YALQUZAQ
ÜÇÜN OXUNMUŞ "SEGAH"
Bir ananın balasından ötrü canını fəda
etməsinin nə demək olduğunu bütün əyaniliyi
ilə təsəvvür etmək istəsəniz,
Müslüm bəy Maqomayevin "Şah
İsmayıl"ını ayaq üstə qoymaq yolunda
çəkdiyi əziyyətlərin tarixçəsini bilmək
yetər. Bir ana övladını dünyaya gətirmək
yolunda hansı ağrıları çəkirsə, əslində
hər böyük sənətkar da canından qan verdiyi hər
əsərini doğmaqçün eyni məşəqqətə
tablaşır. Müslüm bəyə Tanrı iki yavru
bağışlamışdı və o qoşa oğluyca
sevdiyi digər iki balası - "Şah İsmayıl"la
"Nərgiz"i araya-ərsəyə gətirmək yolunda
çəkdikləri zavallı Müslüm bəyin
ömrünü tükətdi...
Xeyli macəralarla üzləşəndən sonra, nəhayət
ki, 1919-cu ildə Müslüm Maqomayevin "Şah
İsmayıl"ı səhnəyə gəlir. Şah
İsmayıl rolunda Hüseynqulu Sarabski çıxış
edirdi. Və 21 yaşlı Hüseynağa Hacıbababəyova
Gülzarı tapşırırlar. Tamaşadan iki gün sonra
"Səda-yi həqq" qəzeti səhnədə baş
verənləri təhlil edərək yazırdı ki,
qadınlarımızın səhnədə olmaması
teatrımız üçün, operamız üçün
böyük kəsirdir. Ancaq Gülzar rolunda
çıxış edən Hüseynağa Hacıbababəyov
elə məharətlə oynadı, elə məlahətlə
oxudu ki, bu kəsir hiss olunmadı. Onun ifası qadın rolunu
bir kişinin oynadığını büsbütün
unutdururdu. Elə zənn edirdin ki, səhnədəki elə
gözəl bir qızdır.
Lap az keçəcək, dövr dəyişəcək,
Azərbaycan şuralaşandan sonra mədəni yüksəlişə
və müasirləşməyə də xüsusi diqqət
ayrılacaq, qadınlar ictimai-siyasi həyatda, mədəni
mühitdə getdikcə daha geniş fəaliyyətə cəlb
ediləcəklər, çox ötmədən səhnədə
bir-birinin ardınca gənc Azərbaycan qadınları
görünəcək - həm Dram Teatrında, həm operada,
həm kinoda.
Hüseynağa Hacıbababəyova da qismət olacaq
ki, bir vaxtlar qadın libası geyib Leyli, Əsli, Gülnaz,
Gülçöhrə... surətlərini
yaratdığı tamaşalarda Məcnuna da, Kərəmə
də, Sərvərə də, Əsgər bəyə də...
çevrilsin, artıq onun özünün də xanım tərəfdaşları
olsun. Xalq artisti Gülxar xanım Həsənova onlardan biri idi
və Azərbaycan radiosunun səs xəzinəsində
Gülxar xanımla 1970-80-ci illərdə Hüseynağa
Hacıbababəyov haqqında etdiyimiz çox söhbətlərin
lent yazısı qalmaqdadır. Gülxar xanım söyləyirdi
ki, Hüseynağa Hacıbababəyovla şəxsən
tanışlığı 1940-cı illərdən
başlayıb. Onda hələ Gənc Tamaşaçılar
Teatrında işləyirmiş: "O vaxtlar hərdənbir
konsertə gedərdim. Bir gün "Dənizçilər
klubu"nda mən Hüseynağa Hacıbababəyovla
tanış oldum. Onun konsert ifası bütün
tamaşaçıların nəzərini cəzb etmişdi.
O, əvvəllər pianonun müşayiəti ilə əsasən
romansları və ariyaları ifa edərdi, sonralar isə
xalqın tələbinə görə Azərbaycan xalq
mahnılarını da oxumağa başladı və onun
repertuarında muğamlar, təsniflər, "Süsən
sünbül", "Yaxan düymələ" kimi xalq
mahnıları sabit yer tutdu. Bir gün Hüseynağa mənə
dedi ki, ay qız, sənin belə güclü səsin var, nə
üçün Opera Teatrına gəlmirsən? Gəl, sənə
orada ehtiyac var. Mən bu sözə o qədər də bənd
olmadım. Çünki məqsədim Dram Teatrında işləmək
idi. Ancaq görünür, qismət beləymiş. Nəhayət,
1942-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov və Mirzə
İbrahimov məni operaya gətirdilər. Beləliklə, mən
Hüseynağa Hacıbababəyovla daha tez-tez
görüşməli oldum. Əvvəllər mən onunla əsasən
konsertlərdə birgə çıxış edirdim. Mən
yolunu təzə başlayan aktrisa, o isə teatrın təcrübəli
sənətkarlarından biri. Onun əsas tərəf-i
müqabili Həqiqət xanım Rzayeva idi. Hüseynağa ilə
"Arşın mal alan" operettasında birgə
çıxışımız da oldu. O, Əsgər
rolundaydı, mən isə Telli idim. Sonralar hətta mən
baş rollar alanda da Hüseynağa ilə tərəf-i
müqabil olmadıq. Çünki mən boyca bir qədər
hündür olduğumdan bir-birimizə yaramırdıq, ona Həqiqət
xanım daha uyğun idi. O dövrdə opera yay
mövsümündə yez-tez rayonlara səfər edər,
tamaşalardan parçalar göstərər, konsertlər verərdik.
