Təmiz havaların poeziyası

Yalın ayaqların torpaq duyğusu

Xalq şairi Vahid Əzizin yaradıcılığı haqqında qeydlər

Poeziyanın gücü ondadır ki, parlaq tamaşadan sonra sədəqə ilə yaşamağa cürəti çatır və papağını insanlara uzadaraq utanc hissi keçirmədən böyük mərhəmət, şəfqət dilənçiliyi edə bilir. Bu, Brodskinin yazdığı kimi, qafiyəpərdaz birinin "qucağında başqasının uşağı" ilə dilənçilik eləməyi deyil, bəzən bu izafi etimada görə ödəməli olsa da, sənətin yaşam amalı olan kəslərə əzəli etibarıdır. Etibar hissini itirmiş sənət mənəvi qısırlığa məhkumdur.

Şairin daxili mədəniyyəti biganəlik epidemiyasına qarşı ən yaxşı zərdabdır. Daxili mədəniyyət əbədi cavanlığın rəhnidir. Yaşam instinkti həyat təcrübəsindən dəstək almasa, saf emosiya ilə, ilkin təəssüratların qoxusu və boyası ilə uzağa getmək olmaz. Bu əl cavanlara məxsus möhkəm-möhkəm tutmağı bacarsa da, zaman ağılsız əldən sivişib çıxır.

Şairə lazımdır ki, üç cəhət bir yerə cəm olsun. Tələbəyə xas olan cəhət, yəni tufan axtaran daimi, əyilməz üsyan ruhu. Rahibə xas olan cəhət (təbii ki, bu, rəmzi olaraq deyilir), yəni zahid kimi inziva meyli, gərdişə pimen münasibəti və nəhayət döyüşçüyə xas olan cəhət, yəni inandığın və təbliğ etdiyin dəyəri qorxmadan qorumağa hazır olmaq.

Blok Mayakovskiyə yazdığı məktubda ədəblə gizlədilmiş kinayə ilə məsləhət görürdü: "Siz bilə-bilə xırda şeylər barədə düşünməyin, uca, ali olan şeyləri düşünün". Onda bəlkə xırda da olsa, həqiqi bir şey ortaya çıxar.

Qeyd edək ki, Blok bu məktubu qələm əhlinin bir hissəsi səthi qavramış olduqları "Fırtına quşu" obrazının təsiri altında üstün insan kimi görünməyə çalışaraq və adi insan olmaqdan həya edərək eqosentirik mücərrədliyə çıxıb gedirdi. Blok onların güman etməyə cürət etdikləri kimi nəhənglik eşqini sənətdə "böyüklük" anlayışına aid etmirdi, onun nəzərində nəhənglik eşqi ələngə natamamlıq kompleksinin toppuş uşağından başqa bir şey deyil. Amma qəsdən "cılız", qəsdən "böyük" kimi natamamlıq kompleksinin təcəssümüdür, yəni təkəbbürdən də betər olan özünü kiçik göstərmədir.

Şair Vahid Əziz həyata sənətin giqantomaniya xəstəliyindən əziyyət çəkdiyi bir dövrdə qədəm qoyub. Plastilin monumentalizmi prinsipi əsasında çəkilmiş elektrik stansiyalarının fonunda çoxminlik banketləri təsvir edən təmtəraqlı filmlər, Volqa-Don kanalı və xam torpaq haqqında yazılmış poetik tsikllər. O, zəmanəsinin övladı idi və o zəmanə ilə birlikdə onun xəstəliklərindən əziyyət çəkirdi - Allaha şükürlər olsun ki, giqantomaniya qızılcasına uzun sürən ağırlaşmaları olsa da, yetkinlik çağında deyil, uşaq yaşlarında tutuldu. Amma mənə elə gəlir ki, son illərdə incəsənət ümumilikdə, poeziya isə xüsusən ağırlaşmalara eyni səviyyədə səbəb olan başqa bir xəstəliyə, yəni "xırdalıq" xəstəliyinə düçar olub, elə ona görə də Blokun "böyük şeylər haqqında düşünmək" məsləhəti indi açıq-aşkar aktuallıq kəsb edir.

Avropa poeziyasında "hermetik" təmayüllü bir xeyli görkəmli şair olub və bu gün də var. Asiya poeziyasında belə deyildi.

