atamın həmin şeirlərinin hamısı görünən, göstərən şeirlərdir. Ümumən atam şeirlərində həmişə bir şairdən əvvəl rəssamdır".

Həmiddən Həbib Sahirin rəssamlığının da tarixçəsini xəbər alıram. Deyir ki, atası elə uşaqlıqdan rəsm çəkirmiş.

Təbii ki, bunu atasının söhbətlərindən bilirdi. Çünki bunlar Həmidgilin dünyaya gəlməsindən əvvəlki söhbətlər idi, şəkillərdən də qalanı yoxdu. Ancaq Həmidin, bacı-qardaşının gözü qabağında yaranan, necə çəkildiklərini unutmadıqları rəsmlər də vardı: "Atam bizim üçün uşaqlıq illərindən rəsmlər çəkib göstərərdi. Hər gecə bizimçün "Molla Nəsrəddin" jurnalını oxuyar, sonra oradakı rəsmlərə bənzəyən şəkillər çəkib bizə göstərərdi".

(Həbib Sahirin ardınca getmədiyi rəssamlıq istedadı övladlarında davam etdi. Oğlu Həmid həm yaxşı heykəltaraş, həm rəssam oldu, digər oğlu Səid də rəssamlıq oxudu, sonra peşəsini dəyişsə də. Həmid söyləyir ki, qardaşı mahir rəssam idi, bir sıra gözəl əsərləri də qalmaqdadır. Həbib Sahirin adaşı olan nəvəsi ikinci Həbib Sahirsə Bakıda təhsil aldı, bizim Rəssamlıq Akademiyasını bitirdi və onun müəllimi, görkəmli heykəltaraşımız Natiq Əliyev gənc Həbib Sahirin böyük gələcəyi olduğunu həmişə inam və fəxrlə deyir. Bir vaxtlar babası edən kimi, indi Fransada yaşayan Həbibin mənə bağışladığı və yağlı boya ilə çəkdiyi bir rəsm əsəri elə onun rəssam kimi də məharətini aydınca nişan verir.

Və böyük Həbib Sahir balalarının istedadlı olmasına, öz yolunun, ruhunun davamçıları olmasına ürəkdən sevinir, bununla iftixar duyurmuş. Həmid yada salır ki, bacım Sürəyya da ədəbiyyata bağlandı, fransızca oxuyurdu və onun fransız ədiblərinin əsərlərini elə yazıldığı dildə oxuduğunu görəndə atam qönçə kimi açılırdı. Qardaşım Səidlə biz də rəssamlıq edəndə, ya heykəl düzəldəndə atam gül kimi açılırdı).

Həmid bunu da əlavə edir ki, sən demə, əl qabiliyyəti bu ailədə ana tərəfdən də varmış: "Anam xəttat idi, böyük anamın atasının da qəşəng xətti vardı, o da xəttatmış. Anamın əl yazılarından qalanlara baxanda görürəm ki, bu sahədə məxsusi qabiliyyəti varmış".

Ətrafındakıları dəqiqliyi ilə görmək gücünü ona rəssamlığı ilə coğrafiyaşünas olmağı verirdisə, yan-yörəsindəkilərin dərinlərinə nüfuz etmək qabiliyyəti Sahirə şairliyi və fəlsəfi təfəkküründən gəlirdi.

Ərdəbil, Qəzvin, Mazandaran haqqında o, həmin yerlərdə zorən yaşamağa məhkum ediləndən əvvəl də sıravi iranlılardan, həm də hətta o yerdə ömrü-günü ötənlərdən qat-qat çox bilirdi. Ancaq orada sürdüyü əzablı illərdən sonra həmin yerləri həm də bütün acı və ağrılarıyla görməyə başladı.

Heyiflər ki, sürgün illərində başına gələnlərdən bir neçə xəsis cümlədən artıq heç nə yazmayıb. Sadəcə sürgün xatirələrini yazacaq olsaydı, sevdiyimiz şeirlərindən əsla geri qalmayan ədəbi və tarixi incilər yaranardı.

