O SƏS YENƏ
YÜKSƏLƏCƏK
Anadan lal doğulmamış, amma sonradan dili
tutulmuş, səsi batmış, illərlə söz deməyə
həsrət qalmış birinin qəfilcə
danışmağa başlamasının onun əzizlərini
nə təhər riqqətə gətirməsini, necə
sonsuz bir sevincə qərq eləməsini təsəvvür
edin və onda inanacaqsınız ki, üzdən baxanda
insanı kövrəldəcəyinə əsla güman gəlməyən
sadə sözlər qəhərləndirə də,
ağlada da bilərmiş. Həm də bir-iki nəfəri
deyil, yerinə görə onlarla, yüzlərlə, hətta
onminlər və yüzminlərlə insanı da!
Radio danışırdı və saatın neçə
olmasını xəbər verirdi. Meydana toplaşmış
insanlar qulaq asırdılar, doluxsunurdular. Radio
danışırdı və deyirdi ki, indi xəbərləri
eşidəcəksiniz, ardınca konsert olacaq. Bu adidən-adi
sözlərlə bığlı-saqqallı adamların qəhərlənərək
köks ötürməsinə, yanaqlarından ixtiyarsız
göz yaşı damlalarının axmasına bir filmin
kadrlarında baxsan heyrətlənərsən ki, burada nə
var bu qədər qocalı-cavanlı adam belə
duyğulanıb.
İnanılmazdır, amma millətin belə sadə
sözlərə ağladığı günlər
varmış və köksə sığmayan nəhayətsiz
sevincin göz yaşlarına çevrildiyi həmin dəqiqələr
Azərbaycan xalqının ömründə olub. Milləti fərəh
qəhərinə bürüməyə qadir heç bir hadisə
isə qətiyyən sadə sayıla bilməz! Bu əhvalat
baş verib 1946-cı ilin yazında.
O il Təbrizin yaddaşında, Cənubi Azərbaycanın
hafizəsində, bütövlükdə bütün Azərbaycanın
qəlbində həmişə ən bəxtiyar illərdən
biri kimi qalacaq. Çox da o ilin sonunda kədərli səhifə
var. Həmin il - 1946-cı ildə Təbrizdə - Cənubi Azərbaycanda
Milli Hökumət qurulmuşdu, yalnız Güneydə deyil,
Quzeydə də bütün Azərbaycan boyu xalq
şadyanalıq edirdi, səadət içərisində idi.
Hər il kimi, 1946-cı ilin də qışı oldu,
sonra yazı gəldi, ardınca yayı, payızı
yetişdi. Amma bütün başqa illərdən fərqli
olaraq, o ilin əslində hər günü Cənubi Azərbaycan
üçün bahardı. Çünki xalq istiqlalın
şirin tamını hiss etmişdi və o fövqəladə
şirinlikli dad elə sehrlidir ki, bir dəfə
yaşandısa, daha heç vaxt o təsir damaqdan getmir, millətin
hafizəsində biryolluq qalır və hansısa millətin
yaddaşında istiqlal içində yaşadığı
günlərin havası varsa, o toplum gec-tez mütləq ləzzətinə
aşina olduğu azadlığına yenidən qovuşur.
Lakin 1946-cı ili Təbriz və tamam Güney Azərbaycan
üçün son dərəcə əlamətdar edən
bir başqa uğur da vardı ki, həmin il Azərbaycanın
ikinci radiosu doğulmuşdu - 1926-cı il noyabrın 6-da
Şimali Azərbaycanda radiolardan "Danışır
Bakı" sözləri ilk dəfə səslənmişdi
və düz 20 il sonra, 1946-cı ilin 7 aprelində artıq Cənubi
Azərbaycandan da birinci dəfə "Danışır Təbriz"
sədası ucaldı.
Bu əhvalatı mənə unudulmaz bəstəkarımız
Cahangir Cahangirov (1921-1992) söyləyib. Etiraf edirdi ki,
ömrü boyu dəfələrlə səhnələrə
çıxsa da, ən müxtəlif orkestrlərə rəhbərlik
etsə də, əsərləri dönə-dönə ən
mötəbər səhnələrdə çalınsa da, həmin
səsləniş, həminki konsert, həminki gün onun
ömrü boyu nə yaddaşından silinər, nə də
gözünün qabağından gedər. Əhvalat
1946-cı ilin aprel ayının 26-da Təbrizdə vaqe
olmuşdu. Dövlət teatrının səhnəsi
bayramsayağı bəzədilib. Az sonra Baş nazir Seyid Cəfər
Pişəvəri zala daxil olacaq. Öz hökumət
lojasında əyləşəcək və Cahangir Cahangirov
orkestri idarə etməyə başlayacaq. Orkestr milli
marşı çalacaq. O milli sürudu ki, onun musiqisini
Cahangir Cahangirov bəstələmiş, sözlərini Mir
Mehdi Etimad yazmışdı. O milli himn ki, səslənincə
bu gün də insanın qəlbində ən coşqun vətənçi
duyğular oyadır:
Ey vətənim Azərbaycan,
Odlar yurdundan bir nişan.
Sən böyütdün qəhrəmanlar,
Adlı-sanlı keçmişin var.
Qoca Şərqin çırağısan,
Azadlığın bayrağısan.
Sənsən bizə Ana Vətən,
Sənsən bizə nemət verən,
Sənsən bizə ruh-i rəvan,
Yaşa-yaşa, Azərbaycan!