Vahid Əziz poeziyası varlığının lap əvvəlindən xalqın vicdanı funksiyasını öz üzərinə götürüb. Vicdan funksiyası ağrısız, acısız olmur. Əfsus ki, təbabətdə ağrıkəsmənin tərəqqisi ilə yanaşı, poeziyanın fəlakətli şəkildə irəliləyən ağrıkəsmə prosesi baş verir. Amma bir dəfə Gertsen belə demişdi: "Biz təbib deyilik, azarıq".

Yazılmış həqiqətlər bəşərin mənəviyyatını çiynində saxlayan balinalardır. Mənəviyyatı həmişə bayağılıq kimi tövsif etmək düz deyil. Əxlaqi dəyərlərə dəstək poeziyasının ən azı eksperimental poeziya qədər yaşam haqqı var. Amma eksperimentlər əxlaqi dəyərlərə xələl təhlükəsi yaratmaq qədər dərinə gedəndə novatorluq daha poeziya olmur.

Ancaq duyğu müəllimi olmağa can atan bəzi nazimlərin öz şəxsi həyatında təbliğ etdikləri yazılı həqiqətlərdən çox uzaq olması təəssüf doğurur. Şübhəsiz ki, şairin şəxsiyyəti onun şeirlərindən formalaşır, çünki hər bir şier özü özlüyündə bir əməldir. Amma sadəcə əməllər də var və heç kimin, hətta böyük şairin də eqoistliyi bağışlanası deyil. Yanma istedadı yoxdursa, poeziya ən istedadlı şairləri belə ortada qoyur. Yalnız başqasının sətrilərini öz sətirlərindən daha çox sevənlər dahi şair şəxsiyyətini qazana bilir.

Əsl şair təkcə öz poeziyası ilə deyil, həm də başqa şairlərə münasibəti vasitəsilə başa düşülür.

Vahid Əziz başqasının nəzmini öz kəlamından çox sevir.

Həqiqi şair xüsusi qəbildən olan cərrahdır. Bu cərraha zamanın tənini təşrih etmək üçün mənəvi lisenziyanı yalnız özünü təşrih cəsarəti verir.

Yaradıcılıq keşməkeşli, əzablı deyilsə, biz şairə mənəvi şübhə ilə baxa bilərik. Bir dəfə Vahid Əziz mənə dedi: "Hər bir insanın həyatında faciəvi bir mənbə var, faciəsiz şair ya yarımçıq insandır, ya da xarakteri zəif olduğuna görə özünə qarşı amansız olmaqdan qorxan ağciyərin biridir".

Vahid Əziz üçün tənhalıq yalqızlıqdan fərqlidir. Bəzən yalqızlıq əzab səbəbinə deyil, bir kultun atributuna çevrilir. Amma onun üçün başqa cür tənhalıq mövcuddur: yaradıcının ruhunda daşıdığı, hələlik yalnız özünün anlaya bildiyi tənhalıq; bir cavan oğlanın və ya qızın sevgidən əvvəlki vəziyyətdə tənhalığı; düşmənləri ilə meydan üzbəüz qalan döyüşçünün tənhalığı. Təkbaşına döyüşmək cəsarəti ümumi cərgədə olan cəsarətdən yüksəkdir. Bundan əlavə, yalnız tənhalıqda baş verə biləcək bir döyüş var - bu da insanın öz-özü ilə davasıdır. Belə tənhalıq anları əslində daxili dünya ilə xaric arasında gizli əlaqə anlarından və ya bu əlaqəni axtarmaq anlarıdır, vəssalam. Daim təmtəraqla cəmiyyətlə qaynayıb-qarışdıqlarını bəyan edən şairlər reallıqda çox vaxt tənha olurlar, tənha olduqlarını söyləməkdən çəkinməyən şairlər isə ən azı ürək açmaq etibar qazandığına görə cəmiyyətlə daha çox bağlı olurlar. Öz tənhalığı haqqında həqiqəti yazmaq artıq tənhalığa qalib gəlməkdir.

Analar heç vaxt bəyənilmələri üçün ilə süni şəkildə övlad düzəltmir - analar sadəcə olaraq dünyaya övlad gətirir.

Qafiyəpərdazlar doğmur, zira doğmaq çox təhlükəlidir. Onlar kimyəvi yollarla şüşə kolbalarda homunkullar peydahlayır. Qafiyəpərdazların qəlbində müqəddəs atəş yoxdur, sadəcə hesabçının daşınan spirt qabı var. Bu hesablayıcının köməyi ilə onlar özgə uğurunun düsturunu tapıb onun əsasında öz səsini rasional olaraq yetişdirməyə cəhd edirlər. Amma bu adamların səsi təsir eləmir, təcrübə qazanmış səs yox, acının içindən keçib yoğrulmuş səs ruha toxuna, onda iz buraxa bilər.