Onunla Azərbaycan rayonlarında, eləcə də qonşu
Tbilisidə, Yerevanda dönə-dönə konsertlərdə
olmuşuq. Bir dəfə yenə Hüseynağa Hacıbababəyovla
mən Göyçay, Ağdaş rayonlarında
çıxış edirdim. Orada tarzənimiz gözəl sənətkar
Hacı Məmmədov idi. Hüseynağa Hacıbababəyov və
vaxtilə gözəl səsə malik olan Arif Məmmədov
o konsertlərdə çox böyük rəğbətlə
qarşılanırdılar".
Gülxar xanımın danışdığı bir
ayrı əhvalatsa o nəsil insanların səhnəyə hər
dəfə yenidən çıxmalarına, hər yeni ifaya
necə tələbkar münasibət bəsləmələrinin,
onlardakı sənət ciddiyyətinin əyani sübutudur.
Bir dəfə belə gözlənilməz hadisə baş
verir: "Əsli və Kərəm" operasının
afişaları şəhəri bəzəyib, tamaşada, adətən
olduğu kimi, Hüseynağa Hacıbababəyovla Həqiqət
Rzayevanın çıxış edəcəyi xəbər
verilir. Biletlər satılıb, tamaşa günü
yetişib. O çağlarsa Opera Teatrı hər növbəti
tamaşada ağzına kimi dolu olarmış. Ancaq narahat vəziyyət
yaranır. Həqiqət xanım bərk soyuqlayır, teatra zəng
vurur ki, heç cürə gələ bilməyəcəyəm,
səsim çıxmır, naxoşam. Nə olar ki! Birinci dəfə
deyil, aktyorların hərdən xəstələnməsi də,
qəfil təxirəsalınmaz işinin çıxması
da mümkündür, belə hallar üçün adətən
irəlicədən ehtiyat tədbirləri də nəzərdə
tutulur. Rejissor İsmayıl Hidayətzadə Gülxar Həsənovanı
çağırır ki, bu axşam tamaşanı sən
oynamalısan. Gülxar əvvəlcə tərəddüd
edir, ehtiyatla qayıdır ki, İsmayıl müəllim,
axı Hüseynağa müəllimlə mənim boyum tutmur,
bu, nə təhər olacaq? Hidayətzadə onu sakitləşdirir:
"Narahat olma, mən mizanları elə düzəldərəm
ki, boyunuzdakı fərq hiss edilməz".
Gülxar razılaşır və illər ötəndən
sonra da etiraf edirdi ki, bir tərəfdən Həqiqət
xanımın xəstələnməsinə təəssüflənsəm
də, digər tərəfdən sevindim ki, mənə bəxt
qapısı açıldı, Hüseynağa müəllimlə
birgə baş rollarda çıxacağıq.
Hüseynağa Hacıbababəyov Həqiqət
xanımla sabit tərəfdaşlar olduqlarından bir-birini
işarədən duyurdular və onların tamaşalardan
öncə əlavə məşq etmələrinə
lüzum yoxdu - dəfələrlə oynadıqları, hər
anını əzbər bildikləri opera idi. Ancaq bu axşam
Gülxar Həsənova ilə səhnəni ilk dəfə
bölüşməli idilər, ona görə rejissor
iştirakçıları yığıb tamaşadan qabaq
yaxşı bir məsq keçirməyi vacib sayır.
İşin nə yerdə olduğunu bilincə
Hüseynağa boyun qaçırır: "Yox, inciməyin,
mən oynamayacam, o qızın boyu ilə mənimki tutmur. Nə
qədər mizan qurursan-qur, istənilən halda fərq hiss
ediləcək, tamaşaçıda
arzuladığımız təəssürat yaranmayacaq. Məni
məzur tutun!"
Neynək, buna da ehtiyat seçim vardı, maşallah,
operada sanballı Şah İsmayıllar sarıdan bolluq idi.
Hüseynağa oynamaq istəmir, Əlövsət Sadıqov
var, bəlkə də Gülxarla oynamaqçün bu, ondan da
yaxşı. Əlövsəti arayırlar və pəjmürdə
olurlar - o, Bakıda yoxdur, rayonda toydadır.
Neyləməli, yoxdur yoxdur da, teatrın Şah
İsmayıl olası Şirzad Hüseynovu da var. Ona xəbər
yollayırlar və gələn cavab lap dilxor edir. İş tərs
gətirməsin - Şirzad, Həqiqətdən də betər
kefsizləyib, boğazına elə soyuq dəyib ki, oxumaq nədir,
heç danışan halı yoxdur.
Naçar qalıb yenə Hüseynağaya müraciət
edirlər, hal-i qəziyyənin necə olduğunu söyləyirlər,
"başqa çıxış yolu yoxdur, gərək
özünü çatdırasan", - deyirlər.