O gün Təbriz radiosunun rəsmi
açılış mərasimi keçirilirdi. Hadisədən
1 gün sonra "Azərbaycan" qəzetində dərc edilən
"Radiostansiyamızın rəsmi
açılışı" adlı məqaləsində
Rza Azəri belə yazırdı: "Cümə günü
aprel ayının 26-da qəhrəman Azərbaycan millətinin
ən təntənəli günlərindən birisi və bəlkə
də böyük bayram idi. Səhnənin önündə
mikrofon qoyulmuşdu. Sevimli Baş nazirimiz cənab Pişəvərinin
tərəfindən radionun rəsmi
açılışını hörmətli Milli Məclisimizin
rəisi cənab Hacı Mirzəli Şəbüstəri
şəxsən ifa edəcəklərdi. Hamı səbirsizliklə
rəsmi açılışın gedişini görmək
intizarında idi. Saat 17:30-dur. Bu sırada səhnənin pərdəsi
yavaş-yavaş açılır. Səhnənin mənzərəsi
çox diqqətəlayiqdir. Ən öndə, mizlər
üstündəki güldanlarda əlvan çiçəklər
düzülüb. Güllərin arxasında cənab Şəbüstəri
və sair möhtərəm şəxslərdən bir
neçə nəfər stullarda otururdular. Onların da
arxasında 40-a qədər qadınlı-kişili Dövlət
teatrının aktrisa və aktyorları ayaq üstündə
nizam ilə düzülmüşdülər. Səhnə
önündə Dövlət orkestrinin heyəti cənab
Cahangir Cahangirovun rəhbərliyi altında hazır idilər.
Bu sırada hörmətli Baş nazirimiz xüsusi
lojalarına daxil olduqda Azərbaycan Milli Marşı oxunub
çalınmağa başladığından hamı
ayağa qalxmışdı. Başı açıq, tam
ehtiram və sükut ilə marşa qulaq asmağa
başladılar. Marş qurtarandan sonra alqış tufanı
qopdu. "Ura" və alqış səsləri salonu lərzəyə
gətirmişdi. Bu təntənəli mərasimdə
ixtiyarsız hər kəsin gözündən sevinc
yaşları axırdı. Rəsmi açılış
qurtardıqdan sonra beş dəqiqə tənəffüs elan
edildi. Tənəffüsdən sonra konsert hissəsi
başlandı. Konsert hissəsində də bəstəkar cənab
Cahangir Cahangirovun özlərinin bəstələdikləri, yəni
nota çəkdikləri solosu, cənab Dəbbaqinin ifası,
Hüseyn Cavanın aşıq havaları və milli
mahnıları, Dövlət teatrının aktyor heyətinin
xorla oxuduqları fədai marşları çox şiddətli,
gurultulu alqışlar və ura səsləri ilə dəfələrlə
qarşılandı".
Məqalə bununla bitmirdi və başqa diqqətəlayiq
təfərrüatı da diqqətə
çatdırırdı. Axşam saat 8-in yarısında mərasim
yekunlaşır. Rəsmi dəvət olunmuşları bu tədbirin
davamı kimi çox da uzaqda olmayan radiostansiya və studiya ilə
yaxından tanışlıqçün İqtisad Nazirliyinin
yanındakı ünvana dəvət edirlər:
"Studiyanın bütün salonları ali tərzdə
xalça və mebellərlə döşənib hər yeri
bəzənmiş, bütün salonlarda masaların üzərinə
hər cür şirni qoyulmuşdu. Çağırılan
qonaqları orada Baş nazirimiz cənab Pişəvəri və
Milli Məclisin rəisi cənab Şəbüstəri qəbul
edirdilər. Bir az sonra avtomobillərlə "Nizamiyyə
xiyabanı"nda stansiyaya baxmaqdan ötrü yola
düşdülər".
Təbriz radiosunun həyatında bir neçə
bayramsayağı, əlamətdar günlər olmuşdu və
təntənəli açılış indi - aprelin 26-na təyin
edilsə də, yayımlar daha erkən
başlanmışdı. Radionun həyatındakı unudulmaz
günlərdən birincisi 1946-cı il aprel ayının 7-si
idi ki, o gün ilk dəfə Güneyin milli radiosu
"Danışır Təbriz" demiş, öz sınaq
yayımlarına başlamışdı. "Azərbaycan"
qəzetində yaxın günlərdə daimi
yayınların başlanacağı xəbərləri də
aprelin əvvəllərində ard-arda dərc edilirdi. Aprelin
12-də qəzet yazırdı: "Azərbaycan Milli Hökumətinin
radiostansiyası Təbriz şəhərində 280 metr
dalğada (orta dalğa) işə başlayıb. Hər
gün Təbriz saatı ilə axşam saat 5-dən 6-ya və
8-dən 9-a qədər Azərbaycan radiostansiyasından xəbərlərə
və musiqiyə qulaq asa bilərsiniz".
1946-cı ilin aprel ayının 26-dakı rəsmi
açılış bütün Təbrizin və Azərbaycanın
həyatında təlatüm oyatmışdı. "Azərbaycan"
qəzeti yazırdı ki, həmin gün harada reproduktorlar
quraşdırılmamışdısa, tez-tələsik
aparıb sübh tezdən dirəklərə, hündür
binalara bənd edirdilər ki, xiyabanlarda, küçələrdə,
ən müxtəlif yerlərdə radioya qulaq asmaq imkanı
olan insanların sayı bir az da artsın.
Ancaq Təbriz radiosunun ömründə, səsləndiyi
bütün müddətdəki günlərin
hamısından fərqlənən daha bir iftixarlı gün
olmuşdu. Həmin günün vacibliyi onda idi ki, o gün Təbriz
radiosunun 1946-cı il boyu olacaq bütün səslənişlərindən
ən uzunu gerçəkləşmişdi. 1946-cı il şəhrivər
ayının 12-si - sentyabr ayının 3-də Azərbaycan
Demokratik Firqəsinin ildönümü idi. O münasibətlə
əsl milli bayram keçirilirdi. Bu, Milli Hökumətin,
azadlığına qovuşmuş xalqın, istiqlalın təntənəsi
günü idi. Həmin gün Təbriz radiosu
yayınlarını səhər saat 8-dən başlayıb
bir də axşam 10-da qurtardı. Gün boyu xəbərlər,
musiqilər səslənir və Təbriz radiosu bayramın qan
qaynadan ovqatını dalğa-dalğa bütün Güney
boyu yayırdı.