Poeziya daim insan qəlbinin qaranlıq, qarışıq, çaşdıran dünyasının tərcüməsidir, bu baxımdan hər bir şair tərcüməçidir. Qəlb dilinin söz dilinə tam dəqiq tərcüməsi mümkün olmadığı kimi, sərbəst tərcümə qədər də təhlükəlidir, çünki qəlbin özünə xas əzəli halında əsər-əlamət qalmaz. Amma nə etməli? "Dilə gətirilmiş fikir yalandır" aforizminin müəllifi M.F.Axundov məhz susması yox, dilə gətirdiyi fikirlər sayəsində xatirələrimizdə yaşayır. Axundovun məntiqi ilə getsək, onda onun dediyi "Dilə gətirilmiş fikir yalandır" fikri özü artıq yalandır.

Şair Vahid Əziz öz qəlbinin tərcümanıdır.

Təəssüf ki, özgə qəlblərin tərcüməçisi olan şairlər yazdıqları şeirləri sənayenin ildırıma oxşayan səsi, cəng meydanında partlayışların gurultusu, tovuz quşuna oxşayan fəvvarələrin bayağı fışıltısı ilə doldurur, amma onların şeirini oxuyanda görürsən ki, şeir səssiz kinoya oxşayır, ekranda şimşəklər çaxır, amma gerçək ildırım səsi eşidilmir.

Gurultulu səslə bəyan edən şairlər var ki, onlar xalqın adından danışır. Onlara baxırsan və yazığın gəlməyə başlayır - əslində bu adamlar nə qədər tənhadır. Vahid Əziz tənhalıqdan çox danışır, xalq haqqında o qədər danışmır, amma ona diqqətlə baxdıqda anlayırsan ki, məhz o, xalqın adından danışır.

Bəzən poetik cəsarət karıxdıran metaforaların, fövqəladə qafiyələrin, ritmik supermüasir kakofoniyanın tətbiqi və yaxud əksinə, "cəsarətlə modernizmin qarşısına çıxarılmış sadəlik" (əslində oğurluqdan da betər bir şey) olaraq başa düşülür. Bəzən poetik cəsarət kiminsə sifətinə zərbə vurmaq olaraq başa düşülür.

Amma Vahid Əzizin əsl poetik cəsarəti ənənələrə qarşı amansızlıqdan, bu ənənələri pozanlara qarşı amansızlıqdan, ümumiyyətlə, ətrafı hədəf tutmuş amansızlıqdan yox, məhz özünə qarşı amansızlıqdan başlayır.

Folklor mənşəli olmadan şair olmaq mümkün deyil. Amma elə olur ki, insanlar zamanında gözəl olan patriarxallığa valeh olaraq folklorda ilişib qalıb poeziyanı geriyə sürükləməyə başlayırlar. Amma əslində patriarxallıq indi bizə göründüyü qədər də cazibədar deyil, çünki ən patriarxal dövrdə belə insanların qanı axıdılıb.

Həyatın əbədi olmadığını qəfildən dərk etmək ya insanı qarşısına çıxan ilk saman çöpündən yapışaraq çarəsiz şəkildə ora-bura vurnuxmağa məcbur edir, ya da fənadan azad edib daxili təmizlənmə yoluna çıxarır. Gənc ikən mücərrəd bir anlayış kimi görünən ölüm qəflətən əsl reallıq şəklində insanın qarşısında durur və bir qorxu səni ağuşuna alır: sən gedəndən sonra bu dünyada səndən sənin əsl siman yox, arxasında gizləndiyin maskalar qalacaq. Şair minlərlə güzgüdə inikas edərək yaşayır: kiminsə gözündə, evlərin və avtobusların pəncərələrində, amma o özü dünyanın güzgüsü, ən əsası özünün tərəfsiz güzgüsü ola bildimi? Yaxud o, əks etdirdiyi idbarlığın gözəllik kimi, zəmanənin faciəli simasının isə təlxəyin şəkildən şəklə düşən sifəti kimi göründüyü gülüş otağındakı güzgüyə oxşayırdı?

Şair Vahid Əziz saflıq güzgüsü, özünün isə tərəfsiz güzgüsü olub və olacaq!