Hüseynağa üzrxahlıq edir:
"İsmayıl, özün bilirsən ki, mən teatrın
yolunda hər çətinliyə dözməyə həmişə
hazır olmuşam. Ancaq rəva bilmərəm ki, səhnəyə
çıxam, tamaşaçı gendən baxa və nəyəsə
dodaq büzə, nəyisə bəyənməyə. Mən
onillərlə qazandığım hörməti bir axşama
itirmək istəmirəm. Nə qədər ustalıqla mizan
qurursan-qur, gizlədə bilməyəcəksən, Şah
İsmayılla Ərəbzənginin
qarşılaşdığı,
çarpışdığı səhnədə o qızla
mənim boyumuzdakı təfavüt aşkar görünəcək,
bütün tamaşa yaddan çıxacaq, hafizədə
qalan bir o olacaq, sonra mən hər dəfə Həqiqətlə
çıxanda da camaatın yadına Gülxarla
qarşılaşdığımız bu səhnə
düşəcək".
İsmayıl Hidayətzadə ömrü boyu
özünə də, ətrafındakılara da elə həmin
vasvasılıq və məsuliyyətlə
yanaşmış sənətkar idi və
Hüseynağanı çox yaxşı başa
düşürdü.
Bu qədər bilet satılıb, artıq tamaşaya
da bir neçə saat qalıb, tamaşanı ləğv etmək
opera üçün böyük qüsurdur, amma hər halda
buaxşamkı "Şah İsmayıl"ı təxirə
salırlar - "Aktyorlarımız xəstələnib, eyni
biletlə başqa gün gələ biləcəksiniz,
tamaşanın vaxtı sizə ayrıca xəbər veriləcək..."
Gülxar xanım mənimlə Hüseynağa
Hacıbababəyov haqqında xatirələrini
bölüşəndə özü də artıq
oturuşmuş sənətkarlardan, operanın ağbirçəklərindən
idi. Səhnə həyatı boyu onun da işi oyunu, oxusu ilə
qarşısındakıları həyəcanlandırmaq, təsirləndirmək
olmuşdu və belə insanların özünü həyəcana
gətirmək, duyğulandırmaq asan iş deyil. Ancaq etiraf
edirdi ki, o vaxt - gəncliyində də Hüseynağanı
dinləyərkən kövrəlirmiş, indi, üstündən
onillər ötərkən o avaza bürünən
axşamları anarkən boğazından bir qəhər
keçir: "O çıxardı səhnəyə, əvvəldə
bir Azərbaycan xalq mahnısı oxuyardı. Sonra keçərdi
klassik operalara. Məsələn, "Riqoletto"dan
oxuyardı, "Sadko" operasından oxuyardı. Mən
eşitmişdim ki, Müslüm Maqomayev "Şah
İsmayıl" operasını Hüseynağa Hacıbababəyovun
səsinə uyğun yazıbmış. Həqiqətən,
mən bunun dəfələrlə şahidi olmuşam ki,
Şah İsmayıl onun ifasında çox fərqli səslənirdi.
Hüseynağanın "Arşın mal alan"
operettasında birinci pərdədə ifa etdiyi Əsgərin
ariyası ki var, onun avazında, özünəməxsus
yapışıqlı oxumasında indiyə qədər mənim
xəyalımdadır. Hüseynağa zərif səsə,
gözəl görkəmə malik müğənni idi.
Teatrın ona böyük ehtiyacı vardı. "Şah
İsmayıl"da Ərəbzəngi ona qalib gələndən
sonra Gülzarı yada salaraq, Allaha yalvararaq oxuduğu "Ya Rəbb,
Gülzarımı sən ağlar qoyma" parçası o
qədər təsirli idi ki, inanın, mən zalda oturanda
şəxsən özümün gözüm
yaşarırdı, yada salıram, indi də qəhərlənirəm.
Müharibə vaxtı hospitallarda, çağırış
məntəqələrində konsertlərimiz olardı. Usta
müğənni idi. O yerlərdə oxuyanda səsində
olan təbii hüznlülüyü sanki dərinə çəkərdi,
avazında cəngavərlik artardı, elə oxuyardı ki,
müharibə işində olan insanları daha çox
ruhlandırsın, dinləyənləri qələbəyə
ilhamlandırsın, hər şeyin yaxşı
olacağına ümidləndirsin".
"Leyli və Məcnun" gedirdi. Hüseynağa
Hacıbababəyov Məcnunu da oynaya bilərdi, amma Leyli idi.
"Əsli və Kərəm" çıxırdı səhnəyə.
O, böyük məharətlə Kərəmi də ifa edə
bilərdi, amma Əsli idi. Səhnəyə "Şah Abbas və
Xurşidbanu" gəlirdi. Şah Abbası ifa eləməyə
hazırdı, ancaq Xurşidbanu idi. "Arşın mal
alan" gedirdi. Yaxşı Əsgər ola bilərdi, ancaq
Gülçöhrə idi. "Aşıq Qərib"
oynanırdı, Hüseynağa Hacıbababəyov ən bəyənilən
Qərib də ola bilərdi, ancaq Şahsənəm idi. "O
olmasın, bu olsun" çıxırdı səhnəyə.
Sərvər də ola bilərdi, ancaq Gülnaz idi. Bəla
bunda idi ki, o kişi surətlərini Hüseynağa kimi, hansınısa
ondan bir az yaxşı, hansınısa ondan bir az zəif ifa edə
biləcək aktyor-müğənnilər vardı, o
tamaşalardakı qadın rollarını oynamaq, həm də
bunu Əhməd Ağdamski kimi etmək, Hüseynağa
Hacıbababəyov səviyyəsində yerinə yetirmək hər
kəsin - hətta əksər ən püxtə
aktyorların, müğənnilərin xörəyi deyildi.
