İki fərqli Molla Nəsrəddin: Mirzə Cəlil hansını seçmişdi?

"Madam ki, Xocanı xalq yaratmışdı, o, əlbəttə, xalqa bənzəyəcəkdi..."

Orhan Veli Kanık

Ümumtürk mədəniyyətinin tanıdığı Molla Nəsrəddinlər

Azərbaycan türkləri Molla Nəsrəddinin güney şəhərlərimizdə, həmçinin Şamaxı, Bakı kəndlərindəki əhvalatlarını, lətifələrini təmsil və təbliğ edir, Mollanın Azərbaycan sərhədləri içindəki taleyini danışır nəsillərə, onun bu coğrafiyadakı sərgüzəştlərini araşdırırlar. Anadolu türkləri Xocanın Eskişehir, Konya, Nevşehir, Akşehir, Kastamonu vilayətlərində başına gələnləri, orada nazil olan lətifələri danışır, türkiyəli tarixçilər Molla Nəsrəddin portretinin Anadolu üfüqlərini kəşf edirlər. Mərkəzi Asiya türkləri, xüsusən də, özbəklər Xocanın Buxara sərgüzəştlərinin təbliğ-tədrisinə üstünlük verirlər. Lakin Molla Nəsrəddin obrazının əhatə etdiyi, təsir dairəsində olduğu torpaqlar təkcə türk torpaqları ilə məhdudlaşmır. Albaniyalılar da Mollanın ününə şərik çıxırlar. Tarixçi Tahir Alanqu "Albaniyada Molla Nəsrəddin" məqaləsində albanların mənimsədikləri, məktəblərdə tədris etdikləri Molla Nəsrəddin lətifələrindən yazır. Tarixçinin iddiasına görə, Xoca, həqiqətən, Balkan ölkələrini gəzib. Bu, əlbəttə, sadəcə bir iddiadır. Araşdırmaçı yazar Halil Demirci isə Nəsrəddin Xocanın Almaniyada məşhur olan 323 lətifəsini və almanların bu lətifələri necə yozduqlarını qələmə aldığı "Molla Nəsrəddin Almaniyada" adlı kitabında Avropaya qədər səs salmış bu türkmən obrazının Qədim Dünyadakı məşhurluğundan söz açır. Təkcə türk mədəniyyəti ilə deyil, həm də İslam mədəniyyəti ilə birbaşa əlaqə qura biləcəyimiz bu fövqəl bəşəri obraz ərəblərə görə isə Cuha ləqəbli yəhudi bir tacirdir. Lakin nə qədər türklərin Molla Nəsrəddininə bənzətmək istəsələr də, Cuhanın sərgüzəştləri ilə Molla Nəsrəddin idrakı və tərbiyəsi arasında dağlar qədər fərq var. Ərəblərin bəzən Cuhanı "Yəhudi Cuha" deyə adlandırması da, əslində, ərəb folklorunda bu obraza qarşı olan kini, nifrəti açıq-aydın ortaya sərmiş olur. Səbəbi isə yəqin ki, gerçək həyatda Molla Nəsrəddin kimliyində tanıdığımız hikmət sahibinin ərəb və fars mədəniyyətinə deyil, qədim türkmən mədəniyyətinə istinad etməsidir. Bu barədə bir azdan.

Qeyd edim ki, Molla Nəsrəddin lətifələrinin ən qədim əlyazması 1557-ci ilə aid olan nüsxədir ki, hazırda Oksford Milli Kitabxanasında saxlanılır. Digər qədim əlyazma isə 1676-cı ilə təsadüf edən nüsxədir. Bu nüsxə Paris Milli Kitabxanasının Şərq əlyazmaları nümunələri arasında saxlanılır. Bu günə qədər gəlib çatan 3000-dən artıq Molla Nəsrəddin lətifəsi bilinsə də, onların bir çoxu sonradan quraşdırılmış, ya da müxtəlif el sözlərinin müəllifləşdirilmiş halıdır.

Azərbaycanlı Molla Nəsrəddin və ya Ahi Evrən...