Hələ 1970-ci illərin sonlarında unudulmaz bəstəkarımız
Cahangir Cahangirovdan Təbriz radiosunun açılış mərasimi
ilə bağlı xatirələrini eşidəndən illər
sonra cənublu şairəmiz, bir zamanlar Elmlər
Akademiyasının İran filologiyası şöbəsində
birgə çalışdığımız Həkimə
Billuri (1926-2000) mənə Təbrizdə nəşr edilən
"Azərbaycan" qəzetinin otuza yaxın sayının
toplandığı qovluğu hədiyyə etdi və həmin
saralmış nüsxələrin arasında 1946-cı ilin
aprel ayının 28-də çıxmış nömrə
də vardı. Açılış gününü
ayrıntılarıyla nəql edən məqaləni oxuduqca
Cahangir müəllimin söylədiyi anlar bircə-bircə
gözlərimin önündə canlandı, ürəyimdə
neçə sual yaranırdı, ancaq heyhat, artıq
1990-cı ilin sonları idi və həmin hadisələrin
bilavasitə şahidlərindən olmuş Cahangir müəllim
artıq həyatda yox idi. Ancaq "Azərbaycan"dakı
yazılar olmuşları elə görümlü təsvir
edir ki, oxuduqca sanki Cənubi Azərbaycanın - Təbrizin
1946-cı ilinə düşürsən, yurdu o
başından bu başınacan gəzib-dolanır, xalqın
oçağkı coşqusunu əyaniliyi ilə seyr edirsən.
Sonranın məşhur yazıçısı, ədəbiyyatımıza
"Ata", "İki qardaş", "İki dost",
"Son bayraqdar" kimi dəyərli romanlar və povestlər
bağışlamış Fəthi Xoşginabi (1922-1989)
1946-cı ildə "Azərbaycan" qəzetində ədəbi
işçi imiş və orada may ayının 10-da
"Əlioğlu" təxəllüsü ilə bir məqaləsi
dərc edilib. Artıq bir aydır ki, səslənən Təbriz
radiosu haqqında bu məqaləni müəllif
anasının dilindən yazır və əslində o
sözlər bütün yaşlı güneylilərin dilindən
səslənən kimidir. Ana kənddən Təbrizə gəlib,
radionu ilk dəfə görüb və radio onun
üçün bir əfsuna bənzəyir. Fəthi
Xoşginabi anasının və bütün qocaların dilindən
radionun yaratdığı xoş heyrəti belə ifadə
edirdi. Danışan ixtiyar ana idi: "Day küçələrə
çıxmaq olmur, hər yerdən səs gəlir. Mən indiyə
kimi iradyonu yaxından görməmişdim. İradyo deyincə
buxarı kimi bir şeydi. Uzaqdan durdum, gördüm ki, bir
zadın səsi gəlir. Dedim ki, mən gələndən
taza gəldiyimə görə bir adam mənə "xoşgəldin"
deyir. Ha baxdım, heç kəsi görmədim. Sonra
gördüm lap elə mənim öz dilimdə
danışır. "Hörmətli eşidənlər, Təbriz
danışır". Lap qupquru qurudum, səcdəyə
getdim, dedim - ya İlahi, bu səslər hardan gəlir?! Qeybdən
gəlir, ya nədir? Sonra fikir elədim ki, buxarıya
oxşayan sandığın içində adam var. O yana
baxdım, bu yana baxdım, heç zad görmədim. Dedim, ola
ki, bizimkilərdən biridi, məni qorxuzmaq istəyir.
Başladım dua oxumağa, axırda gəldilər, dedilər
ki, bu, iradyodu, bu, nə bilim, hər yerdən söz
açır. Mən ha baxdım ki, onun dili olsun, dili yox idi.
Qulağı da yox idi. İçinə adam da girə bilməzdi.
Birdən səsini kəsdi. Onda gördüm ki,
zurna-balabanı tutuzdurdular. Allah! Bircə bilsəydim bu
iradyonun səsi hardan gəlir".
Bir ixtiyar insanın dilindən
yarızarafat-yarıgerçək yazılmış bu
sözlərdə əslində böyük həqiqət
vardı - Təbriz danışırdı,
danışdıqca insanların içərisində
böyük həyəcan, şövq oyatmışdı. Təbriz
radiosu danışırdı, insanların içərisindəki
işığı artırırdı, mühiti dəyişirdi,
şüurları başqalaşdırırdı.
Tarixçi alim Əkrəm Rəhimli-Bijə
(1932-2022) də o günləri görənlərdən,
canlı təəssüratların həyəcanını
ömrünün axır günlərinədək
unutmayanlardan idi. Əkrəm müəllim deyirdi ki, Güneyin
həyatında bir inqilaba bərabər olan Təbriz radiosu
yaranana qədər biz ancaq yalnız farsca səslənən
Tehranı eşidərdik. O vaxt Cənubda evlərdə radio
yox idi, biz Mərənddə yaşayırdıq, orada şəhərin
mərkəzində bircə dənə radiosəsucaldıcı
vardı.
