Həsrət-vüsal yollarının yolçuları

Keçən ilin son günlərində "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olunan çox geniş "Məhəbbət ölüncədi" adlı məqaləmdə (16.12.23) iraqlı soydaşlarımızın vətənimizə həsrət və sonsuz məhəbbətindən söz açmışdım.

İraqlı soydaşlarımızın görkəmli şair və tədqiqatçısı, ədəbi əlaqələrimizin inkişafında misilsiz xidmətləri olan Ə.Bəndəroğlunun "Yaşar könlüm" bayatısı onların həsrət və istəyini tam ifadə edir desək, həqiqətdən kənar olmaz:

Yaşar könlüm;

Çırpınar, yaşar könlüm.

Bağdadda bir ah çəkər

Bakıda yaşar könlüm.

Bu yazımızda İraq türkman şairlərinin poetik dünyasında baş verən nadir hadisələrdən - onların ölkəmizi görmədən oxuduqları, eşitdikləri məlumatlar əsasında Azərbaycanı öz vətənləri hesab edərək vəsf etdikləri maraqlı əsərlərindən söz açacağıq.

Əbdüllətif Bəndəroğlu lap cavanlıq çağında "Bakıya həsrət" şeirini yazmışdır.

İçində sönməz, yanar,

Şiddətlə şövq Bakıya.

Yoldaşlarım da bilir,

Məndə var zövq Bakıya.

Bir dostum daim sorar

Səfərin yox Bakıya?!

Nəsrin Ərbil də Azərbaycanı görmədən düşündürücü xoyrat yazmışdır:

Dilimsən;

Qonuşduğum dilimsən.

Kərküküm, sən Bakıdan

Bölünmüş bir dilimsən.

Əbdüllətif Bəndəroğlu və Nəsrin Ərbil kimi, Fövzi Əkrəm, Farük Köprülü və Sabir Dəmirçi də eşitdikləri, oxuduqları məlumat əsasında Azərbaycanı görmədən vətənimizi öz vətənləri sayıb vəsf ediblər. Fövzi Əkrəm və Sabir Dəmirçi ayrı-ayrılıqda "Azərbaycan dastanı", Faruk Köprülü isə "Kərkükdən Bakıya şahin uçurtdum" adlı poemalar yazıblar.

Doğrudur, hansısa bir ölkəni görmədən bir-iki şeir yazmaq olar. Bu, təcrübədə var. Lakin görmədiyin ölkə haqqında bütöv əsərlər yazmaq həqiqətən də fenomenal hadisədir.

Fövzi Əkrəm Tərzinin poemasını və bayatılarını 2001-ci ildə professor Vaqif Arzumanlı ön sözlə Bakıda çap etdirib. Vaqif müəllim ön sözdə yazıb: "Əsəri oxuyanlar Azərbaycanı görmədən vətənimizin vurğunu Fövzi Əkrəm Tərzioğlunun Azərbaycana olan sonsuz məhəbbətini, rəğbətini, həsrətini duyacaqlar".

"Azərbaycan dastanı" başdan ayağa dördlükləri üstündə köklənib.

Gəncləşərəm səni görsəm,

Bulağından bir az içsəm.

Səndən keçməm, sərdən keçsəm,

Azərbaycan... Azərbaycan!

Maraqlıdır ki, dastanda yer alan 266 dördlüyün hamısının sonuncu sətri "Azərbaycan... Azərbaycan" misrası ilə bitir:

Bir gəzəydim qarlı dağın,

Bərəkətli bol torpağın.

Muğan, Şirvan, Qarabağın

Azərbaycan... Azərbaycan!

Qarabağı bir gəzəydim

Yollarına gül düzəydim.

Toylarında tox süzəydim

Azərbaycan... Azərbaycan!

Fövzinin Azərbaycanı görmədən yazdığı çoxsaylı bayatılara heyran olmamaq olmur. Onun bayatı üstündə köklənməsi təsadüfi deyil. İraqlı soydaşlarımız arasında ən çox yayılan və sevilən bayatılardır. Verdiyimiz nümunələr deyilənlərə dayaq olur.

Gül-çiçək Şəkidə var.

Ədalət çəkidə var.

Sordum din, dil, yurdsevər

Dedilər Bakıda var.

Yar saçını hörəydim

Pənbə gülün dərəydim.

Ölməzdən bir gün əvvəl

Kaş Bakını görəydim.

Qapılar bağlı qaldı.

Ürəklər dağlı qaldı.