Həmid deyir ki, Sahir sürgün illərindən, məruz qaldığı zülmlərdən danışmağı, xüsusən də bu haqda balalarına hansısa təfərrüatları söyləməyi xoşlamazmış.

"Atam ümumən azdanışan idi. Sürgün qəziyyələri haqdasa danışmağa heç meyl etməzdi. Elə bilirəm, istəyirdi bunları unuda, ya da istəmirdi ki, o qüssəli günlərin dərdlərini bizə də yük etsin. Amma itirdiyi o illərin fikrini həmişə edərdi. Yadıma gəlir ki, axşam çağı radionu açardı, qulağını dirəyərdi radioya, Türkiyədən verilən, xorla oxunan el nəğmələrini dinləyərdi, çox təsirlənərdi, əlləri ilə başını tutardı, sanki istəyərdi ki, ömründəki yanğıları bu mahnılarla səngidib unuda. Atam bizə sürgün illəri ilə bağlı heç nə deməyib. Bildiklərimizin hamısı ya anamızın, ya da atamızın dostlarının xatirələrindəndir. Mənə görə, bu haqda danışmasa da, sürgün acılarını, ömrünün itirdiyi illəri və günlərinin nisgillərini bir az açıq, bir az qapalı şəkildə şeirlərinə səpib".

Gecə keçmiş yarıdan, gözüm yolda, yollarda,

Bu qaranlıq gecədə nə gedən var, nə gələn.

Hava durğun, yel əsməz, pərdələri oynadan,

O qələmkar pərde-yi çapqın xəyal sənmisən?!

Gecə keçmiş yarıdan, çırağının şöləsi

Alaqaranlıqlarda bir ulduztək sönmədə.

Görmədim uzaqdan sönük, sarı bir ulduz,

Taleyimin ulduzu üfüqlərə yetmədə.

Səhər uzaq, yol uzaq, tilsimli arzular,

Zülmətlərin içində tozlu qalmış, boş qalmış.

Karvan keçməz o yoldan, aydınlatmaz Ay onu,

Bir gecədir ki, ona ayrılıq kölgə salmış.

Sahir, yalnız deyilsən, mavi göyün altında

Gecələri yatmayan və yollara göz dikən

Bir çoxları sənintək itib-getdi bu yolda,

Sönüb keçən kölgətək, Sahir, sən tək deyilsən.

1946-cı ilin 21 azərindən, Milli Hökumətin süqutundan sonra dar ağacından asılanlar, güllələnənlər minlərlə idisə, sürgün və məhbəsə mübtəla olanların sayı onminlərləydi. Sahirin bu qəbil ürək sıyıran, hər sətrindən xiffət yağan şeirlərinin heç birində dəqiq ünvan yoxdur. Amma bu qoşquların hər birini oxuyunca həmin onminlərdən neçəsi o misralarda özünü görür, öz düyünlü qismətinin əks-sədasını eşidirdi.

Təməlindən həssas olan Sahirə çəkdikləri, başına gələnlər bəlkə qədərindən də ifrat mərhəmət duyğusu, hayan olmaq nazikliyi bağışlamışdı.

Zəncanda olduğu vaxt bir yetim uşağa rast gəlibmiş. Uşağın atası yox, anası da çox artıq kasıb. Sahir duyuq düşür ki, ehtiyac üzündən doqquz yaşlı bu uşağın anası qızı pis yollara salaraq pul qazanmaq istəyən bir əxlaqsız arvada satmaq istəyir.

"Atam ondan-bundan borc pul tapıb verir həmin qadına, uşağı alır onun əlindən. Anam deyərdi ki, uşaq bir dəri, bir sümük idi, yarı canı qalmamışdı, bütün bədəni yara ilə örtülmüşdü. Uşaq evimizə gəlincə anam onu yaxşıca yuyundurur, ona özü paltar tikir, atam da qızı rəsmən övladlığa götürür. Sonra biz onu elə doğma bacımız saydıq, heç fərq qoymazdıq. Mənijəni övladlığa götürəndə atam təzəcə evlənibmiş. Dörd il sonra Sürəyya anadan olur, ardınca mən, ondan sonra da Səid".