Ona görə də necə ağır olsa belə, başqa
aktyorlar sayaq xoşladıqları, məharətlə də
yarada biləcəkləri bir çox rollar ürəklərindən
nə qədər çox keçsə də, Əhməd
Ağdamski də, Hüseynağa Hacıbababəyov da çəkilməli
olan yükə mətanətlə çiyin verirdilər, daha
gözəl günlər arzusu ilə səbirlə yolu davam
etdirirdilər. Çünki bu əməlin milli vəzifə,
borc olduğunu anlayırdılar. Əhməd Ağdamski səhnədən
və Bakıdan 1920-ci ildə ayrılası oldu,
köçdü Qarabağa, daha sonra oradan da Ağdaşa
yığışdı və böyük səhnələrdəki
böyük rollar arzusu elə ürəyindəcə
qaldı. Hüseynağa Hacıbababəyova isə tale səhnə
ömrünün yeni səhifəsini də yaşamaq, dilədiyi
rolların hamısında çıxış etmək
macalını da verdi. Ancaq bu da çox təəssüfləndiricidir
ki, Hüseynağa Hacıbababəyovun ona tarixin qismət ediyi
fövqəladə missiyanı nə təhər istedadla, necə
şövqlə yerinə yetirməsini, bir-birindən fərqli
qadın rollarının hər birini hansı təkrarsız
ustalıqla ifa etməsi haqqında bizə qalan yalnız XX
yüzilin əvvəllərinin saralmış qəzetlərindəki
xəsis sətirlərdir. Nə kino lenti qalıb, nə bir səs
yazısı. Ancaq heç olmazsa bu tarixi fürsət də
düşdü ki, Hüseynağa Hacıbababəyovun
qadın rollarıını necə ifa etməsi haqda
yalnız əski qəzetlərdəki soraqlarla kifayətlənməyim,
onu həmin rollarda canlı görmüş həmkarlarını
dinləyim.
1978-ci il idi. Azərbaycan opera səhnəsinin ilk
qadın Leylisi Sona Hacıyeva (1907-1979) ilə söhbət
edirdik. Həmin söhbətimizin də lent yazısı Azərbaycan
radiosunun səs xəzinəsində qalır. Sona xanım ilk
dəfə səhnəyə necə gəlməsinin
tarixçəsini söyləyir. 1923-cü il, Hüseynqulu
Sarabski gəlir Sona Hacıyevagilə. Əvvəlcə
anası Əzizə xanımla söhbət edir, sonra
Sonanı uzun-uzadı dilə tutur və axırı onu da yola
gətirir ki, "Leyli və Məcnun"da
çıxış eləsin: "Bizə qəti şərt
qoyublar ki, nəyin bahasına olur-olsun gərək Leylini
qadın oynaya!"
Əzizə xanım Məmmədova (1892-1961) məşhur
xanəndə Əbdülbaqi Zülalovun -
Bülbülcanın (1841-1927) nəvəsi idi və artıq
1921-ci ilin payızından Bakı Türk Azad Tənqid və
Təbliğ Teatrı təşkil olununca səhnədəydi
və oradan da Akademik Dram Teatrına gəlmişdi. Sona
xanım anasının oynadığı çox
tamaşalara da baxmışdı və öz söyləməsincə,
yenə anası ilə bərabər operada az
olmamışdı. "Leyli və Məcnun"u
başdan-sona əzbər bilirmiş. Xanəndə nəvəsi
Əzizənin səsi olduğundan Sarabski xəbərdardı,
Sonanın ardınca gəlməmişdən üstünü
vurmadan yüngülvari əvvəl kəşfiyyat da
aparıbmış, elə sözarası Əzizədən
soruşubmuş ki, sizin nəsildə səs həmişə
güclü olub, babanın zənguləsi oxuyanlar arasında
dillə deyilirdi, görən, sənun qızına da səs
keçib, ya yox? Əzizə də qayıdıbmış
ki, keçib nədir, Sona məndən min pay yaxşı
oxuyur.
Sona xanım nağıl edirdi ki, o vaxt Bakıda Səttar
adlı məşhur faytonçu vardı, günortadan bir az
keçmiş gördüm ki, Hüseynqulu Sarabski həmin Səttarı
göndərib ardınca ki, teatra gedəm.
Və Sona xanım Leyli rolunda çıxış elədiyi
o ilk tamaşadan sonrakı əvvəlinci dəqiqələri
xatırlayırdı. Deyirdi ki, içərimdə bir təlaş
olduğundan tamaşa vaxtı ara-sıra sözlər
yadımdan çıxırdı, ancaq səhnənin
küncündəki çuxurda suflyor yerləşmişdi, o,
mütəmadi olaraq mənə də, digər oynayanlara da
kömək edirdi. Amma oxumağım qaydasındaydı,
özü də iki-üç dəfə Hüseynağa
Hacıbababəyovun Leylisini gördüyümdən işim
asan idi, o, necə oxumuşdusa, eynən o cür oxuyurdum, hərdən
qalxan alqışlardan hiss eləyirdim ki, camaatın da
xoşuna gəlir. Axırıncı pərdə örtüləndən
sonra zal lərzəyə gəlmişdi. Zarafat deyil, ilk dəfə
idi Leyli rolunda səhnəyə qadın
çıxmışdı. Hüseynqulu Sarabskinin gözü
gülürdü. Hökumət adamları da vardı, onlar da
çox məmnun idilər, amma hamıdan çox sevinən,
gözlərindən ixtiyarsız sevinc yaşları axan
Hüseynağa Hacıbababəyov idi.
