Zərdablı Məlikzadə Həsən bəy

 

 

Bu il yanvarın 31-də Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 140 illiyi tamam olur. M.Ə.Rəsulzadənin Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə bağlı çox zəngin irsi mövcuddur. Onun yazıları sırasında mətbuat tariximiz və mətbuatımızın görkəmli xadimləri haqqında da dəyərli bilgilər vardır. Bunu nəzərə alıb M.Ə.Rəsulzadənin "Yeni Qafqasiya" jurnalında nəşr edilmiş, mətbuatımızın yaradıcısı olan H.Zərdabi haqqındakı yazısını oxuculara təqdim edirəm.

Nəsiman YAQUBLU

Azərbaycan mətbuatının, yalnız Azərbaycan deyil, çarlıq əsarəti altında qalan bütün türk dünyasının ilk qəzetəçisi Həsən bəy türklüyə hizməti toxunmuş pək (çox) dəyərli zatlardan (şəxslərdən) birisidir.

Mərhum 1842-də Bakı vilayətində vaqe Zərdab qəsəbəsində doğulmuşdur. Edadi (orta) təhsilini tamam edərək 1869-da Rusiyada ali təhsilini bitirmiş, Bakıya övdət etmişdi. İxtisası ülumi-təbiyyə və bilxassə ziraət fənni idi. Bakı edadilərində ülumi-təbiyyə təliminə təyin olunmuşdu.

Edadi və ali təhsili rusca keçən Həsən bəy yetişdiyi ailənin o zamankı ənənəsinə tabeən bir miqdar islami tərbiyə aldığından türkcə oxumaq və yazmaq imkanında idi.

Azərbaycan türkləri arasında milli intibah və mədəni hərəkata sadiq olan ilk böyük sima türk tamaşanəvisi Mirzə Fətəli Axundzadə idi. Mirzə Fətəli ənənəsinin doğurduğu ikinci böyük şəxsiyyət Həsən bəydir.

Həsən bəy böyük ədibin teatroya aid əsərlərini səhnəyə vəz etmək işini ümumiləşdirmək təşəbbüsü ilə millətə hizmət meydanına girmiş, sonra qonşu erməniləri təqlid ilə cəmiyyəti-xeyriyyə təsis etmək istəmişsə də, müvəffəq olamamış, nəhayət, "Əkinçi" qəzetəsinin təsisinə qərar vermişdir.

Həsən bəy rəsmi vilayət mətbəəsində təsis edəcəyi qəzetənin təbini təmin eyləmiş, türkcə hərflər cəlbi üçün kəndisi bizzat İstanbula qədər gəlmişdi. Həsən bəy vilayət mətbəəsində çalışan əcnəbi bir mürəttibi ərəb hərflərinin tərtibi ilə aşina edərək və kəndisi bizzat tərtib işinə yardım etmək surətilə "Əkinçi"yi çıxarmağa başlamışdır.

Bu qəzetə millət arasında elm və ürfan toxumlarını saçmaq etibarilə məcazən bir əkinçi olduğu kimi, naşirinin ixtisasından bilistifadə haiz olduğu mündəricat etibarı ilə həqiqətən də əkinçi idi.

Həsən bəy nə kimi saiqələrlə bu qəzetəyi təsis etdiyi və hansı yüksək həyəcanlarla bu qədər maneələr önünə keçdiyi baş məqaləmizdə təsbit edildiyindən burada ondan bəhs etmiriz.

Həsən bəyin Azərbaycan xalqına etdiyi hizmət yalnız qəzetəçilik ilə tamam deyildir. O, Bakı türklərinin milli işlərində daima fəal bir rolda bulunmuş, ömrünün son dəmlərinə qədər Bakı bələdiyyəsində əza (üzv) olmuşdur. Çar dövründə bələdiyələr xalq idarəsinə məxsus yeganə bir müəssisə idi. Pək (çox) məhdud səlahiyyət və hüquqa malik olsalar da, bələdiyyə məclisləri bir növü məhəlli parlaman hökmündə idilər. "Bakı parlaman"da mühüm bir türk mərkəzi olmasına rəğmən, müsəlman əzanın miqdarı qanunən məhdud idi. Bu məhdud əzanın dəxi əksəriyyətlə rusca bilməyən və cəmiyyət işlərindən anlamayan xudayinabit Hacı və Kərbəlayilərdən ibarət olduğu üçün Həsən bəy kimi münəvvərlərin vəzifəsi pək mühüm və məsuliyyətli idi. Bu məsuliyyətli "lider"lik rolunu Həsən bəy üçün müddət icra eyləmiş Topçubaşioğlu Əli Mərdan və Ağa oğlu Əhməd bəylər kimi cəmaət adamları yetişəncəyə qədər Həsən bəy Azərbaycan türklüyünü təmsil edən yeganə mücahid olmuşdur.

Bundan maəda (başqa), rusca nəşr edilən "Kaspi" qəzetəsində dəxi Azərbaycan türklərinin hüququnu müdafiəyə aid pək çox nəşriyyatda bulunmuş, 1905-dən etibarən Bakıda intişara başlayan türkcə "Həyat" qəzetəsində ziraətə aid pək mühüm məqalələr nəşr eyləmişdir. Qəzetə məqalələrindən başqa Həsən bəyin ziraətə aid sadə bir ifadə ilə yazılmış bir çox risalələri (kitabçaları) də nəşr edilmişdir.

Həsən bəyin Azərbaycan intibah tarixində iknci mühüm sima olduğunu söylədik. İlk mücahid olurkən xitab etdiyi mühitin laqaydisi içində tərki-həyat eyləmiş, hətta cahil mütəəsiblərin düşmənanə təzahürlərinə belə məruz qalmışdı. Həsən bəy ondan daha məsud çıxdı. 1905-də vüqu bulan irtihalı milli intibah tarixində əmsalı nadir görülən möhtəşəm bir nümayiş halını aldı. İlk qəzetəçinin tərhimi-xatiri üçün Bakıda çıxan türkcə qəzetələr məqalələr dərc eyləmiş, ilk səhifələrini qara çərçivəli matəm elanları ilə doldurmuşlardı. O günü şəhərin türk hissəsi matəmə girmiş, bazar bütün günü qapalı qalmışdır.

Hacı Qasım bəy Camii havlusunda (ətrafında) milli alayı xatırlayırız. Müxtəlif cəmiyyətlər, müəssisələr və heyətlər naminə mütəəddid natiqlər söyləyir. Böyük tabuta qarşı son vəzifələrini ifa edirlərdi. Bunlar miyanında müxtəlif qəzetələr naminə söz söyləyən üç mühərrir vardı.

Mürşid bir pir üçün bundan daha böyük müzahiriyyət olamaz. Fəqət Həsən bəyin məzahiriyyəti yalnız bu qədərlə qalmaz, onun əziz xatirəsi qızıl çizmələr altında çeynənən zavallı vətəndəkilərə milli ideal zövqünü yaşamaq fürsətini bəxş etdiyi kimi, bizim kimi vətəncüda qəlbləri dəxi vüsal və istiqlal ümid və imanı ilə doldurur!

 

"Yeni Qafqasiya", 1 mart 1926 / 17 şaban 1344.  il:3, № 9, s. 4-5

 

Məhəmməd Əmin RƏSULZADƏ

525-ci qəzet .- 2024.- 18 yanvar, №9.- S.8.