Özünün bolluca qayğıları vardısa da, yenicə ailə qurmuş Həbib Sahir hələ heç öz qanından-canından olan övladları dünyaya gəlməmişdən bir taleyi şikəst olmaqdan xilas edir. Varlığında nəbz kimi çırpınan rəhmdillik duyğusu onu yalnız əlinə qələm-kağız götürüb misraları sıralayanda şair etmirdi, belə-belə nəcib əməllərinin hər biri ilə o da həm Şeir, həm Şair idi!

O ömür ki Sahir yaşayırdı, bu həyatı əllisində də, altmışında da, yetmişində də amansızca yarımçıq qoya biləcək yüz cür hadisənin baş verməsinə "münbit" zəmin vardı. Ancaq elə bu qəbil saysız savab əməllərinə görə Pərvərdigar şairi qorudu, ən ağır sınaqlardan salamat çıxardı, neçə dəfələrlə qaçılmaz ölümdən qurtardı. Yaşadı və onu ölməz edəcək əsərlərini yaratdı. Sərt həyatın qəddarlaşdıra, ruhən qabalaşdıra bilmədiyi Sahirə xeyirxah əməllərinin müqabilində Göylərin də yaxşılığı bu oldu...

Həmid köks ötürür, "Atam dünyadan çox-çox nigaran getdi", - deyir.

Amma dərhal da əlavə edir ki, ən ümidsiz anlarda belə atam heç vaxt ümidini, sabaha inamını itirmədi və insanları da - həm sağında-solunda olanları, həm də özündən sonra gələcəkləri ümidsizliyə yox, ümidə köklədi.

"Çox təəssüf, vəziyyət heç düzəlmədi. Atam ölümündən qabaq ölmüşdü. Yəni tamam arzuları puça çıxmışdı. Amma şeirlərində sanki başqa adamdır. İnsanları naümid etmir, qətiyyətlə ümid bəsləyir, ürəkdən inanır ki, hər şey yaxşı olacaq, gözlədiyimiz günlər də hökmən gələcək".

Batdı suda Gün,

Getdi başından yenə bir gün,

Bir gün ki... keçən günlərə bənzər.

Yoldan gedənin yolda ayaq izləri qaldı.

Bilməm ki, bu gündən nə üçün qalmadı izlər?

Ürəyimdə qara ləkə, gözlərdə isə

Həsrətin al şöləsi qaldı.

Zəngin və gözəl şeylə bədəl olmadan, əfsus,

Sevdalı xəyalın ürəyimdə səsi qaldı.

Baxdım şəhərə, odlar içində eli gördüm,

Gönlüm qaralıb vəhşətə düşdüm o görüşdən.

Gördüm ki, gəribdir qanadın yurduma İblis,

Gördüm ki, əsər yoxdu qızıl saçlı Günəşdən.

Bir gün qoşulub karvana əl üzdüm evimdən,

Bağdadda satılmış kölətək qürbətə düşdüm.

Hər gözdə həqarət odu tapdı, oda yandım,

Hər dildə yamanlar eşidib heyrətə düşdüm.

Gül açdısa ömrün baharı, tez də sovuşdu,

Bir qəmli xəzan gəldi məni qoynuna aldı.

Gün batdı da, gün çıxdı da, bilməm, nə səbəbdən

Könlümdə xəzandan acı bir xatirə qaldı.

...Həbib Sahir ailəcanlı bir adam olub. Ancaq ömrü boyu davamlı olaraq göndərildiyi sürgünlərə görə ailəsindən cüda salınmağın qüssəsini də çəkib. Hərdən bu ayrılığı özü yaradıb - sürgün olunduğu yerin ağır şəraitinə görə istəməyib ki, xanımı, balaları onun o yerdə çəkəcəyi əziyyətlərə qatlaşmalı olsunlar. Sariyə sürgün olunubmuş, ancaq Zəncanda ailəsinə bir otaq kirayələyibmiş ki, onlar orada qalsın, özü girəvə düşəndə gəlib onları yoluxsun. Bunu səbəbsiz etməyibmiş. Saridə malyariya yayılıbmış, ailəni azar-bezardan uzaq salmaqçün bu yola əl atmağa məcbur olubmuş. Həyat da göstərir ki, düz edibmiş, özü xəstəliyə tutulur, mərəz ailədən yan keçir.

