Qiymətli irsdən
yadigar əlyazmalar
Cəlil Məmmədquluzadənin müasiri və Nehrəm
məktəbində işləyərkən müəllim
yoldaşı olmuş Mirzə Cəlil Mirzəyev (1874-1915) həm
də "Şürbi" təxəllüsü ilə
şeirlər yazıb. Keçən əsrin 80-ci illərinədək
C.Mirzəyevin həyatı və ədəbi-pedaqoji fəaliyyəti,
demək olar ki, öyrənilməyib. Düzdür, həmin
vaxtadək onun haqqında M.S.Ordubadinin bir xatirəsi və M.Nəsirlinin
bir oçerki oxucularda müəyyən təsəvvür
yaradıb. Lakin bu mənbələrdə, xüsusilə M.Nəsirlinin
oçerkində C.Mirzəyevin həyatı və fəaliyyəti
tam şəkildə əhatə olunmur, eyni zamanda bir sıra
səhv və həqiqətə uyğun olmayan fikir və məlumatlara
rast gəlinir. Hətta M.Nəsirli C.Mirzəyevin şəkli
kimi təqdim etdiyi fotoşəkil də ona məxsus deyil. Bu
fotoşəkildə əks olunan şəxs bütün tədqiqatçıların
təsdiq etdiyi kimi, vaxtilə M.T.Sidqi ilə birlikdə "Məktəbi-Tərbiyə"də
müəllim işləyən Mirzə Ələkbər
Süleymanovdur.
C.Mirzəyev haqqında arxiv materiallarına istinad
olunaraq aparılan ilk və hələlik son sistemli və elmi
yeniliyi ilə fərqlənən tədqiqat işi akademik
İsa Həbibbəyliyə məxsusdur. Elmi dövriyyəyə
daxil etdiyi materiallar - C.Mirzəyevin AMEA M.Füzuli adına
Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunan məktubları,
Ermənistan Respublikası Mərkəzi Dövlət Tarix
Arxivində qorunan şəxsi işi və xidməti fəaliyyətinə
dair formulyar siyahı, C.Mirzəyevin oğlu jurnalist Əli Mirzəyevin
şəxsi arxivində saxlanılan şeirləri,
muzeyşünas Fikrət Sultanovun şəxsi arxivindəki
atası Əbülqasım Sultanovun "Ədəbi nümunələr
müntəxabatı" alimə imkan verib ki, mövcud tədqiqat
işlərində yol verilən bir sıra təhrifləri
aşkara çıxarmaqla bərabər, onun həyatı, fəaliyyəti
və şeir yaradıcılığı haqqında dəyərli,
orijinal və dəqiqləşdirilmiş obyektiv fikir və
mülahizələr söyləyə bilsin.
İ.Həbibbəylinin araşdırmalarından sonra
C.Mirzəyevin həyat və fəaliyyəti haqqında yeni
fikir söyləmək çətin olsa da, son zamanlarda əldə
etdiyimiz avtoqrafı yox, ərəb əlifbası ilə
üzü köçürülmüş16 qəzəli
onun şeir yaradıcılığı barəsində indiyədək
söylənilən fikir və mülahizələrə bəzi
əlavələr etməyə imkan verir. Həmin qəzəllər
AMEA Naxçıvan Bölməsi Əlyazmalar Fondunda şair
Müzəffər Nəsirlinin şəxsi arxivində
saxlanılır. Qəzəllər göy mürəkkəblə,
nəstəliq xətti ilə 20x30 ölçülü tək-tək
cizgisiz ağ vərəqlərə yazılıb. Hər vərəqin
aşağıdan sağ küncündə
"Köçürən Ağa Ağayev Rza oğlu.
Naxçıvan şəhəri" sözləri
yazılıb. Qəzəllərin hansı mənbədən
köçürülməsi qeyd olunmayıb. Ağa
Ağayevin vaxtilə Naxçıvan şəhərində
yaşaması ehtimal olunur.
Haqqında söhbət açdığımız qəzəllərin
bəzi beytlərindən M.Nəsirlinin oçerki və
İ.Həbibbəylinin məqaləsində istifadə olunub.