Çox ər getdi gəlmədi

Qızlar adaxlı qaldı.

Yağ olaydım çırağında

Zirvə olaydım dağında

Basdırın sizlər məni

Ölsəm Araz qırağında.

Oxuculara Faruk Köprülünün "Kərkükdən Bakıya Şahin uçurtdum" kitabından "Bayatılar çələngi"ni təqdim edirik. Kitab ilk dəfə Faruk Köprülü Bakıya gəlmədən əvvəl çap olunub (Kərkük, 2007, 89 səh.). Kitaba Qasım Sarıqaya geniş ön söz yazmışdır. Ön sözdə oxuyuruq: "Əlimizdə bulunan bu kitab şair Faruk Köprülünün Azərbaycanı görmədən bu ölkəyə və xalqına böyük coşqu duyğularıyla Azərbaycanın şairləri, şəhərləri, insanlarını vəsf edən bayatılara sığdırmış və bir dastan halına gətirmişdir".

Qasım Sarıqaya ön sözdə eləcə də Azərbaycan-İraq türkman ədəbi-mədəni və elmi əlaqələrinin inkişafında xidmətləri ola Rəsul Rza, Əta Tərzibaş, Qəzənfər Paşayev, Sinan Səid, Əbdüllətif Bəndəroğlu, Mustafa Ziya, Şəmsəddin Küzəçioğlu, Qasım Sarıqaya və Məhəmməd Bayatdan söhbət açır və nəhayət xüsusi vurğulayır: "Azərbaycan xalqı ilə İraq türkmanları ayrılmaz bir bütündür. Onların sevinci sevincimiz, kədəri kədərimizdir".

"Kərkükdən Bakıya şahin uçurtdum" kitabının 2-ci təkmilləşdirilmiş nəşri şairin Azərbaycana iki dəfə ziyarətindən sonra işıq üzü görüb (Kərkük, 2018, 82 səh.).

Faruk Köprülü əsərinin bu cildinə Azərbaycanı görmədən əvvəl yazdığı, nöqsanlı olan bəzi bayatıları çıxarmışdır. Yalnız bayatılardan ibarət olan kitabda tariximiz vərəqlənir, dağlarımız, çaylarımız, şəhərlərimiz, məşhur insanlarımız, alimlərimiz, o taylı-bu taylı şairlərimiz vəsf edilir. Dr.Faruk Köprülü "Türk dünyasına salam" kitabında da Azərbaycanı vəsf etməkdən doymur (Kərkük, 2011, 84 səh.).

Faruk Köprülü "Kərkükdən Bakıya şahin uçurtdum" kitabında Rəsul Rza və bu sətirlərin müəllifinin Azərbaycan-İraq türkman ədəbi-mədəni və elmi əlaqələrinin inkişafı yolunda xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişdir:

Rəsul Rza pınardı,

İşıq kimin yanardı.

Nur evi bir nur doğdu

O da ədib Anardı.

Bakıda var bir nəfər,

Hər yazısı bir zəfər

Folklor dünyamızın

Anaxtarı Qəzənfər.

Dr.Faruk Köprülünün çox maraqlı "Kərkükdən Bakıya şahin uçurtdum" kitabından şairin hədəfə düz dəyən bayatılarından nümunələr veririk.

Şuşa kültür məkanı.

Dağı gurgur məkanı.

Şahbuz gözəllər yurdu.

Naxçıvan nur məkanı.

Azərbaycan ağladı,

Araz kimin çağladı.

Hərbə gedən igidin

Kəmərin qız bağladı.

Bayrağı tutan şair

Xəyalı vətən şair

Məzarın nurla dolsun

Gəncədə yatan şair.

Şəhriyar şan Şəhriyar,

Yazdı dastan Şəhriyar.

Azərbaycan şerində

Oldu sultan Şəhriyar.

Azərbaycan, şanın var.

Şanın var, ünvanın var.

Bakı məzarlığında

Şəhidlər dastanın var.

Dəli dağ kar yığnağı

Göyçaydı nar yığnağı

Təbriz gözəllər şəhri

Şamaxı ər yığnağı.

Sən üstanın sözün al.

Cülhanın da bezin al.

İstəsən yaxşı həyat

Get azəri qızın al.