Əkrəm müəllim kimi düşünən
insanlar, yəqin, lap çoxmuş. Uzun ömür
sürmüş bu müdrik insan həyatı boyu
bütün gördüklərini görəndən sonra da Təbriz
radiosunu bioqrafiyasının ən mühüm hadisələrindən
hesab edirdi: "Mən həyatım boyu həmişə iki
şeyə çox sevinmişəm. Biri odur ki, 1946-cı ilin
yanvar ayında, mən üçüncü sinifdə oxuyanda
gəlib dedilər ki, siz Azərbaycan dilində dərs
keçəcəksiniz. Maarif naziri Məhəmməd
Biriyanın əmri var, Azərbaycan dilində
dördüncü sinfə qədər dərsliklər də
gələcək. Bu, bizim üçün bayram oldu. İkin
bayram ondan ibarət oldu ki, bizə, uzun müddət
Tehranın səsini dinləyib eşitdiklərinin çoxunu
başa düşməyən adamlara xəbər gəldi ki,
hamınız sabah saat 4-də Mərəndin mərkəzindəki
hovuz qırağına gəlməlisiniz. Radio ancaq orada idi.
Saat 4 tamamda məktəbin bütün müəllimləri,
şagirdlər orada idi. Bizdən başqa da çox adam
vardı. Hamı intizarla gözləyirdi, saat yarım sonra
hamımızın gözlərimizi zillədiyimiz aparat dilləndi:
"Danışır Təbriz". Siz
inanırsınızmı, bunu eşidəndə nə qədər
həyəcanlandıq, sevindik, uşaqlardan nə qədər
səs qalxdı. Elə bil ki, doğma ananın səsini
eşidirdik o reproduktordan. Təbriz radiosunun işə
düşməsinin birinci mərhələsi belə oldu.
Ondan sonra hər gün saat 4-dən sonra axşamüstü Təbriz
radiosunu mütləq dinləyərdik. Mütəmadi olaraq
Milli Hökumətin fəaliyyəti haqqında, Azərbaycan ədəbiyyatı,
tarixi, mədəniyyəti haqqında gözəl verilişlər
verərdilər. Təbriz radiosuna ilk dəfə
başçı Seyid Cəfər Pişəvərinin təklifi
ilə Mirqasım Çeşmazər təyin olunmuşdu. Nəyə
görə o, təyin olunmuşdu? Ona görə ki,
Mirqasım Çeşmazər mübarizə yolunu
keçmiş adam idi. Bir də, o, buradan getmiş adam
olduğuna, burada təhsil aldığına görə
qrammatik cəhətdən Azərbaycan dilini yaxşı
bilirdi. Ona görə Çeşmazəri sədr qoydular.
Balaş Azəroğlunu da ona müavin təyin etdilər.
Amma bununla bərabər Təbriz radiosunu yalnız bu iki nəfər
idarə etmirdi. Təbriz radiosu ətrafında böyük
dairə yarandı. Burada Həmzə Xoşginabi, Əli Tudə,
Həkimə Billuri, Mədinə Gülgün və sair
adamlar vardı. Demək istədiyim odur ki, milli
oyanışda, xalqı mübarizəyə cəlb etməkdə
Təbriz radiosu əvəzolunmaz bir silah idi. Evində radiosu
olmayan adamlar da hər gün hovuz başına tələsirdilər
ki, Təbrizin radiosunu dinləyəcəyik. Hər gün o
meydan radionun səsləndiyi saatlar ərzində izdihamla dolu
olurdu".
Təbriz radiosu dilə gəldiyi ilk gündən beləcə,
insanları bir yerə yığa, səfərbər edə
bilirmiş. Əkrəm Bijə Mərənddən
danışırdı. Axı Cənubi Azərbaycanın mərkəz
hissələrində radiolar quraşdırılmış
şəhərlər beş deyildi, on deyildi. Təbrizdə
ki ayrı-ayrı çox get-gəlli küçələrdə
də radio vardı. Amma Xoyda da, Zəncanda da, Ərdəbildə
də, Urmiyədə də... Azərbaycan şəhərlərinin
hər birində də artıq aprelin ortalarından radiolar
asılmışdı. Hətta bir para mənzillərə də
radio xətti çəkilmişdi. Meydanlara
yığılaraq radio dinləyən insanlar orada olduqları
saatlarda təmasdaydılar, birlikdəydilər, verilişlər
bitib dağılışmağa başlayandan sonra da radioda
eşitdiklərini müzakirə edirdilər, təzə xəbərləri
başqalarına da yayırdılar, sonra qəhvəxanalarda,
dükanda-bazarda, ev-eşikdə müzakirələr davam
edirdi. Bu minvalla yarandığı, işə
başladığı ilk günlərdəncə Təbriz
radiosu milləti birləşdirmək, yekdil etmək,
yumruğa döndərmək vəzifəsini də
daşımağa başlamışdı.
Güney Azərbaycanın ömür-gününə
bir Gözəl daxil olmuşdu. Mümkün deyildi ki, əli qələmli,
sinəsi ilhamlı şairlər, aşıqlar o Gözəli
vəsf etməsinlər. O şeirlərdən əvvəlincisi
artıq Təbriz radiosunun səslənməyə başladığı,
hələ heç rəsmi açılışının
baş vermədiyi günlərdə 1946-cı il aprel
ayının 24-də "Azərbaycan"da işıq
üzü görmüşdü. Yazanı Süleyman
Əmini olan həmin şeir "Danışır Təbriz"
adlanırdı:
Açılır yurdumun gülü, gülzarı,
Olubdu şadiman, danışır Təbriz.
Şən görür bülbültək bu laləzarı,
Oxuyur dasitan - "Danışır Təbriz".
Var olsun bu yurdun, qəhrəman elin,
Yaxşı sındırdılar düşmənin
belin!
Açdılar anamın bu şirin dilin,
Ah, nə xoş, mehriban danışır Təbriz.