M.Nəsirli və İ.Həbibbəylinin oçerk və
məqalələrində nümunə verdiyi beytləri
A.Ağayev nüsxələrindəki eyni beytlərlə
müqayisə edərkən bəzi yanlış oxunan və
ya fərqli söz və ifadələrə, həmçinin
mətndə edilən ixtisar və əlavələrə rast
gəlmək olur. Bu hal M.Nəsirlinin misal gətirdiyi beytlərdə
daha çox özünü göstərir. Şübhə
yoxdur ki, M.Nəsirlinin istifadə etdiyi beytlər onun öz
arxivindən tapdığımız A.Ağayev nüsxələrindən
götürülüb. M.Nəsirli variantı ilə
A.Ağayev nüsxələri arasında fərqli söz və
ifadələr, hətta misralar varsa, deməli, o, istinad etdiyi mənbəyə
ya mətnşünaslıqda qəbuledilməz sayılan sərbəstliklə
yanaşıb, ya da bəzi söz və ifadələri
düzgün oxuya bilməyib. Bəzi nümunələri nəzərdən
keçirək:
A.Ağayevdə: Yenə bəlayi-başım mehri-yar
ilən doludur
M.Nəsirlidə: Yenə bəlayi-başım
eşq-yar ilə doludur
A.Ağayevdə: Səni xəyala salıb çəkmişəm
o qədər mən ah
M.Nəsirlidə: Məni xəyala salıb yenə
unutdun sən
A.Ağayevdə: Suzi-eşqi çün təlim edib
üşşaqə pərvanə
M.Nəsirlidə: Hər sözü eşqə təlim
edibdir çün pərvanə.
Bu nümunələrdə M.Nəsirlinin qəzəllərin
mətninə müdaxiləsi özünü göstərir.
"Viran", "mehri-yar",
"dövreyi-gül"ü "viranə",
"eşq-yar", "rui-gül" kimi yazması isə
onun söz və ifadələri düzgün oxumamasından
irəli gəlir
İ.Həbibbəylinin nümunə gətirdiyi beytlərə
gəldikdə isə o, bu beytləri özünün şəxsi
arxivində saxlanılan həmin şeirin əslindən
götürdüyünü qeyd edir. Onun nümunə gətirdiyi
beytləri A.Ağayev nüsxələri ilə müqayisə
edərkən belə bir mənzərənin şahidi oluruq:
A.Ağayevdə: Bu xərabə könlümü
verdim yenə dildarə mən
İ.Həbibbəylidə: Bu xərabə
köhlümü verdim yenə bir yarə mən
A.Ağayevdə: Bu bəlaya tapmadım ölməkdən
özgə çarə mən
İ.Həbibbəylidə: Bu bəlayə tapmadım
özümdən özgə çarə mən.
Yeri gəlmişkən həm M.Nəsirli, həm də
İ.Həbibbəyli Şürbinin A.Ağayev nüsxələrində
olmayan bəzi qəzəllərindən də istifadə edib.
M.Nəsirlinin nümunə gətirdiyi aşağıdakı
beytlərin haradan götürməsi bəlli deyil.
Ruzigarın gərdişindən hər zaman dad eylərəm,
İsmini daim dilimdə zikri-övrad eylərəm
İstərəm badi-səbadan göndərəm
peyğamını,
Tutmaz əl, yazmaz qələm hərçəndi fəryad
eylərəm.
İ.Həbibbəylinin isə bir beytini misal çəkdiyi
qəzəlin avtoqrafı AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutunda M.Ə.Sidqinin şəxsi arxivində mühafizə
olunur. Şeirin tam mətni filologiya elmləri doktoru Nailə Səmədovanın
tərtib etdiyi "Məmmədəli Sidqinin şəxsi fondu"
adlı kitabına daxil edilmişdir.
İ.Həbibbəylinin həmin şeirdən
nümunə gətirdiyi beyt budur:
İndi ki, eşq çəkər haileyi-cəngə
səni,
Özünü eylə fəda mərdeyi-mərdanə
genə.
Əslində həmin beyt avtoqrafa uyğun olaraq belə
yazılmalı idi:
İndi ki, eşq çəkür mərhəleyi-cəngə
səni,
Özünü eylə fəda firqeyi-mərdanə
genə.
N.Səmədovanın təqdim etdiyi həmin
şeirin aşağıdakı misrasında da bir səhvə
yol verilib və bir söz buraxılıb:
Aşiq ol... kimi bir nəzər oğlanə genə.
Beyt avtoqrafda belədir:
Aşiq ol həşrə kimi bir nəfər oğlanə
genə.
Bu qəzəllə bağlı bir məsələnin
də üzərində dayanmaq istərdik. N.Səmədova həmin
qəzəli nəzərdə tutaraq yazır: "Müəllifi
qeyd edilməsə də, bu sənədin (qəzəlin -
F.X.) Cəlil Mirzəyevin xəttinə bənzədiyini və
onun məktubları saxlanılan sənədlərlə bir
saxlama vahidi altında yerləşdiyini əsas
götürülərək şeirin Cəlil Mirzəyev tərəfindən
yazıldığını ehtimal etmək olar".
Əvvəla, onu qeyd edək ki, N.Səmədovanın
"bu sənəd Cəlil Mirzəyevin xəttinə bənzəyir"
iddiasına rəğmən, elə onun öz xətti ilə
yazılıb. Bu fikrin doğruluğunu sübut etmək
üçünuzağa getmək lazım deyil, onun xəttini
həmin qovluqda saxlanılan M.Ə.Sidqiyə
yazdığı məktubların xətti ilə
tutuşdurmaq kifayətdir. İkincisi, Şürbi qəzəl
ədəbiyyatının ənənəsinə əməl
edərək məqtə beytində öz təxəllüsünü
işlədib:
Gəlmisən Şürbiyü kafir necə imanə
genə?