Bəzən biz qrup öz məqsədləri naminə çoxmənalı şairlərin şişirdilməsinin, poeziyanın coğrafiyasının genişləndirilməsi adı altında, "paytaxtçılıqla" mübarizə adı altında mənəvi əyalətçiliyə valeh olmanın şahid oluruq. Hətta ən ucqar kənddə belə yaranmış əsl sənət əsəri tənqidçilərdən asılı olmayaraq ədəbiyyatın paytaxtına çevrilə bilər.

Guya gözəl sayılan bir ifadə var: "Heç kimin heç kimə borcu yoxdur". Əslində hamı hamıya borcludur, xüsusən də şairə.

Şair olmaq özünü borclu elan etmək cəsarətidir.

Şair ona şeiri sevməyi öyrədənlərə borcludur, çünki onlar ona həyatın mənasını hiss etdiriblər.

Şair özündən əvvəlki şairlərə borcludur, çünki sözün qüdrəti ona veriblər.

Şair bu günün şairlərinə, sex yoldaşlarına borcludur, çünki onların nəfəsi onun aldığı havadır, onun nəfəsi də onların aldığı havanın zərrəsidir.

Şair öz oxucularına və müasirlərinə borcludur, çünki onlar onun səsilə zaman və özləri haqqında danışmağa ümid edirlər.

Ona görə də Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalının Hipip kəndində dünyaya göz açmış Vahid Əzizin yaradıcılığı "yetmişinci" illər poeziyasının paytaxtı oldu! Vahid Əziz anlayır ki, bir şair kimi gələcək nəsillər qarşısında borcludur, çünki nə vaxtsa onun gözü ilə bizi görəcəklər.

Böyük Nazim Hikmət bir dəfə demişdi: Şairliyə təzə başlayanlar tez-tez mənə məktub yazıb soruşurlar: "Əsl şair olmaq üçün hansı xüsusiyyətlərə sahib olmaq lazımdır?" Mən bu sadəlövh suala heç vaxt cavab verməmişəm, amma indi cəhd edəcəyəm, baxmayaraq ki, bəlkə də bu özü də bir sadəlövhlükdür.

Beş belə xüsusiyyət var.

Birincisi: gərək vicdan sahibi olasan, amma bu şair olmaq üçün kifayət deyil.

İkincisi: gərək ağıl sahibi olasan, amma bu, şair olmaq üçün kifayət deyil.

Üçüncüsü: gərək cəsarətli olasan, amma bu şair olmaq üçün kifayət deyil.

Dördüncüsü: təkcə öz şeirlərini deyil, başqalarının da şeirlərini sevmək lazımdır, lakin bu, şair olmaq üçün kifayət deyil.

Beşincisi: yaxşı şeir yazmalısan, amma əvvəlki bütün keyfiyyətlərə sahib deyilsənsə, bu da şair olmaq üçün kifayət deyil".

Məşhur deyimə görə, poeziya xalqın özünüdərkidir. "Xalq özünü dərk etmək üçün öz şairlərini yaradır".

Şair Vahid Əziz ştrix deyil, bütün misralardan, bütün şeirlərdən ibarət bir xətdir - sözə, həyata öz münasibət xəttidir.

Ədəbiyyatda bəzən çox məharətlə düzəldilmiş saxta yaddaşlar mövcuddur. Bəzi şairlər keçmişdən danışarkən onu özlərinin bugünkü konsepsiyasına sərrast şəkildə uyğunlaşdırmağı bacarırlar, keçmişi özünə lazım olandan asılı olaraq ya həddindən artıq mənfiləşdirir, ya da həddən artıq pozitivləşdirirlər. Bu, yaddaş möhtəkirliyidir. Bəzi şairlər möhtəkirliyə əl atmadan öz yaddaşını tərkib hissələrinə bölməyə çalışırlar, ancaq ümumilikdə yaddaş qarşısında zəiflik göstərərək yalnız müəyyən sahələrdə dürüst olurlar. Bu, yaddaş qarşısında qorxudur.

Amma Vahid Əzizin şəffaf poeziyası həm möhtəkirliyin, həm də qorxunun fövqündədir.

Əgər "vicdan əzabı" ifadəsi varsa, niyə başqa bir ifadə - "yaddaş əzabı" ifadəsi olmasın? İncəsənət yumşaq divan deyil, mıxla dolu taxtadır. İncəsənət bəşəriyyətin əsas yaddaşıdır. Bəşər yaddaşından qaçan insan məgər insandır?

Bəzi şairlər hər bir şeri mənanı şüşə metafora kürəcikləri, sentimentallıq pambığı, zərif qafiyələr silsiləsi ilə ağırlaşdıraraq yeni il yolkası kimi bəzəyir, ağacın özü az qala görünmür. Ancaq başqa bir qüvvə də var - sadəliyin, bəzəksizliyin gücü.