Sürgün olunduğu yerlərdə müəllimliyini edirdi, çox da böyük olmayan məvacibini alırdı, ancaq bu kiçik maaşının lap cüzi hissəsini özünə saxlayaraq qalanını doğmaları arasında bölüşürdü. Yəni onun dolandırdığı yalnız öz külfəti deyildi, Təbrizdə yaşayan, başqa anadan olan iki qardaşına da vaxtaşırı öz boğazından kəsərək xərclik yollayırmış.

...Həmid uşaqlıq illərini xatırlayır. Deyir, bir neft lampamız vardı. Axşamlar o çıraq yananda hamımız pərvanələr kimi işığına yığışardıq.

"Atamı o illərdə həmin çırağın yanında həmişə ya oxuyan, ya da yazan gördüm. Öz yazılarına fasilə verəndə bizə ana dilində nağıllar, dastanlar oxuyardı. Mən də, bacı-qardaşım da bu tərbiyə ilə böyüdüyümüzdən el ədəbiyyatının, xalq sənətinin vurğunu olduq. İndi mənim çoxlu əsərlərim vardır ki, Cənubi Azərbaycanın folkloru barəsindədir. Xalq ədəbiyyatının hekayətləri ilə bağlı çoxlu ssenarilər yazmışam. Hamısı ana dilindədir. Neçə kitabım var ki, İranda çap olunub, hətta onlardan bəziləri fars dilinə də tərcümə edilib. Folklorumuza, dilimizə, milli tariximizə atəşin marağı mənə uşaqlıq illərimdən aşılayan atam olub".

Həmid bir ara Bakıda yaşayırdı. Hər dəfə İrana gedib qayıdanda şikayətlənirdi ki, orada yaman darıxırdım. Deyirdi ki, Tehranda olanda özümü sudan quruya düşmüş balıq kimi hiss edirəm.

...Həbib Sahirin bir məziyyəti də var ki, gərək mütləq xatırlana. Hələ cavanlığında - Türkiyədə təhsil alıb İrana yenicə qayıtdığı, fransız ədəbiyyatı ilə dərindən maraqlandığı çağlarda, o günlərdə ki, həm müasir fransız şairlərindən, həm Nazim Hikmətdən və digər yenilikçi türk şairlərindən tərcümələr edir, özü də sonralar fars poeziyasında "şeir-e nou" - "yeni şeir" adıyla ayrıca və güclü istiqamətə çevriləcək tərzdə yazıb-yaradırdı, o zamanlar əslində müasir İran şeirində yeni təmayüllərin əsas qurucularından biri olmaq vəzifəsini yerinə yetirirmiş.

Həm bir sıra Avropa, həm də İran ədəbiyyatşünasları XX əsr İran poeziyasının parlaq simalarından olan Nima Yuşici (Əli İsfəndiyari. 1895-1961) bu ölkədəki yeni şeir hərəkatının banisi saymışlar. Nima Yuşic özü isə ədəbiyyatda məhz bu xətti tutması, şəkildə və məzmunda təzə şeir dəsti-xəttinə bağlanmasının Həbib Sahirin ona bilavasitə təsiri ilə bağlı olduğunu etiraf edib.