Sona xanım riqqətlə bunu da yada salırdı ki,
Hüseynağa onu xəfifcə qucaqlayaraq qulağına
pıçıldayıbmış: "Üzün ağ
olsun, şükür Allaha, qadın paltarı geyinməkdən
canımız qurtardı!"
Amma daha bir təsirli, həm də elə yenə
"Leyli və Məcnun"la bağlı xatirə Rübabə
xanım Muradovanın söhbətlərindən yadımda
qalıb. Azərbaycan səhnəsində bir neçə onil
boyunca əvəzedilməz Məcnun Hüseynqulu Sarabski idi.
Ancaq sonralar operamızın özünəməxsus qəlbəyatan
ifası ilə tamaşaçı məhəbbəti qazanan
başqa parlaq Məcnunları da yetişib. Təbii ki,
"kişi Leylilər" epoxası bitəndən sonra
sıra-sıra yeni əsl Leylilərimiz - qadın Leylilərimiz
də yaranırdı. Sürəyya Qacar da, Yavər Kələntərli
də, Həqiqət Rzayeva da, Simuzər Hətəmova da və
onlardan sonrakı nəsillərin neçə parlaq təmsilçisi
də Leyli rolunu məlahətlə, yeni cazibələr qataraq
ifa etdilər. Amma "Leyli-Məcnun"ların bütün
tarixini göz önünə gətirəndə ən
yaxşı Məcnun, ən üstün Leyli barədə
düşünərkən həmişə ən ucada dayanan
iki ad var. Məcnun - Hüseynqulu Sarabski, Leyli - Rübabə
Muradova. Rübabə xanımın xatirəsi də, elə
Sona xanımın söylədikləri kimi, lentin
yaddaşında qalır. Rübabə xanım söyləyirdi
ki, artıq yaşlı vaxtlarında Hüseynağa
Hacıbababəyov mənə müraciət etdi ki, səndən
bir təvəqqem var. Dedim, buyurun, nə desəniz hazıram.
Söylədi ki, XX əsrin əvvəllərində mən
"Leyli və Məcnun"da dəfələrlə Leylini
yaratmışam. Sonra qismət oldu, Məcnunu da oxudum. Amma
ürəyimdən çox keçir ki, Leylilərin ən
yaxşısı olan Rübabə ilə bir səhnəyə
çıxım, o, Leyli olsun, mən Məcnun, "Leyli və
Məcnun"la belə vidalaşım. Əvvəlki
vaxtlarım olsaydı, ömründə nəinki belə
xahiş edərdim, hətta məni vadar da etsəydilər,
razı olmazdım ki, yaşca məndən xeyli cavan
xanımla belə əziz əsərdə tərəf-i
müqabil olum. Ancaq artıq yol bitir. Yəqin, elə bu,
"Leyli və Məcnun"da səhnəyə
axırıncı çıxışım olacaq. Ona görə
də istəyirəm bu arzum da ürəkdə qalmasın.
Rübabə xanım bunu da deyirdi ki, mən
razılıq verməyinə verdim, çünki
eşitmişdim Hüseynağa müəllim lap yaxınlarda
təqaüdə çıxacaq, teatrın rəhbərliyi
ilə də danışdım, onlar da "hə" dedilər
və növbəti tamaşalardan birində ikimiz səhnədə
birlikdə idik - bir tərəfdə mən Leyli, o biri tərəfdə
də Hüseynağa Hacıbababəyov Məcnun rolunda. Həqiqətən
də bu tamaşa zamanı onun nə qədər mahir bir sənətkar
olduğunu lap yaxın məsafədən, bütün
xırdalıqlarıyla hiss elədim.
Ancaq Hüseynağa Hacıbababəyovun o vida
"Leyli və Məcnun"u ilə bağlı bir başqa
hadisə də olmuşdu. O da görkəmli sənətkarın
sənət tərcüme-yi halındakı bir qüssəli
andır ki, üstündən sükutla aşmaq istəmirəm.
İnanıram ki, Hüseynağa ilə Rübabənin həmin
"Leyli və Məcnun"u lentə alınaraq montaj edilsəydi,
radioda səsləndirilsəydi, dinləyənlər üzbəüz
dayanmış o iki sənətkarı elə yaşıd,
ikisini də öz yaşlarından da daha gənc təsəvvür
edər, Rübabə ilə Hüseynağanın
oxularındakı bir-birini tamamlayan yanğıya, zərifliyə
görə bu cütlüyü Leyli-Məcnunların ən
yaxşısı sayardılar. Çünki o çağlar
Hüseynağa yaşlanmışdısa da, avaz elə əvvəlki
təravətində, qabaqkı şaqraqlığında idi.
Ruh da ki, öz yerində! Lakin əsər səhnədə
göstərilirdi. Opera Teatrına toplaşanlar yalnız
eşitmirdilər, həm də görürdülər.
Gözdən gözəsə, söz yox ki, fərq var. O fərqli
gözlərdən bir cütünün necə görüb
yazdığını oxumuşam, digər cütünün
isə necə görüb duyğulandığını həmin
gözlərin sahibindən eşitmişəm.