Azərbaycanı görmədən vətənimizi vəsf edən şairlərdən biri də Sabir Dəmirçidir. Şairin "Azərbaycan dastanı" adlandırdığı kitabı 2008-ci ildə Kərkükdə çap olunmuşdur. Yığcam ön sözdə şair yazır: "Xalqımızın, dilimizin bir aşiqi olaraq bu naciz sözlərimi dastana çevirib yazarkən qafamda, duyğumda Azərbaycan adı şimşək kimi canlanırdı".

64 səhifədən ibarət kitabın 51 səhifəsini beşlik qoşmalar təşkil edir.

Beşliklərin demək olar ki, əksəriyyətinin 1-ci misrası verdiyimiz nümunələrdən göründüyü kimi "Azərbaycan" sözü ilə başlayır:

Azərbaycan, suyun baldan şirindi.

Eşqin isə dənizlərdən dərindi.

Bu müjdələr hamsı şan zəfərindi

Səslən, səslən bilməyənlər oyansın,

Əğyarların üzü qara boyansın.

və ya:

Azərbaycan, dağı sarıp dumanın

İnsan kimi inildəyir kamanın

Şanlı tarix yazılıbdı zamanın

Heç zənn etmə,

bəxtin qara boyanmaz

Bu səbrinə səbir daşı dayanmaz.

Şeir Qarabağ azad olunmamışdan əvvəl yazılıb.

Şairin "Azərbaycan dastanı" əsərinin qalan hissəsini isə vətənimizə həsr olunmuş bayatılar təşkil edir.

Bayatıların hamısında 3-cü misra Azərbaycanla başlayır:

Yanar dağın közüsən

Gözəllərin özüsən.

Azərbaycan, dillərdə

Aşıqların sözüsən.

və ya:

Sevgilər eşq saçırı,

Boş xəyallar qaçırı.

Azərbaycan, dilsizlər,

Adınla dil açırı.

Təəssüf ki, Sabir Dəmirçiyə ölkəmizi görmək qismət olmadı. 8 noyabr 2012-ci il tarixdə dünyasını dəyişdi.

Fövzi Əkrəm dəfələrlə, Faruk Köprülü isə iki dəfə vətənimizdə olub, ilhamlanaraq yeni əsərlər yazıblar.

Xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, Ulu öndərimizin iraqlı soydaşlarımızın dünya şöhrətli alimi İhsan Doğramaçı ilə dostluğu əlaqələrimizin inkişafında müstəsna rol oynadı. Ulu öndərimiz İhsan Doğramaçının xahişi ilə iraqlı soydaşlarımızın İstanbulda çıxan "Qardaşlıq" dərgisinə müsahibə verdi (müsahibəni professor Mahir Naqib götürdü) və dedi: "...Tarixi araşdıranda gördüm ki, Güney Azərbaycan, Quzey Azərbaycan və İraq türkmanları bir bütövün parçalarıdır" ("Qardaşlıq", №8, s.4; İstanbul, 2000).

Ulu öndərimizin tarixi sözləri əməli fəaliyyətimizə təkan verdi. Yazıçılar Birliyində İraq türkman ədəbiyyatı üzrə müşavir təyin olundum. Əvvəllər iraqlı soydaşlarımızdan yalnız iki nəfər - Əta Tərzibaşı və Ə.Bəndəroğlu AYB-in fəxri üzvü idi. İndi onların sayı 15-dən artıqdır. İraq-türkman ədəbiyyatının nümayəndələri dərsliklərə salınır, soydaşlarımızın folkloru və ədəbiyyatından kitablar çap olunur, dissertasiyalar yazılır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında İraq-Türkman Araşdırmaları üzrə Əlaqələndirmə Şurası yaradılması (12.07.2023) böyük hadisəyə çevrildi.

Bu ilin oktyabr ayında Bakıda "İraq türkmanları və türk dünyası: tarixi yaddaşın bərpası" adlı Beynəlxalq elmi-praktik konfrans keçirildi. 40-dan artıq İraq türkman yazar və elm adamlarının iştirak etdiyi, yüksək səviyyədə keçən konfransda həm iraqlı, həm də Azərbaycandan olan soydaşlarımız məruzə ilə çıxış etdi.

Bütün bunlar iraqlı soydaşlarımızla mənəvi birliyimizdən xəbər verir.

Özümü xoşbəxt sayıram ki, 60 ildən artıq yaradandan təmənna etdiyim arzu və istəklərim gerçəkləşir.

Qəzənfər PAŞAYEV

Respublika Ağsaqqallar Şurası İdarə Heyətinin üzvü, Əməkdar elm xadimi, professor

525-ci qəzet.-2024.- 12 yanvar, №5.- S.12.