Bütövlükdə İran şeirində, özəlliklə Güneyin anadilli poeziyasında həm ifadə tərzi, həm məzmunu ilə büsbütün seçkin və yeni, keçmişdəkilərə qətiyyən oxşamayan Həbib Sahir irsindən daha bir şeiri öz səsində dinləyirəm. Oxuduqca, qulaq asdıqca bir daha əmin olursan ki, Sahir yenilikçiliyi Güney sözü və zövqü tarixində hələ qiyməti gərəyincə verilməmiş müstəsna ədəbi-mədəni hadisədir. Gerçəkdən də o, Güney ədəbiyyatına elə gözlənilməz dalğa və yüzillərcə oturuşmuş, xeyli cəhətdən də nimdaşlaşmış bir para ənənələrin yaxşı yeni ilə əvəzlənməsini zəruri edən axın kimi gəlib ki, gərək bu fenomen özü də, onun Güneydəki düşüncəyə təsirləri də həm eninə, həm dərininə araşdırıldıqca araşdırıla. Hələ biz Sahirin əsl böyüklüyündən bixəbərik. Yalnız Sahirin nələri gətirdiyini, hansı faydaları verdiyini aydınlığı ilə görəndən sonra onun qiymətini də, kimliyini də daha düzgün müəyyənləşdirə biləcəyik. Bircə Sahirin bu şeirini dinləyin ("Oxuyun" yazmıram ona görə ki, mən də bunu Ustadın öz səsində dinləyirəm və bir daha anlayıram ki, öz ifasında bu şeirdəki tablo həm daha yaxşı görünür, həm daha yaxşı eşidilir, həm daha yaxşı duyulur. Amma oxuduqca mən eşidən səsləri siz də hökmən eşidəcəksiniz. Çünki Sahirin hər şeiri sadəcə şeir deyil ki, bu, Sahirin Küçəsidir, bu, Ustadın ÖMÜR FİLMİNİN növbəti hissəsidir:

Quzeydə qızıl dağlar gülər üzə.

Güneydə Səhənddir, üstündə qar.

Səhərlər günəş döyər qapıları,

Axşamlar divarları şəfəq boyar.

Uçarkən qaranquşlar havasında,

Sərçələr deşiklərdə yuva qoyar.

Küçəmiz döşənib bir çay daşıyla.

Başmağın səsləndirər gəlib-gedən.

Od çaxar gecə vaxtı at nalından

Araba keçərkən küçəmizdən.

Məhəllə divarları palçıqdandır,

Ağaclar saçaq sallar divarlardan.

Görünər bəzən uca pəncərədən

Bir gözəl, qaraşın qız, zülfi əfşan.

...Süzülər gecələrin sükutunda

Ağaclar arasından Ay işığı.

...Köhnə börk, paltar alan, yoğurt satan

Səhərdən-axşamadək gəlib-gedər.

Payızda tökülərkən yapraq yerə

Bir neçə qonşu qızı gəlin gedər.

...Küçəmiz bir parçadır aləmlərdən.

O yerin çirkinliyin xiyal qədər

Ruzigar təng olsa da,

Ellər yenə qatlanar dərd-qəmə,

Küçəmiz uzun küçə, buruq-buruq

Uzanar günbatandan qərbə sarı...

...2017-nin payızında bir güneyli rəssam qonağım idi - Müctəba Naxçıvani. Söz dolanıb-dolanıb gəlib çıxdı Sahirin üstünə. Bunun öz səbəbi vardı. Çünki bu rəssamla görüşmüşdümsə, Sahir söhbəti gərək mütləq açıla idi. Axı Müctəba tək-tək rəssamlardan idi ki, vaxtilə Sahirlə görüşmüş, onun portretini işləmişdi. Keçmiş rəssamlar kimi yox, yeni zamanın fırça ustaları kimi. Keçmişlərdə portreti çəkilən şəxs hər gün saatlarla rəssamın qarşısında oturardı, sənətkar baxardı, çəkərdi, bəzən bir portretin başa gəlməsi aylarla sürərdi. İndi nədir ki! Adamın çoxlu hazır fotolarını götürürlər, ya rəssamlar özləri fotoaparatımı, telefonun kamerasınımı işə salırlar, sonra da əllərinin altındakı şəkillərdən birini seçib böyüdürlər, orasını-burasını düzəldirlər, adı olur portret.

Sahirin şeirləri görümlü olan kimi, ifadəli sifəti də rəsm üçün çox yatımlı idi. Yapışılası nöqtələr, əlamətlər, səciyyəvi cizgiləri bol olduğundan belə çöhrə qabil rəssam üçün elə hazır hədiyyə kimi idi. Çəkəcəyin surətin özündə olana bir az da ilhamını, təxəyyülünü qat, bəyənilən əsər yaransın. Ancaq nə yazıq ki, Həbib Sahirin çəkilməmiş portretləri də rəssamların qaçırdığı fürsətlərdəndir.