Hüseynağa Hacıbababəyov ahıl kişi, bədəncə
də dolu, Rübabə Muradovasa sütül, nərmə-nazik,
cavan qız. O səs də gözəl, bu səs də qəşəng
- gözünü yum, dinlə, ayrı aləmə
düşəcəksən, ətrafda nə var, eyninə gəlməyəcək,
amma səhnəyə baxınca oxunan sözlər, yaşanan
hadisələrlə görünüşün təzadı
hökmən narahat edəcək. O bir cüt şahid göz
ki sahibi həmin tamaşa ilə əlaqədar mənə illər
sonra da səngiməmiş hərarətli
yaşantılarını çatdırıb, unudulmaz bəstəkarımız,
özünün də anası Həqiqət xanım
operamızın korifeylərindən olmuş Azər Rzayevin
xeyirxah gözləri idi. Azər müəllim söyləyirdi
ki, mən niyə bu gün səhnədə məhz bu
cütlüyün olmasının səbəbini bilirdim,
ata-anamla Opera Teatrına ayağım açılan
uşaqlıq illərimdən başlayaraq o günəcən
"Leyli və Məcnun"a yüz dəfələrlə
baxmışdım, ancaq o axşamkı tamaşa qədər
mənə təsir edəni, haldan-hala salanı
olmamışdı, çünki Hüseynağa müəllimin
bu tamaşaya qədərki bütün yoluna da bələd
idim, bu tamaşanın onun axırıncı Məcnunluğu
olmasından da xəbərim vardı, ürəyimdə
Allahımdan razılıq edirdim ki, nə yaxşı, qocaman
sənətkara bu arzusuna çatmağına da imkan verdi.
Ancaq həmingünkü pərdəarxası
ayrıntılardan bixəbər olan və tamaşanı izləmiş
bir müxbirin gözləri səhnəyə ayrı cür
baxmışdı və bir neçə gün sonra qəzetdə
sərt tənqidi məqalə dərc etdirmişdi ki, insafən,
oxumağına yaxşı oxuyurdular, amma biz tarixdən
bilirik, əfsanələrdən, rəvayətlərdən hər
kəsə məlumdur ki, Leyli ilə Məcnun həmyaş
olublar, hər ikisi gənclik çağında sevdaya
düşüb, burada isə Leyli gənc, Məcnun onun
atası yerində, məgər teatrda aktyor qəhətliyidir
ki, ağsaqqal adama Məcnunu həvalə ediblər?
Axı o, haradan biləydi ki, həmin axşamkı Məcnunluğu
Hüseynağa Hacıbababəyovçün sadəcə rol
oynamaq, oxumaq deyildi, ürəkdən tikan
çıxarmaqdı...
...Səsinin axıracan
Hüseynağa Hacıbababəyovla qalmasının digər
bir hekayətini mənə unudulmaz alimimiz, musiqişünas, ədəbiyyatşünas,
professor Arif Məmmədov söyləmişdi. Deyir, bir
axşam Dənizkənarı bulvarda gəzirdik. 1960-cı illərin
sonları idi. Elə sözarası Hüseynağa müəllimdən
soruşdum ki, səsiniz qalırmı? Nəsə cavab vermək
əvəzinə Hüseynağa Hacıbababəyov
başladı oxumağa, bu yaşında elə bir
"Üzzal" başladı ki, mən də mat qaldım, ətrafdan
keçən neçə adam da ixtiyarsız ayaq saxlayaraq
heyranlıqla ona qulaq asmağa başladı. Arif müəllim
danışırdı ki, o vaxt Opera Teatrına gələndə
ilkin olaraq soruşardılar: "Bu gün Hüseynağa
Hacıbababəyov oynayırmı? Şah İsmayıl rolunda
bu gün kimdir?" Onun bu operada "Zabul" üstündə
"Sürdü Məcnun növbətin, indi mənəm
rüsva-yi eşq. Doğru derlər, hər zaman bir aşiqin
dövranıdır", - deyə həzin pərdələrdə
gəzişmələri heç zaman yaddan çıxmaz.
Muğam operalarında əsas aparıcı solist bir dövr o
idi və onun 1920-30-40-50-ci illərdə səhnə fəaliyyəti
opera tariximizdə məxsusi bir mərhələ təşkil
edir. Onun böyük tarzənimiz Qurban Pirimovun, daha sonralarsa
mahir ustad Bəhram Mansurovun müşayiəti ilə ifası
sözlə təsvir edilməyəcək gözəllik idi.
Uşaqlıq illərindən məlahətli səsi
ilə diqqətləri çəkmiş Arif Məmmədova
nəsib olmuşdu ki, 1941-ci ildə İrana qastrol səfərinə
çıxan Azərbaycan musiqiçiləri dəstəsinə
onu da əlavə etsinlər və 3 ay oralarda qalaraq çoxlu
konsertlər vermişdilər. Arif müəllim
Hüseynağanın, özü demiş, laçın
çağlarına da İranda şahid kəsilmişdi. Ona görə
də həmişə heyifsilənirdi ki, Hüseynağa
Hacıbababəyovun 1940-50-ci illərdəki oxuları lentlərdə,
vallarda əbədiləşməyib. Deyirdi ki, sizin
eşitdiklərinizin hamısı Hüseynağa Hacıbababəyovun
yaşlı vaxtlarındakı lent yazılarıdır. Qulaq
asırsınız, qəlbinizə yatır, həqiqətən
də gözəldir. Ancaq bunları 1940-50-ci illərdəki səslə
eyni tərəziyə qoymaq heç mümkün deyil. O illərin
oxuları qalmış olaydı, onda bilərdiniz
Hüseynağa necə misilsiz oxuyanmış!
