Qədim dövrün yeni aşkarlanan nişanələri

Cəlilabadda üzə çıxarılmış, neolit dövrünə aid edilən abidələr haqqında qeydlər

"Azərbaycan insanın, bəşəriyyətin beşiyi olan nadir ölkələrdən biridir"

Ümummilli lider Heydər Əliyev

Azərbaycan ərazisi buranın ən qədim insan məskənlərindən biri olduğunu sübut edən arxeoloji abidələrlə zəngindir. Belə abidələrdən biri də Cəlilabad-Yardımlı şose yolunun 22-ci kilometrində, Cəlilabadın Çəmənli və Cəlayir kəndləri arasında yerləşən Xudutəpə abidəsidir. Sahəsi 7 hektara yaxın olan Xudutəpə abidəsi mənim tərəfimdən (Rza Rzayev) 1982-ci ildə aşkarlanıb. Əkin zamanı buradan tapdığım tuncdan hazırlanmış yəhər tipli qılınc, misdən hazrlanmış ox ucluqları, məişət əşyaları, sümük və daşdan hazırlanmış əmək alətləri, Parfiya hökmdarı Qotaza (57-37) məxsus gümüş pulu bir yerə toplayaraq Cəlilabad rayon tarix diyarşünaslıq muzeyinə, akt tərtib olunduqdan sonra təhvil verdim. 1992-ci ildə mərhum arxeoloq Fərman Mahmudov Xudutəpəyə ilk dəfə baxış keçirdi. Yerüstü materiallara əsasən, onun çoxtəbəqəli yaşayış məskəni kimi neolit eniolit abidəsi olduğun təsdiq etdi. Lakin 2010-cu ilə qədər Xudutəpədə heç bir arxeoloji qazıntı aparılmayıb. Mənim 2010-cu ildə AMEA-nın Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutuna müraciətimdən sonra 2011-ci ildə rəhmətlik alimimiz - tarix üzrə fəlsəfə doktoru Abuzər Ələkbərov tərəfindən kəşfiyyat xarakterli arxeoloji qazıntı aparıldı. Qazıntı zamanı burada dördkünc formada hörülmüş möhrə (palçıq və saman qarışığından hazırlanmış) qəbir aşkar olundu. Maraqlı o oldu ki, qəbirin yeri yandırılaraq cəsədin başı və bədəni ayrı qablarda, sağ böyrü üstə, üzü günəşə dəfn olunmuşdu. Cəsədin baş tərəfində çoxlu sayda məişət əşyaları və misdən düzəldilmiş konusvari bıçaq və döyüşdə istifadə olunan dəmir ucluqlu nizə başlığı qeydə alındı. Yuxarıda qeyd etdiyim maddi mədəni nümunələrə əsasən bu abidənin Son Tunc-İlk Dəmir dövrünə aid olduğu təsdiqləndi. Əfsuslar olsun ki, 2011-ci ildən 2020-ci ilə qədər Xudutəpədə kəşfiyyat xarakterli qazıntılar aparılmasına baxmayaraq, abidə haqqında dəqiq elmi məlumat verilməyib. Son tədqiqatlar zamanı, 2020-ci ildə AMEA-nın Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutunun elmi işçisi, Muğan Neolit-Eneolit Ekspedisiyasının üzvü tarix üzrə fəlsəfə doktoru Anar Ağalarzadə Xudutəpədə arxeoloji qazıntı apardı. Həmin ildə Xudutəpə abidəsinin şimal tərəfində aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində torpaq qəbirlər olduğu aşkarlandı. Qazıntılar zamanı 3 qəbir aşkar edildi və bu qəbirlərdən maraqlı dəfn avadanlıqları üzə çıxarıldı. Aşkarlanmış saxsı qablar analoji olaraq "Muğan arxeoloji mədəniyyəti" və Cənubi Azərbaycanın bir sıra abidələrinin materialları ilə uzlaşır. Qeyd etmək lazımdır ki, abidənin üzərindəki nekropol əsasən e.ə 8-7-ci əsrlərə aid sallama qəbirlər olmaqla yaşayış yerinin üzərində salınıb. Bunu sübut edən tutarlı faktlar qəbirlərin qazıntısı zamanı alt qatlardan üzə çıxarılmış orta əsrlər, Son Tunc-Dəmir və İlk Tunc dövrü "Kür-Araz mədəniyyəti" saxsı qab, müxtəlif formada qoç başları nümunələridir.