Əgər N.Səmədova "Şürbi"
sözünü "şərirü" kimi səhv oxumasa
idi, yuxarıda xatırlatdığımız qeyri-dəqiq qənaətə
gəlməzdi!
Həm M.Nəsirli, həm də İ.Həbibbəylinin
məqalələrində Şürbinin qəzəllərinin
təhlilinə cəmi səhifə yarım həsr olunub. M.Nəsirlinin
fikrincə: Şürbinin qəzəllərində "insana
məhəbbət, təmiz hisslər, həqiqi sevgi tərənnüm
edilib"; "Ayrılıqdan doğan ürək
çırpıntıları, vüsal həsrəti"
ifadə olunub; "O, qəzəllərində klassik
şeirimizdən aldığı təşbihlərə yeni
məna verərək fikrini səmimi və rəvan surətdə
ifadə edib".
İ.Həbibbəylinin qənaətinə görə
isə Şürbinin qəzəllərində: "Aşiqanə
məzmun orijinal bədii vasitələrlə mənalandırılmışdır";
Klassik qəzəllərdən fərqli olaraq bu bu qəzəllərdə
"bədii dilin müəyyən səviyyədə xəlqiləşmə
prosesi" baş vermişdir; Həyat eşqi ilə
dövran qəmi üz-üzə dayanmışdır";
"Aşiqin şəxsi iztirablarından çox, ümumiyyətlə,
ədalət, səadət harayçısı olduğunu,
qurtuluş istəyini də görməmək mümkün
deyil".
A.Ağayev nüsxələrinə istinad edərək
hər iki müəllifin fikir və qənaətlərinə
onu da əlavə edə bilərik ki, Şürbinin aşiqi
bədbindir, məşuqənin onu fəraq oduna salmasından
şikayətlənir, fələyi həsrətin baiskarı
sayır, məzarını yarının qazmasını
arzulayır, məşuqəsinin ona
inamsızlığından gileylənir, rəqibin tənəsindən
təngə gəldiyini bildirir, özünü Məcnun kimi
divanəyə, şamü səhər ağlayan Yaquba bənzədir,
əğyarın tənəsinə məruz qalmasını bəyan
edir, vüsala çatmaq üçün allahdan imdad diləyir,
"məşuqədə hərgiz vafa olmaz" deyir, qəlbini
səbr etməyə çağırır, hicran qəminə
çarənin olmamasından təəssüflənir,
allahdan yarını bədnəzərdən qorumağı təvəqqe
edir, hərdən hicran bəlasından xilas olmağın
yolunu ölümdə görür.
Şürbi çox duyğulu bir insan olub. Müasiri
M.S.Ordubadinin verdiyi məlumata görə: "O, çox
gözəl tar çalır və oxuyurdu, eyni zamanda fəsahətli
və şirindilli" idi. Fikrimizcə, onun qəzəllərindəki
səmimiyyət öz qidasını məhz bu amillərdən
almışdır.
Qəzəllərindəki bədbinliyə gəlincə
isə bunun səbəbini onun talesizliyi və şəxsi həyatındakı
uğursuzluqlarda axtarmaq lazımdır. Hələ gənc
yaşlarında "sısqa, öskürəkli, arıq və
dişləri papiros tüstüsündən
saralmış" (M.S.Ordubadi) Şürbi sonralar özü
demişkən, "dünyanın hər təpiyinə adətkar
olsa" da, "zəmanənin sitəmindən" anlamaq dərdi
ilə dünyaya göz açan bəzi həmyerliləri
kimi, dostu Məmmədəli Sidqiyə yazdığıtək
hərdən "oturub müntəzirdir ki, nə vaxt əcəlləri
gələcək, öləcəklər".
Belə əhval-ruhiyyədə olan şairin lirik məni
nikbin ola bilərdimi?
Elmi ədəbiyyatda Şürbi C.Məmmədquluzadənin
"Ölülər" əsərindəki Kefli İskəndərin
prototiplərindən biri hesab olunur. Bizcə, qəzəllərindəki
aşiqin də prototipi Şürbinin özüdür!
Şürbinin tədqiqata cəlb etdiyimiz qəzəllərinin
əlyazma variantlarının tam mətnləri onun şeir
yaradıcılığı haqqında indiyədək
söylənilən fikir və mülahizələri
dolğunlaşdırmaq və bir qədər də əsaslandırmaqla
yanaşı, həm də bəzi yeni elmi qənaətlərə
gəlməyə imkan verir.
Fərman XƏLİLOV
AMEA Naxçıvan Bölməsi Əlyazmalar Fondunun
baş direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru
525-ci qəzet.- 2024.- 19 yanvar,№10.- S.12.