Məşhur türkoloq, ədəbiyyatşünas Fuad Köprülü "Anadoluda İslamiyyət" kitabında təriqətlərdən bəhs edərkən orta əsrlərin ən böyük, ən güclü təriqətlərdən biri, türkmən irfanının yeganə təmsilçisi ahilərdən, ahilik təriqətindən və onun yaradıcısı Ahi Evrəndən söz açır. Bu həm də Ahi Evrən haqqındakı əsas və ciddi mənbələrdən biri hesab edilir. Digər ciddi mənbə isə Abdülbaki Gölpınarlının "Türkiyədəki məzhəblər və təriqətlər" kitabıdır. Hər iki kitabda o dövrün iki böyük təriqəti - mövləvilər və ahilər arasındakı ideoloji və qan davasından da bəhs edilir. Mövlana Cəlaləddin Rumi və Ahi Evrən ləqəbli Molla Nəsrəddin arasındakı münaqişənin Səlcuqlu dövlətini necə yıxmasından, monqolların Anadolunu işğalından, həmçinin fars və türkmən irfanın bitib-tükənməyən ideoloji ziddiyyətlərindən ürək ağrısıyla yazan hər iki müəllif bu davada Molla Nəsrəddin tərəfdədir. Bəs kimdir Ahi Evrən və ya Molla Nəsrəddin?

Belə bilinir ki, Molla Nəsrəddin 1171-ci ildə Azərbaycanın Xoy vilayətində anadan olub və 1262-ci ildə Anadoludakı Kırşehirdə vəfat edib. Əhməd Yəsəvinin tələbəsidir. Hacı Bektaş Vəli və Mövlana ilə eyni vaxtda Anadoluda məşhurluq tapıb. Tarixi qeydlərdə adı Nasir üd-din Ebül Hakayü Mahmud el Hay kimi keçir. Hər kəsi qorxudan evrən adlanan böyük bir ilanın onu görən kimi sakitləşməsi Nəsrəddinə Ahi Evrən ləqəbini qazandırır. Orta Asiyadan Anadoluya köçən səlcuqlu türklərindən biridir. Konya və Kayseridə Ahilik təşkilatının yaranması və yayılmasında böyük rolu olub. Böyük türk ozanı Yunis Əmrə də eyni təşkilatın üzvlərindən biri olub. Anadoluda məşhurlaşan başqa bir təsəvvüf ustadı Mövlananin fars ideyaları üzərində qurulan sufilik təriqətini sərt tənqid edir və beləcə onların arasında soyuqluq yaranır. Monqolların istilasından Anadoluya qaçan Mərkəzi Asiya türklərinin təşkilatlanmasına kömək edir.

Araşdırmaçı yazar Mikayıl Bayramın 1975-ci ildə yayımlanan "Mövlana-Ahi Evrən davası" kitabı böyük səs-küyə səbəb olub. Hətta bir müddət kitabın qadağan edilməsi də müzakirə mövzusu idi. 2005-ci ildə televiziya verilişlərinin birində yenidən bu mövzuya toxunan tarixçi bir müddət dindarlar tərəfindən təqib olundu. Mikayıl Bayram Molla Nəsrəddinin Mövlana tərəfindən öldürüldüyünü iddia edirdi və kitablarında bunu sübut edəcək tarixi dəlillər yayımlamışdı. Həmçinin mövləvilərin böyük mürşidi Təbrizli Şəmsin öz arvadını öldürməsi, daha sonra Mövlananın kiçik oğluyla əlbir olub Şəmsi aradan götürdən Ahi Evrənin sonralar Bektaşi təkkələrinə sığınması da mübahisə doğurmuşdu. Bu qanlı münaqişənin təfərrüatlarını Mikayıl Bayramdan əvvəl həm Köprülü, həm də Gölpınarlı yazıb. Ahi Evrən türk irfanın İslamın qondarma fars milliyyətçiliyinə baş qaldırmış yeganə şəxsiyyətidir.

Anadolunun Molla Nəsrəddini və ya Nəsrəddin Xoca...

Bir il davam edən Babailər üsyanı Səlcuqlu dövlətinin əsas tənəzzül səbəblərindən biri kimi tarixin yaddaşına yazıldı. 6000 nəfər üsyankar babai təxminən II Qiyasəddin Keyxosrovun əmrində olan 60 minlik türk ordusuna qalib gəldi. Üsyanın sonunda babailərdən cəmi yüz nəfərə yaxın təriqətçi sağ qalmışdı. Lakin bu qədər ağır itkinin nəticəsində babailər monqolların dövlətin dərinlərinə girişini sığortalamışdılar. Molla Nəsrəddin obrazı məhz bu üsyandan sonra ortalığa çıxdı. Məğlub xalqın danışan dili idi. Əvvəlcə monqollarla, sonra Teymurilərlə.