Qurbandır bu canım Azərbaycana,
Döndərir düşmənin bağrını
qana.
İndi öz dilini bütün cahana
Eyləyir nümayan, danışır Təbriz.
Ey könül, qüssədən, qəmdən azad
ol,
Xainə rəhm etmə. Daş ol, polad ol.
Vətənin şad olub, Əmini, şad ol!
Gülür Azərbaycan, danışır Təbriz.
Təbriz danışırdı, insanların içərisindəki
ümidi-inamı artırırdı, onları sabahkı daha
böyük zəfərlərə kökləyirdi. Vaxt və
bəxt elə gətirdi ki, Təbriz radiosunun beşiyi
başında dayananlardan, bu möcüzəyə
yarandığı ilk aylardan ona qol-qanad verənlərdən
neçəsi ilə bir yerdə işləmək, daimi
ünsiyyətdə olub dostluq etmək mənə nəsib
oldu. Mirqasım Çeşmazər (1920-2000) Güney Azərbaycan
radiosunun ilk rəhbəri olmuşdu. Şərqşünaslıq
İnstitutunda qonşu şöbələrdə
çalışırdıq. Təbriz radiosunda Mirqasım
Çeşmazərin müavini işləmiş unudulmaz Xalq
şairimiz Balaş Azəroğlu (1921-2011) ilə də daimi,
mehriban ünsiyyətimiz vardı. Azərbaycan radiosu ilə
sıx bağlı olduğumu bildiklərindən onlar söz
sözü çəkdikcə hərdən mənə Təbriz
radiosu barədə maraqlı tarxiçələri söylərdilər.
Lakin o ilk Güney radiomuzun başlanğıc
addımlarının butaylı şahidləri də vardı
- o dövrdə Təbrizdə olmuş, orada fəaliyyət
göstərmiş Qulam Məmmədli, Ənvər Məmmədxanlı,
Qılman İlkin. Və o yaddaşları üst-üstə
cəmləyərək hələ 1980-ci illərin
sonlarında Azərbaycan radiosundakı "Axşam
görüşləri" verilişimin bir
buraxılışını Təbriz radiosuna həsr
etmişdim, veriliş gözlədiyimdən də artıq əks-səda
yaratmış, yüzlərlə məktub yazan, zəng vuran
olmuşdu və həmin zənglərdə, məktublarda da Təbriz
radiosuna onillər ötəndən sonra da səngiməyən
sevgi ilə dilə, qələmə gətirilən neçə-neçə
şirin xatirələr.
Balaş Azəroğlu Seyid Cəfər Pişəvərinin
Təbriz radiosundan səslənən, hər dəfəsində
düşüncələrdə dərin iz buraxan
çıxışlarından bəhs edərək söyləyirdi
ki, o, əsl millət öndəri idi. Pişəvəri Azərbaycan
Milli Hökumətinin rəhbərliyinə artıq
yetişmiş rəhbər kimi gəlmişdi. Bütün
başqa məziyyətlərindən əlavə həm də
gözəl natiq idi. Tez-tez insanlar qarşısında
çıxış edirdi. Kütlələri ələ
almağı bacaran bir şəxsiyyət idi. Amma Azərbaycan
radiosu fəaliyyətə başlayandan sonra sanki onun
meydanı bir az da genişləndi. Çünki onun Təbriz
radiosundan yayılan səsi Azərbaycanın dörd
bucağına çatırdı.
Nə qədər vaxt ötmüşdü, amma
Balaş müəllim Pişəvərinin radio nitqlərini
elə 1946-cı ilin bəxtiyar günlərindəki valehliyi
ilə xatırlayırdı: "Mikrofon qarşısında
dayanırdı, əlində kağız,
qarşısında bir kitab yox. Sinədən söyləyirdi.
Hər çıxışı ilə kütlələri
cuşə gətirirdi. Buradan - radiodan
çıxırdı, "Azərbaycan" qəzetinin nəşr
edildiyi yaxınlıqdakı mətbəəyə gedirdi.
Bayaq mikrofon qarşısında olduğu kimi, indi
dayanırdı mürəttiblərin, hürufçinlərin
yanında, başlayırdı sabah qəzetdə
çıxacaq məqaləsini sinədən diktə etməyə.
Sonra həmin məqalənin ilk variantını ayrıca vərəqdə
çap edib verirdilər özünə, qələm
götürüb mətnin üzərində işləyirdi
və çox zaman bircə sözü belə dəyişmirdi".
Heyiflər olsun ki, Seyid Cəfər Pişəvərinin
Azərbaycan radiosundakı o çıxışlarından
bizə yadigarlar qalmayıb. Bütün verilişlər,
çıxışlar, konsertlər canlı gedirmiş. Amma
nə yaxşı ki, o zaman "Arazın o tayında"
filmi çəkilərkən Seyid Cəfərin insanlar
qarşısındakı çıxışlarından biri
lentə alınıb. Elə iki-üç dəqiqəlik bu
qısa parçada Seyid Cəfər Pişəvərinin
maqnetizmi, kütlələri ələ almaq qabiliyyəti,
natiqlik istedadı aşkardır.
...İşə başladığı ilk gündən
Təbriz radiosu qapısını açıq
saxlamışdı, mikrofonlarından xalqa layiqli söz deyə
biləcək hər kəs üçün imkanın
olduğunu açıqca car çəkmişdi. "Azərbaycan"
qəzetinin 1946-cı ildə çıxan müxtəlif
saylarını vərəqləyirəm. Onların bir
çoxunda Təbriz radiosunun fəaliyyəti haqqında ən
müxtəlif xəbərlər, elanlar əksini tapıb.