...Hüseynağa Hacıbababəyov insanlarla, hadisələrlə
dolu bir ömür yaşadı və həyatından nə qədər
şəxsiyyətlər keçdi. Əlbəttə, bunlar
gecikmiş təəssüflərdir. O, 1972-ci ildə
dünyadan gedib. Elə dövr idi ki, artıq kinolentə
çəkmək, radioda studiyaya çağıraraq söhbətlərini
də yazmaqçün hər şərait vardı. Kimsənin
yadına düşməyib. Oxularından az-çox heç
olmazsa ortada nəsə var. Ancaq onun mədəniyyətimizin,
musiqimizin, ziyalılığımızın dünəni ilə
bağlı nə qədər boşluqlarını doldura biləcək
xatirələri, teatr tariximizin macəralı, keşməkeşli
və şərəfli bir dövrü haqqında hekayətləri
lentləşdirilsəydi, görün indi əlimizdə əvəzsiz
sərvətə dönən necə mühüm sənəd,
necə müstəsna salnamə qalardı.
Bu onun hələ natamam tərcümeyi-halıdır.
Amma hər halda ən dəqiq tərcümeyi-halıdır.
Natamamdır ona görə ki, 1937-ci ildə yazılıb. Hələ
Hüseynağa Əməkdar artist idi, hələ cavandı,
hələ qarşıda yaşanası nə qədər illər
dururdu. Bir il ötəcək, Hüseynağa Xalq artisti də
olacaq, ömrün daha uğurlu səhifəsi də
açılacaq. Həmin dövrdə əslində Əməkdar
artist adının özü də çox hörmətli,
nüfuzlu bir sənət dərəcəsi idi, Xalq artisti
adı isə rəsmi şərəfləndirmənin tək-tək
seçmələrə qismət olan və o dövrdə
layiq olmayana qətiyyən verilməyən ən ali sənətkar
rütbəsiydi.
Hələliksə bir gözü gülən, bir
gözü ağlayan 1937-ci ildi. O ilin içində heyrətli
bir şəkildə qəmlə sevinc, faciələrlə
şadlıq yanaşı addımlayırdı.
Hüseynağa Hacıbababəyovun bu tərcümeyi-halı
1937-ci ildə ayrıca vərəq kimi nəşr də
edilmişdi. Nüsxələri çoxmuş ki, azı bir dənəsi
özündə də qalmışdı. Natamam
olmağına natamamdır, tərcümeyi-halının
ardının da yazıla bilməsi üçün gərək
sonrakı illər də yaşanaydı. Ancaq
yarımçıq olsa da, o üzü-bu üzü
yazılı bu bircə vərəq əvvəldən-sonacan
hər halda Hüseynağa Hacıbababəyovun bəlli olan ən
dəqiq, ən doğru tərcümeyi-halıdır.
Çünki onu özü yazıb. Bir adamın ömür
yolunu, taleyindən keçənləri özündən
yaxşı kim bilər?! Həmin qısa ömür
tarixçəsindəki iki-üç cümlədə
Hüseynağa Hacıbababəyov gəncliyinin mübarizəli
və sabahlara ümidli çağlarını belə
xatırlayır: "Vətəndaş müharibəsi
zamanı Aşqabadda işləyirdim. 1919-cu ildə Müsavat
hökuməti zamanı hökumət teatrosu əmələ
gətirildi. Məni də buraya bütün operalarda qadın
rolu ifa etməkçün dəvət etdilər. O köhnə
dövrlər ağır dövrlər idi. Çar hökuməti
vaxtı incəsənətə, məxsusən türk incəsənətinə
yüksək qiymət və imkan verilmirdi. Xüsusi teatrolar
özlərinin cibini dolduraraq bizi istismar edirdilər. Yalnız
aprel təbəddülatından sonra incəsənət
yüksək qiymət aldı. 1920-ci ildə mən Azərbaycan
Dövlət Dram Teatrosuna həmişəlik işə girdim
və həmin ildəcə təbliğat briqadası ilə
bərabər Dağlıq Qarabağa getdim. Təbliğat məqsədi
ilə təşkil edilən müsamirələrdə
iştirak etdim. Bu səfərdə mənim yol
yoldaşlarımdan Anaplinski, Mirpaşa və sairələrini
daşnaklar öldürdülər".
Hüseynağa Hacıbababəyov o çətin əyyamları
belə anırdı, qətlə yetirilmiş sənət
qardaşlarını qüssə ilə yada salırdı,
lakin onun özünün də elə o tərəflərə
səfərlərində ölümlə
qarşılaşdığı olmuşdu. Ən azı
birini artıq sinli çağlarında qızı Suğraya
da söyləyibmiş, o da mənə
danışmışdı. Qarabağa səfərlərinin
növbətisində Hüseynağa labüd və əzablı
ölümlə göz-gözə dayanır. Əhvalat
baş verir Ağdamda. Yay vaxtıymış, Ağdamın
özündə, ayrı-ayrı kəndlərdə
tamaşalar göstərir, konsertlər verirlərmiş.