2023-cü ildə Xudutəpədə tədqiqatlar yenidən davam etdirildi və bütün kvadratlarda qazıntılar aparıldı. Bu qazıntılar zamanı daha zəngin artefaktlar üzə çıxarılıb. Onlardan bir qismi haqqında burada məlumat verirəm.

Birinci kvadratın orta əsrlər dövrü təbəqəsindən sikkə nümunəsi tapılıb. Bu, Elxanilər dövlətinin 9-cu hökmdarı Əbu Səid Bahadur xanın adından kəsilmiş mis puldur. Həmin kvadratın şərq divarında 50x10 sm ölçüdə çiy kərpiç qalıqları təmizlənib. Gələcəkdə şərqə doğru genişləndirilməsi ilə bu tikili qalıqları tam açılacaq.

İkinci kvadratda iki ədəd qoç, bir ədəd qadın fiquru, həmçinin çaxmaqdaşından kəsici alətlər, gildən muncuq, obsidiandan arxaik səciyyəli kəsici alətlər tapılıb. Bütün kvadratlarda heyvan sümüklər aşkarlanıb. Heyvan sümüklərindən bir neçə nümunə Radiasiya Problemləri İnstitutuna arxeoloji yaş təyinatı üçün göndərilib ki, nəticəni aşağıda qeyd edirəm

İnstitutda fəaliyyət göstərən "Arxeoloji tapıntıların tarixləndirilməsi" qrupunun üzvü, kiçik elmi işçi Aybəniz Əhədova "Elektron Paramaqnit Rezonans" və "Termoluminessensiya" metodlarından istifadə ilə qədim dövrə aid olan arxeoloji tapıntıların yaşını təyin edib. Tədqiqat zamanı o, Cəlilabad rayonunda aşkar olunmuş Xudutəpə qədim yaşayış məskənindən götürülmüş diş nümunəsinin təxminən e.ə. 6225-ci ilə aid olduğunu müəyyənləşdirib. Bu tarix isə Neolitin sonu deməkdir.

Sözü gedən tədqiqatda həmin abidədən götürülmüş keramika nümunəsinin bişmə temperaturu da müəyyən olunub. AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Anar Ağalarzadənin rəhbərliyi ilə "Cəlilabad arxeoloji ekspedisiyası" zamanı aşkarlanmış Xudutəpə abidəsi mühüm çoxtəbəqəli yaşayış məskənidir. Qazıntılar zamanı həm Neolit dövrünün artefaktları, Əliköməktəpə və Leylatəpə tipli saxsı qab nümunələri, həm də Elxanilər dövlətinin 9-cu hökmdarı Əbu Səid Bahadır xanın (1305-1335) adından kəsilmiş mis pulun tapılması abidənin çoxtəbəqəli olduğunu sübut edir. Xudutəpədə arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanan silahlar, məişət əşyaları, əmək alətləri, Parfiya hökmdarı Qotaza (57-35) məxsus gümüş pul, Urartu dövlətinə aid "Saray keramikası" bir daha sübut edir ki, eramızdan əvvəl bu yerlərdə yüksək mədəniyyətə malik oturaq əhali yaşayıb və yaxın Şərqin o dövrdəki böyük dövlətləri ilə sıx əlaqələr qurub.

Rza RZAYEV

Tədqiqatçı

525-ci qəzet.-2024.- 23 yanvar, №12.- S.11.