Elanlardan birində xəbər verilir ki, vətəndaşların
sərbəst müraciət edə biləcəkləri
ayrıca büro yaradılıb. Kimin Azərbaycan, fars,
ingilis, fransız, kürd dilində müvafiq
çıxışları varsa, qeydiyyatdan keçsinlər,
təqdir edildikdən sonra mikrofon onların ixtiyarına veriləcək.
O günlərin qəzetlərindəki belə bir
cümlə də ilk baxışda təəccüb də
doğura bilər. Qəzet yazır ki, Azərbaycan radiosu Azərbaycan
insanının və Azərbaycan Milli Hökumətinin
qüdrətini göstərir. Bu gün onun dalğaları, səsi
dağlardan, dərələrdən, çaylardan aşaraq
dünyanın dörd bucağına yayılır.
Necə yəni dünyanın dürd bucağına?
Bu, şairanə söylənmiş bir mübaliğə
idimi? Necə ola bilərdi ki, yayımlarını təzə
başlayan bir radionun səsi sərhədləri aşaraq Azərbaycandan
çox uzaqlara da çata bilsin? Həqiqətdə məhz
elə belə də vardı. 1946-cı il aprel ayının
26-da radionun açılış mərasimindən sonra
"Nizamiyyə xiyabanı"nda yerləşən və
yayınların icra edildiyi texniki büroya yollananları orada
radiostansiya aparatları üzrə mütəxəssis, gənc
mühəndis Dəxili qarşılayaraq izahat vermişdi,
bildirmişdi ki, Amerika istehsalı olan ötürücü Təbriz
radiosunun dalğalarını bütün istiqamətlərdə
2500 kilometr məsafəyə yayır. Həm də əlavə
edir ki, bu qurğu radiotexnikanın son nailiyyətlərindəndir
və 1943-cü ilin istehsalıdır.
Onlar ikisi də şair və mübarizə
yoldaşları idilər və tale də yazısını
buna uyğun qələmə aldı - ömürlərinin
sonlarınadək ayrılmamaqçün qovuşdular,
yarım əsrəcən eyni tavan altında yaşadılar:
Mədinə Gülgün, Balaş Azəroğlu.
1946-cı ilin mayıdır, Təbriz radiosu ilk
addımlarını atır, cavan şair Balaş Azəroğlu
həmin radioya rəhbərlik edənlərdən biridir və
mayın 10-dur, mətbuatda radio haqqında şeirlər
qatarına bir yenisi də qoşulub - "Azərbaycan"dakı
"Yeni həyat" adlı bu radio "gözəlləməsi"nin
müəllifi Balaş Azəroğlunun gələcək həyat
yoldaşı gənc şairə Mədinə
Gülgündür:
Danış, Təbriz! Bu dövranı tərənnüm
et öz dilində.
Sənə sonsuz məhəbbət var ürəyimin
hər telində.
Daha düşmən çıxa bilməz
döyüşlərdə önümüzə,
Daim həsrət qalacaqdır ayımıza,
günümüzə.
Bizim bu yaz bənzəməyir keçən ilə,
keçən yaza,
Aşıq da öz nəğməsini oxuyacaq telli
saza.
Xalqımız öz ana dilin danışacaq hər bir
zaman,
Danış, Təbriz! Bu dil bizə yadigardır
babalardan.
...Təbriz radiosu Güneyə yalnız bir radio kimi
deyil, ilk növbədə Azərbaycan kitabı, Vətən
dərsliyi olaraq gəlmişdi. O çağlar Güney Azərbaycanda
əhalinin 89 faizi kənddə yaşayırdı, onların
da 99 faizi savadsız və bu, milyonlar deməkdi. Bu qədər
insana qısa bir zamanda yazıb-oxumağı öyrətmək
ağlasığmazca müşkül idi. "Azərbaycan"dan
savayı da, o dönəmdə ayrı-ayrı milli ideallı
cəmiyyətlərin ana dilində çıxan qəzetləri
vardı və kütləvi savadsızlığı qismən
də aradan qaldırmaq, insanları yeni günün xəbərləri,
Milli Hökumətin apardığı siyasətlə
yaxından tanış etmək məqsədi ilə qiraətlər
təşkil edilirdi, xüsusi tapşırıq verilmişdi
ki, ayrı-ayrı kəndlərdə oxumuş adamlar
camaatı başına yığsın, seçmə
yazıları oxusun, toplananlar da qulaq assın. Əlbəttə,
köklü tədbirlər də görülürdü -
1946-cı il yanvar ayının 6-da Milli Hökumət yolun əvvəlindəki
ən vacib qərarlarından birini qəbul etmişdi: Azərbaycan
dili rəsmən dövlət dili elan olunmuşdu, ana dili həm
dövlət idarələrində işlənilməli, həm
də məktəblərdə tədris azərbaycanca
aparılmalı idi. Qət edilmişdi ki, "Əlifba",
"Ana dili" dərsliklərinin hazırlanmasından
tutmuş fizika, riyaziyyat, bilogiya və digər fənlər
üzrə azərbaycanca məktəb kitablarının tərtibi
ilə bağlı komissiyalar yaradılaraq təcili işə
başlasınlar, bu məsələyə ümumxalq işi
kimi baxıldığından o komissiyaların tərkibləri
də qəzetdə dərc edilmişdi ki, həm əhali xəbərdar
olsun, həm də komissiya üzvləri və dərslik müəllifləri
daha artıq məsuliyyət hiss etsinlər. Bütün
bunlar, söz yox ki, çox gərəkli, təməlli,
möhkəm əsaslı başlanğıclar idi və
sabaha tuşlanan ciddi hədəfləri güdürdü,
ancaq bu, həm də gec bəhrə verən ağac idi, uzun
sürəsi gedişatdı, lakin savadsızlığın ləğvi,
əhalinin gözünün maarifə, mədəniyyətə
açılmasından ötrü nəticəli fəaliyyətlərə
