"Xios qətliamı"

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı sənətşünas Şəfiqə Mustafayevadır. Onunla məşhur fransız rəssam Ejen Delakruanın "Xios qətliamı" əsərindən danışmışıq.

Ejen Delakrua 1798-ci il aprel ayının 26-da Fransada anadan olub. O, hələ erkən yaşlarda Aleksandr Düma ilə dost olmuş və hətta Düma öz yazılarında Ejen Delakrua yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmişdi.

Delakrua əsərlərini daha çox klassik ədəbiyyatdan götürdüyü mövzular əsasında çəkirdi. "Sardanapalın ölümü", "Xios qətliamı", "Azadlıq barrikadalarda" kimi tabloları rəssamın məşhur əsərlərindəndir.

- Şəfiqə xanım, "Xios qətliamı" necə yaranıb? Mənbələrdə əsərin yaranma tarixçəsi haqqında dəqiq məlumat varmı?

- "Xios qətliamı" Ejen Delakruanın ikinci böyük əsəridir. Rəsmdə Osmanlı imperiyasi ilə Yunanıstan arasında baş verən hadisə təsvir edilib. 1821-ci ildə Delakrua öz dostu Reymon Sulyeyə bildirir ki, Osmanlı-yunan mövzusunda əsər işləyib, Paris salonunda nümayiş etdirmək istəyir. O dövrdə Delakrua elə də məhşur deyildi və əsərləri nümayiş olunmurdu. Xios hadisələrini Delakrua 1823-cü ilin mayında işləməyə başlayır. Rəssam qeydlərində yazır ki, bu əsərində o, əzəli bədənlərin təsvirindən uzaqlaşmaq qərarına gəlib. Ön planda can verən, tonal çılpaq qadın bədəni sxematik Veroneze üslubunda olan uşaq bədəni ilə kontrast təşkil edir. Tablo Paris salonunda Enqrin "XIII Lüdovikin andı" əsəri ilə bir yerdə asılmışdı. Formaların, ifadə üslubunun fərqinə görə əsərlər iki rəssamın ictimai rəqabətinin əsasını qoydu. Delakrua hesab edirdi ki, məhz bu andan o, Akademiyanın antipatiya obyektinə çevrildi.

Aleksandr Dümanın fikrincə, elə qrup təsviri yoxdur ki, rəssamlar arasında mübahisəyə səbəb olmasın. Lüksemburq muzeyi əsəri yüksək qiymətləndirmiş və onu əldə etmək üçün 600 frank ödəmişdi. 1874-cü ilin noyabrında əsər Luvra köçürülmüşdü.

Delakrua bu əsərdə qədim yunan simvolikasından istifadə edib. Təsvir olunan yaralı kişinin bədənindən axan qan torpağı sanki sulayır. Qırılmış xəncər artıq bitmiş gücü göstərir. Boş torba isə torpağın maddi boşluğunun başlanğıcına işarədir.

- Əsərin rəng həlli necədir?

- Rəng həlli işıqlıdır. Burada firuzə və zeytun rənglərindən istifadə olunub. Bu tonları biz gənc yunan oğlanın və gənc yunan qızın geyimlərində görə bilirik. Onlar təsvirin sol hissəsində dayanıblar. Yaşıl mavi tonlar və şərabi qırmızı tonlar isə sağ tərəfdəki yaşlı qadının geyimində təsvir edilib.

- Əsər yarandığı dövrdə necə qarşılanmışdı?

- Bu rəsm Fransa cəmiyyətində birmənalı qarşılanmırdı. Əsəri solğun, boz çalarlı və lazımsız adlandıranlar da vardı. Stendal qeyd edir ki, əsərdə əzab qaranlıq təsvir olunub. Lakin tənqidlərin sayı artdıqca əsərə baxmaq istəyənlərin də sayı artırdı.