Şair Vahid Əziz qətiyyətsizliyə nifrət edir və eyni zamanda anlayır ki, kor-koranə dağıdıcılıq ondan da betər ola bilər. Pərdəni deşən düşüncəsiz şpaqa Poloniyə deyil, görünməyən başqa birinə də dəyə bilər. Bütün mürəkkəblik, həm də şairin tarixə, onun yalanın ağır pərdələri arxasında gizlənmiş polonilərinə münasibətinin tamlığı zahiri ikiləşmədədir.

Şair qafiyə yazmaq bacarığının fövqündədir. Şair qəlbin ustadı sənətkardan, insanı kal insandan yüksəyə qaldıran bir xüsusiyyətidir.

Vahid Əziz üçün poeziya torpağı yalın ayaqla hiss etməkdir.

Böyük poeziya bəşəriyyətin bədii memuarlarıdır. Böyük şairlər ay işığı adamlarının yazıçılarıdır. Böyük ədəbiyyat təbabət üçün hələ də əlçatmaz olan, insanın dirilmə səviyyəsinə yüksələn ölüm üzərində qələbədir.

İki cür ikiüzlülük var.

Birinci növ Kaliqula kimi şəxsi ambisiya atını senata daxil etməyə can atan mənsəbpərəstlərin məharətlə əsl üzlərini gizlədib mənsəbpərəstliklə mübarizədə mənsəbə yetişmək istədikləri müasirliyə uyğunlaşmadır.

İkiüzlülüyün ikinci növü, insanın öz xalqının ehtiyaclarından üz döndərib, zamanın üstündən boylandığı əbədiyyətə uyğunlaşmaqdır. Amma əbədiyyət özü müasirliyə arxa çevirənlərdən üz döndərir.

İkiüzlülüyün bütün növləri sadəcə sənət surroqatıdır. Əsl sənət zaman kateqoriyalarına deyil, yalnız vicdana yönəlir. Şairin vicdanı iki vahiddir - o, eyni zamanda həm müasirlikdir, həm də əbədiyyətdir.

Qumilyov "Oxucu" adlı məqaləsində yazırdı: "Bacardığın zaman deyil, lazım olan məqamda yazmalısan. "Mümkündür" sözü poeziya tədqiqatının bütün sahələrindən kənara atılmalıdır". Heç o özü də həmişə bu qaydaya əməl etmirdi, amma hansı yazıçı harada və nə vaxt öz qaydalarına qüsursuz əməl edib ki və ümumiyyətlə, məgər bu, mümkündür?

Gecikmiş ehtiramın tələsikliyində Vahid Əzizdən, ümumiyyətlə, heç kimdən bir büt yaratmağa ehtiyac yoxdur.

Hətta Puşkinin də çoxlu pis şeirləri var və imza sahibinin kim olmasından asılı olmayaraq ən yaxşını ən pisdən ayırmağı bacarmaq lazımdır. Biganəliklə unudulmaqdan başqa, sitayişlə unudulmaq deyilən bir şey də var. Vahid Əzizin irsi təkcə bu günün yox, həm də gələcəyin poeziyaya məxsusdur. İrs ciddi sözdür. İrsə nə düşünmədən heyran olmaq, nə də laqeyd yanaşmaq olar.

Vahid Əzizin poeziyası təbii bir hadisədir. Onun intonasiyasında yalnız Azərbaycan torpağının tərkibində mövcud olan mineralın sehrli parıltısı var. Vahid Əzizin poeziyası yalnız Azərbaycan təbiətinin və yalnız Azərbaycan dilinin övladıdır.

Vahid Əzizin bütün poeziyası onun özü haqqında böyük bir poemadır. Bəzən bizə elə gəlir ki, ədəbiyyat ölür, hətta tənqidçilər vaxtından əvvəl nekroloq kimi görünən yazılar da yazır, amma ədəbiyyat ölmək istəmir, ölə bilməz. Bəli, o, ölə bilməz! İstənilən ölkənin ədəbiyyatı müvəqqəti olaraq bəzən ölümü xatırladan letargiya yuxusuna gedə bilər, amma ədəbiyyat ölürsə, xalqın ruhu da ölür. Xalqın ruhu isə ölməzdir, yəni ədəbiyyat da ölməzdir.

Murat BAYKAL

525-ci qəzet.- 2024.- 9 yanvar,№ 2.- S.14;15.