artıq indidən bərk ehtiyac vardı. Bu səmtdə
radiodan misilsiz hansı vasitə ola bilərdi ki! Ona görə
də Təbriz radiosunun hələ səslənməyə
başlanmasından əvvəl, artıq 1946-cı ilin ilk
günlərindən bu niyyətin dibini döyməyə
başlamışdılar. Yanvarın 6-da Milli Hökumətin
ana dili haqqında qərar qəbul etməsinin sabahı
günü çıxan "Azərbaycan" qəzetində
Novruz imzalı müəllifin "Azərbaycanda radio
stansiyası açılmalıdır" adlı məqaləsi
dərc edilmişdi və o, radionun xalqın həyatındakı
misilsiz əhəmiyyətini qabardaraq yazırdı ki, radiosu
olmayan bir millət laldır, çünki bir millət öz
mənəviyyatını, arzularını, tələblərini
dünyaya yetirməyə qadir olmadan maraqlı dövlətlər
onun dilsizliyindən sui-istifadə edərək öz mənafelərini
hər yolla qoruyacaqlar! Radionun xalqın taleyindəki həlledici
yerini Azərbaycanın aqibətindən gətirdiyi nümunə
ilə aydınladan müəllif çətin tarix məqamlarında
radionun yalnız silah olmadığını, həm də bir
zireh kimi xalqı dürlü həmlələrdən qoruya
biləcəyini bəyan edirdi: "Bütün Azərbaycan
xalqı özlərini azad etmək üçün qiyam edən
andan bəri maraqlı radiolar bizim qanuni hərəkatımızı
məsxərə edərək xalqımızın
böyük qəhrəmanlığını naməlum,
araqarışdıran, satqın adlandırmağa can
atdılar. Halbuki əgər həmin anlardan bəri əlimizdə
bir radio stansiyası olsaydı, həmin anda da qanuni və
demokratik istəklərimizi dünyanın qulağına
çatdıra bilərdik, xainləri və vətən
düşmənlərini üzüqara edərdik". Və
radionun xalq maraqlarının ifadəçisi, xalqın sərvəti
olması səbəbi ilə Novruz təklif edirdi ki, Təbrizdə
qurulması vacib olan və çox məsrəfli
radiostansiyanın yaradılmasına bütün millət
qoşulsun: "Bu işi yalnız dövlətin öhdəsinə
qoymaq olmaz. Çünki dövlət bu gün məmləkətimizin
minlərlə başqa işlərini həll etməklə bərabər
xalqımızın səadəti uğrunda gecə-gündüz
çalışır və onların vaxtını bu sahəyə
sərf etmək də insafsızlıqdır. Mənim əqidəmcə,
radio stansiyası məsələsini həll etmək
üçün millət tərəfindən dövlət
nümayəndəsinin iştirakı ilə bir komissiya təşkil
olunmalı və bu vasitə ilə radio stansiyasının
büdcəsi təyin edilməli, onun pulu həm dövlət
və həm millət - hər ikisi tərəfindən ödənilməlidir.
Əvvəla, dövlətimizin büdcəsi az olduğu
üçün bu iş yalnız dövlət ilə yerinə
yetirilə bilməz. İkincisi, radio millətin dili olub,
xalqımızın hüququnu müdafiə etmək
üçün millətin iştirakı ilə həll edilməlidir".
Radioya axın-axın dinləyici məktubları gəlirdi.
Rəhmətlik Mirqasım Çeşmazər mənə
söyləyirdi ki, gələn məktublarda bir cəhət nəzərimi
cəlb etdi ki, bəzən ayrı-ayrı kəndlərdən,
şəhərlərdən göndərilən bir çox məktublar
eyni xətlə yazılmış olurdu. Ancaq məktubları
oxuyunca bunun niyəsi mənə aydın oldu. Çünki məktubların
mətnindən görünürdü ki, məzmunlar tam fərqlidir
və onları ayrı-ayrı adamlar necə diktə edibsə,
onların sözündən cümlələr həmin
cür də yazılıb. Əhali savadsız olduğundan hər
kəndin öz mirzəsi, ya mirzələri olardı. Camaat məktublarını
adətən onlara yazdırardı. İndi bu məktubları
oxuduqca sevinirdim ki, əvvəllər mirzələrə pul
verib başqa yerlərdəki qohum-əqrəbasına,
dost-tanışına məktub göndərən
insanlarımızda radioya gör necə həvəs və
inam əmələ gəlib ki, indi məsrəflərindən
də çəkinməyərək məktublar yazdıraraq
radioya göndərir, istəklərini bizə
çatdırırlar. Düşünürdüm ki, belə
qızğın maraq çox adamı elə tezliklə
yazı-pozu öyrənməyə də yönəldəcək
və artıq göründüyü kimi, bu yolda radionun da
müsbət təsiri az olmayacaq.
Radionun ilk aylardakı səslənişlərindən
sonra nəinki Azərbaycan şəhərləri, qəsəbələri
və kəndlərindən, eyni zamanda İranın dörd
bucağından - Bəndərşahdan, Mazandarandan və digər
yerlərdən də məktublar yetişir, yol tikintisində
işləyən azərbaycanlı fəhlələr minnətdarlıqla
yazırlar ki, hər gün yığışıb sizin ana
dilində səsləndirdiyiniz verilişləri qürur hissi
ilə dinləyirik. Paris Sülh Konfransından qayıdan
Baş prokuror Firidun İbrahimi Təbriz radiosunun səsinin sərhədləri
aşaraq çox ölkələrə gedib
çatmasının bir hekayəsini Seyid Cəfər Pişəvəriyə
nağıl edəndə isə Baş nazir o fəhlələrdən
də qat-qat artıq fəxr edir.