Anadolunun Molla Nəsrəddini bir çox tarixçinin yetkil qənaətinə görə 1208-1284-cü illər arasında İç Anadolu bölgəsində yaşayıb. Doğum yeri Sivrihisar (Eskişehir) göstərilir. Dəfn olduğu yer isə Konyanın Akşehir bölgəsidir. Hər il Molla Nəsrəddin günləri bu bölgələrdə keçirilir. Molla Nəsrəddin lətifələrinin orijinal variantları da məhz bu coğrafiyada yaranıb. Bu gün dillər əzbəri olan lətifələrin bir çoxunun məhz bu kəndlərdən dünyaya yayıldığı iddia olunur.

Anadolunun dünyaya təqdim etdiyi Molla Nəsrəddinlə Ahi Evrən arasında bir çox fərqlər var. Əsas fərq isə Nəsrəddin Xocanın Ahi Evrəndən fərqli olaraq heç bir ideoloji mənsubiyyətinin olmamasıdır. Fuad Köprülü Nəsrəddin Xocanı daha çox maarifpərvər biri kimi təqdim edir. Lətifələrinin alt qatında tərbiyəvi təməllərin olduğunu diqqətə çatdırır.

"Molla Nəsrəddin lətifələri" kimi oxuduğumuz bütün kitablarda bəhsi keçən şəxs də Sivrihisardan olan Molla Nəsrəddindir.

Azərbaycan maarifçiliyi, Mirzə Cəlil, Molla Nəsrəddin...

"Molla Nəsrəddin" jurnalı və onun xidmətləri haqqında Azərbaycan mətbuatında da, ədəbiyyat tarixində də kifayət qədər yazılıb. Bəs Cəlil Məmmədquluzadə niyə Molla Nəsrəddini seçmişdi? Və ya seçdiyi Molla Nəsrəddin kimdir?

Ahi Evrənin türk irafanının təbliğatçısı kimi qarşımıza çıxdığı tarixi mühitlə Mirzə Cəlilin yaşadığı dövr bir-birinə oxşayır. Hər ikisi milli kimliyi yad ideologiyalardan, əsarətdən xilas etmək niyyətindədir. Eyni zamanda digər Molla Nəsrəddin idrakı və maarifçiliyi ilə də Cəlil Məmmədquluzadə düşüncələri arasında xeyli oxşarlıqlar var. Bu baxımdan Cəlil Məmmədquluzadə və onun eşşəyinə tərs minmiş Molla Nəsrəddini tarixin iki Nəsrəddinin ortaq prototipidir. Mirzənin təqdim etdiyi Molla Nəsrəddin həm milli kimliyin, həm də modern düşüncənin təmsilçisidir.

Fars və rus mədəniyyəti arasında öz mədəni rifahını itirmiş bir cameə üçün Molla Nəsrəddin obrazı vaxtında edilmiş ürək masajı idi. Yenidən həyata qaytarmağa kömək etmişdi, amma çox yaşada bilməmişdi.

Molla Nəsrəddin 600 il sonra gözlərini Qafqazda açmışdı. Bu, onun son səyahəti idi. Mirzə Cəlil məhz Molla Nəsrəddin müstəvisində sonuncu dərviş hesab edilə bilər. Mədəniyyət carçıları ilə Azərbaycanda döymədiyi qapı qalmamışdı. Həqiqət isə ona başqa şeyləri göstərəcəkdi. Bu günün Anadolusunda yaşanan cəhalət vaxtilə bizim torpaqlarda da yaşanırdı. Özümüzə gəlmək üçün azı 100 il lazım idi.

Molla Nəsrəddinin əsrlərlə yaşamasının səbəbi də budur: həm fərdlərə, həm toplumlara xitab edir. Bütün qaynaqlar kimi Molla Nəsrəddinin də yenidən araşdırılması vacib işlərdən biridir.

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet.- 2024.- 19 yanvar,№10.- S.13.