İndi kim çəksə, yəqin, elə fotolara arxalanacaq, Sahirin şəkilləri isə lap az qalıb, qalanlarda da sən deyən keyfiyyət yoxdur.

Müctəba Naxçıvani Ustadla 1980-ci illərin ortalarına yaxın görüşmüşdü. O vaxt ki, şairin əbədi gedişinə az qalırdı. Deyir ki, məni Ustadın yanına Hüseyn Düzgün apardı. O vaxt Müctəba xeyli gəncmiş - 22-23 yaşlarında. Hüseyn Düzgün onu Sahirə təqdim edəndən, qabiliyyətli gənc rəssam olduğunu söyləyəndən sonra rica edir ki, fotolarınız varsa verin, onların əsasında işləsin. Müctəba xatırlayırdı ki, bu sözləri eşidəndə Sahir hövsələsizcə qayıdır ki, heç bir əksim yoxdur.

Müctəba belə düşünürdü ki, yəqin, Ustad gəncliyimə baxdı, məndən gözü su içmədi, ona görə belə dedi. Amma mənim fikrimcə, Sahiri darıxdıran yanaşmanın özü, portret çəkməyə belə sadəlövh yanaşma idi. Axı o özü həm də rəssam idi.

Belə olanda Müctəba kağız-qələm istəyir, başlayır karandaşla Sahirin portretinin eskizini çəkməyə.

"Kağız-qələm istəməyinə istəmişdik, amma ürəyimdə Allaha yalvarırdım ki, kaş qarandaş olmaya, əlimə bəhanə düşə, çəkməyəm, çünki Ustadın zəhmi məni basmışdı. Ancaq kağızla qarandaş gətirdilər, Sahir də sakitcə dayanıb mənə işləməkçün şərait yaratdı. Baxdım, çəkdim, əvvəlcə Hüseyn Düzgün aldı baxdı, başıyla təqdir etdi, vərəqi uzatdı Ustada. Sahir aldı baxdı, birdən durdu ayağa, getdi, az sonra qayıtdı, özü ilə bəlkə 50 dənə əkslərindən gətirdi, dedi ki, hansını istəsən seç. Bir dənə də özünün "Səhər işıqlanır" adlı şeir kitabını gətirdi, imzaladı, uzatdı mənə. "Ağayi Muctaba Naxçıvaniyə ithaf" yazmışdı, il 1360 idi. Yəni olur 36 il qabaq. Əkslərindən də birinin arxasında yazdı, uzatdı mənə. İndi çox heyifsilənirəm ki, o zaman yanımda makinam yox idi ki, birlikdə əks alam. Bir təəssüfüm də bu idi ki, gərək etdiyim eskizin altında da nəsə yazmağını xahiş edəydim. Hiss edirdim ki, mənə münasibətinin bir neçə dəqiqə ərzində belə mehribanlaşması çəkdiyimi bəyənməsi ilə bağlıdır".

Bu, rəssamın Ustadla ilk və son görüşü idi. Artıq həmin eskizin əsasında yağlı boya ilə çəkdiyi portreti görmək Sahirə nəsib olmur. Amma inanıram ki, Sahirin portretlərini yaratmaq istəyənlər bu gün və sabah hələ çox olacaq.

Nəinki Həbib Sahiri görməmiş, hətta heç fotolarına baxmamış rəssamlar da elə şeirlərini oxumaqla onu görəcəklər və surətini yaratmağa çalışacaqlar. Fotolarına da baxmağa ona görə çox can atmayacaqlar ki, birdən həmin şəkillər onları çaşdıra bilər. Şeirlərindən duyub gördükləri Sahir surəti onlara daha doğruçu gələcək. Solmaz şeirləri ilə həm özünün, həm millətinin, həm yurdunun, həm də dövrünün ən həqiqi portretlərini doğurmuş Söz Rəssamı Həbib Sahirdən daha yaxşı bu portretləri kim yarada bilər ki!

22 sentyabr 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .- 2024.-28 sentyabr (№177).- S.10-11.