Firidun İbrahimi 1946-cı ilin 7 avqustunda Tehrandakı
Mehrabad hava limanından yola düşür. Parisə
çatmaqçün bir neçə ölkədən
keçməli, təyyarələr dəyişməli idi.
Növbəti dayanacağı Qahirədə imiş və bir
neçə saat boş vaxtı olduğundan fürsət varkən
gedib Misir ehramlarını ziyarət etmək istəyir.
Piramidaların ətəyində təsadüfən öz
aralarında fransızca danışan misirli cavanları
görür, yaxınlaşır, yaxşı bildiyi
fransız dilində onlarla söhbətləşməyə
başlayır. Cavanlar onun Azərbaycan Milli Hökumətinin
nümayəndəsi qismində Paris Sülh Konfransına getməsini
eşidəndə heyrətlənirlər ki, siz Ərəb
Liqasının razılığı, ərəb dövlətlərinin
dəstəyi olmadan müstəqil hökumətinizi necə
qura bilibsiniz? Firidun İbrahimi Azərbaycan istiqlalının
daha bir nailiyyəti olan və ana dilindən əlavə həm
də rus, ingilis, fransız, fars dillərində verilişlər
yayan milli radiodan söz açanda o cavanların dedikləri bu
dəfə Baş prokuroru mat qoyur. Ərəb gəncləri
deyirlər ki, sizin radioya burada qulaq asa bilirik, düzdür,
fransızca verilişləriniz zamanca müxtəsər olur,
qısa dəqiqələrdə səslənir, amma burada
yunanıstanlı türklər var, onlardan xahiş edirik,
öz dilinizdə verdiyiniz verilişləri bizimçün tərcümə
edirlər.
Azərbaycanın azad səsinin belə uzaq məsafələri
fəth etməsi Parisə uçan alovlu vətənpərvər
Firidun İbrahimiyə səfər əsnasında bir neçə
dəfə dəyişdiyi təyyarələrdən qat-qat
qüvvətli qanadlar bağışlamışdı və
Təbrizə dönəndən sonra ehramların həndəvərindəki
şahidi olduğu radio söhbəti haqqında həm
ayrıca yazmışdı, həm də oturub-durduğu məclislərdə
bu əhvalatı dönə-dönə öyünərək
danışmaqdan xüsusi zövq alarmış...
...1946-cı il Təbrizin səadətlə daşan
daha bir günü - yenə Təbriz radiosu danışır
və növbəti dəfə mikrofon qarşısında
Seyid Cəfər Pişəvəri dayanıb, yenə sevdiyi
mövzuda çıxış edir, Azərbaycan dilindən bəhs
edir. Deyir ki, məscidlərdən, minbərlərdən vaizlərin
xalqın anladığı Azərbaycan dilində
danışmağı təşviq edilir. Qəbul! Amma Azərbaycan
dilinin müxalifləri niyə məktəblərdə, mədrəsələrdə
Azərbaycan dilinin tədrisinin əleyhinədirlər? Məsciddə,
minbərdə olar, məktəbdə, mədrəsədə
olmaz?
Beləcə, Pişəvəri də, məsləkdaşları
da Təbriz radiosu kimi möhtəşəm körpüdən
yararlanaraq xalqla hər dəfə səs-səsə olarkən
düşüncələrə daha bir qığılcım
atmaq girəvəsini boş buraxmırlarmı.
Təbriz radiosu 8 ay 5 gün yaşadı. 1946-cı
ilin 7 aprelində ilk dəfə səsləndi, 1946-cı ilin
21 azərində - 12 dekabrında sonuncu dəfə.
Doğrudur, 1946-cı ilin dekabrından sonra da Təbriz radiosu
vardı - ta 1979-cu ilin fevralına qədər. Yəni
sözdə vardı, amma nə oradakı dil əvvəlki
sağlam, xalqınkı olan Azərbaycan diliydi, nə də o
radionun xətti bu millətin diləklərinə uyğun idi.
Bu da şahlıq rejiminin bir ayrı məkrli siyasəti idi. Qəsdən
ərəb-fars kəlmələri ilə doldurulmuş,
yalnız feilləri azərbaycanca olan saxta azərbaycancada yaydıqları
verilişlərlə gözə soxmaq istədikləri o idi
ki, sizin diliniz budur, ərəb-fars kəlmələri
qatışmasa, fikir ifadə eləmək taqəti olmayan
kasıb, heysiz dil. Bununla həm də istəyirdilər ki,
Milli Hökumət dönəmindəki milyonların ruhuna
hakim kəsilmiş Təbriz radiosunun saf səsini unutdursunlar,
şanlı tarixi hafizələrdən silsinlər. Ancaq bunlar
əbəs vurnuxmalardı!
Bütün millətin olan Təbriz radiosu 1946-cı
ilin xoşbəxt günlərində 8 ay 5 gün
yaşadı və heç vaxt bitməyəcək tarix
yazdı. Son səslənişindən onillər ötüb,
fəqət Təbriz radiosunun əks-sədası bu gün də
eşidilir və bütün gələcəklər içərisindən
də eşidiləcək. O səs istiqlal rəmzi kimi ürəklərdə
və düşüncələrdə diridirsə, həmin
radionun dalğalarının ehramlardan çox iraqlardakı sərhədləri
də aşacağı, hər dan üzü
"Danışır Təbriz" deyərək Güney Azərbaycanın
səhərlərini milli sürudla başlayacağı
günlər də uzaqda deyil!
16 yanvar 2024
Rafael HÜSEYNOV
Akademik
525-ci qəzet.- 2024.- 24 yanvar,№13.- S.10-11;12.