- Kompozisiya haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Ön hissədə frizvari kompozisiya quruluşunda insanların əzabı təsvir edilib. Bu mövzuda işlənmiş digər əsərlərdən fərqli olaraq burada baş qəhrəman yoxdur. Əsəri işləyərkən Delakrua Jerikonun "Meduza Sali" əsərindən ilhamlanmışdı. Piramida kompozisiyasını da ondan mənimsəmişdi. Piramidal kompozisiyadan ön planda qəhrəmanları yerləşdirmək üçün istifadə olunub. Bir az qeyri-təbii yerləşdirməni Delakrua belə izah edir: təbiilik nə qədər az olarsa, gözəllik və obrazın tamlığı da bir o qədər çox olar. Bütün obrazların bir yerə toplanması və arxa planda olan açıq dəniz və quru sahil bir-birilə kontrast təşkil edir. Delakrua sanki perspektiv qanunlarından imtina edir. Buludların dəqiq konturları ifadə olunmur. Ümumi plan arxada sərhədsiz məkan effekti yaradır, sanki uzaqda sonsuzluğa qovuşur. Sənətşünas Elizabet Freyzer qeyd edir ki, arxa plan sanki kompozisiyanın mərkəzi hissəsini dəlib keçir və onunla ümumi vəhdət təşkil edir. Bu cür quruluş əsərin dramatizmini artırır və tamaşaçının diqqətini əsərin fraqmentinə cəlb edir. Orta fonda dəhşətli mübarizə gedir. Uzaq dəniz üfüqündə biz yanan evləri və at başlarını görürük. 13 personaj - qadınlar, uşaqlar və kişilər bir yerə toplanıb. Onların yerləşdirilməsi piramida yaradır. Sol piramidanın başında qırmızı feskalı insan təsviri verilib. Sağ piramidanın başında əsgər dayanıb. Sol piramidadan fərqli olaraq sağ piramida daha çox yuxarı yönəlib. Bütün bunlar əsərə xüsusi dinamika verir.

- Əsər hazırda harada saxlanılır?

- Əsər indi də Luvr muzeyində qorunur.

- Delakrua yaradıcılığında tarixi mövzuların aktuallığını nəzərə alsaq, "Xios qətliamı" ilə hansı əsər arasında paralellər apara bilərik?

- Delakruanın yaradıcılığında romantizm üslubu əsas yer tuturdu. Romantizm 19-cu əsrdə Fransa burjua inqilabından sonra meydana gəlmiş və akademizm qanunlarına qarşı olan bir cərəyan idi. Romantizmin əsas məqsədi insanların hiss və həyəcanlarını ifadə etməkdən ibarətdir. Tarixi janr Delakrua yaradıcılığının əsasını təşkil edirdi. Bu janr rəssamdan güclü fantaziya və tarixi biliklər tələb edir. Rəssam müharibə zamanı döyüşlərdə iştirak etməsə də, güclü fantaziya sayəsində parlaq obrazlar yaratmağa müvəffəq olur. Yeni döyüşün bütün dinamikasını, döyüşən insanların emosiyalarını ifadəli şəkildə tamaşaçıya çatdıra bilir. Delakruanın işləmə texnikasında dinamik kompozisiya, qeyri-bərabər quruluş xarakterik idi. Bu xüsusiyyətlər onun yaradıcılığına Afrika incəsənətindən keçmişdi. Sözügedən yanaşmanı "Xiosda qətliam" əsərində də görə bilərik. Rəssamın tarixi janrda yaradılmış əsərlərindən "Azadlıq barrikadalarda" əsərini də qeyd edə bilərik. Hər iki əsərdə bir qədər tutqun fondan istifadə edilib.

- Sizcə, bu rəsm bizə nə deyir?

- İlk dəfə nümayiş olunduğu dövrdən etibarən tablo haqqında müxtəlif fikirlər söylənilib. Kimi əsəri birmənalı qarşılamayıb, kimi də maraqla seyr edib. Stendal isə deyirdi ki, bu rəsmdə, əslində, vəba xəstələri təsvir olunub, sadəcə Delakrua əsəri "Xios qətliamı" kimi təqdim edib.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet.- 2024.-31 yanvar, №18.- S.12.