1930-cu illərin əvvəlləriymiş. Bu qəziyyəni
qızına söyləyəndə hadisədən 30 ildən
də çox keçirmiş. Fəqət həmin
günün xofu hələ də Hüseynağanın
canından çıxmayıbmış. O illərdə
rayonlarda nə mehmanxanalar varmış, nə qonaq evləri.
Adətən on günlüyə, iki həftəliyə
Bakıdan qastrola gedən artistləri iki-iki,
üç-üç Ağdamın özündə,
ayrı-ayrı kəndlərdə imkanlı, simsar
adamların evlərində yerləşdirirlərmiş. Həmin
gün kəndlərdən birində konsert verən artistlərdən
Hüseynağa Hacıbababəyovla Dadaş
Şaraplının ardınca axşam saat 7-yə
qalmış gecələyəcəkləri qonşu kənddən
kolxozun yük maşını gəlməliymiş. Konsert bitir,
saat 7 olur, baxırlar ki, yarım saat da əvvəl gəlməli
olan maşın hələ yoxdur. Yarım saat da gözləyirlər.
Hüseynağa qayıdır ki, ay Dadaş,
görünür, ya maşın yolda xarab olub, ya benzini
qurtarıb ki, belə ləngiyir. Gəl vaxt itirməyək, nədir
ki, burdan-buradır, piyada gedək, maşın da gəlsə,
yolda qarşımıza çıxar, bizi götürər.
İraq olsun, birdən gəlməsə, biz də gözləyə-gözləyə
qalsaq, Əli aşından da olarıq, Vəli aşından
da, gecəyə düşərik, qalmağa yer də
tapmarıq. Dadaş da "düz deyirsən" söyləyib
razılaşır, düzəlirlər yola. Bir xeyli gediblərmiş,
artıq axşam alatoranında uzaqdan getdikləri kəndin
hündür ağacları qaraltı kimi gözə dəyməyə
başlayırmış. Birdən Dadaş Şaraplı
hövlnak xırıltılı səslə
pıçıldayır: "Bir ora bax". Hər ikisinin rəngi
qaçır, üşənirlər. Görürlər ki,
yaxınlaşmaqda olduqları arxın yanında bir canavar
dayanıb düz onlara baxır. Ayaqları sustalır. Nə
irəliyə bir addım atmağa heyləri qalır, nə
geriyə. Düzənlik, ətrafda haraylayası, dada
çatası bir ins-cins yox.
Yenə özünü birinci ələ alan Şaraplı
olur. Boğuq səslə dillənir: "Hüseynağa,
oxu!" Hüseynağa suallı gözlərini dikir
yoldaşına. "Oxu, oxu, bəlkə gendən kimsə
eşitdi, yaxınlaşdı". Və Hüseynağa
"Segah" başlayır. Bir az qorxudan oxuyurdu, bir az dərddən
oxuyurdu, bir az çaşqınlıqdan oxuyurdu və
gözü qurdda idi. Oxuyurdu, bayaq onları görüncə
mırıldayan canavar səsini kəsmişdi, elə onlar
kimi hərəkətsiz dayanıb baxırdı və
Hüseynağa daxili bir fəhmlə hiss eləyirdi ki,
oxumağı qətiyyən kəsmək olmaz, ömürləri
elə bu oxunun uzunluğu qədərdir, dayansa, canavar
şığıyacaq onlara sarı... Nə qədər
keçir? İllər sovuşandan sonra Hüseynağa
Hacıbababəyov heç cürə dəqiqləşdirə
bilmirdi: "İki dəqiqəmi keçdi, beşmi, onmu? Ya
bundan az, ya çox? Hər saniyə bizimçün saat kimi
uzun idi".
Hüseynağa oxuyurdu, bir yay axşamıydı, hələ
hava tam qaralmamışdısa da, qaranlıq asta-asta
qatılaşmağa doğru gedirdi. Hüseynağa oxuyurdu, o
tərəfdə də canavar tərpənməz dayanıb
baxırdı. Səsin, oxunun məlahətli səsimi təsir
etmişdi Allahın heyvanına, ya bu anlaşılmaz
davranış - qarşısındakı hazır
şikarın qaçmaq, nəsə hərəkət etmək
əvəzinə yerindəcə donaraq oxumağa
başlaması onu çaşdırmışdı? Ya bəlkə
bu çöllər vəhşisi həmin anda bu insanlarda
özünə yaxın, doğma olan nəsə
görürdü? Bizim yox saydığımız, amma
gerçəkdə var olan şüuruyla dərk, ya hiss
edirmiş ki, naləsi ilə bu cür ürək boşaldan
adam da onun tayıdır, onun kimi təbiət balasıdır?
Axı bu canavar da, onun həmcinsləri də, indi bu bəni-adəm
eləyən kimi, beləcə düzənliyin
boşluğunda, tənhalığında hərdən-hərdən
bizimçün ulamaq kimi gələn səslərini
çıxaranda bəlkə elə oxuyurlar, elə insan kimi
ürək boşaldırlar?
Hüseynağa "Segah"ını oxuyurdu, canavar
baxırdı və birdən düzənliyin səssizliyinə
qarışan bu avaza uzaqdan gələn bir səs də
qovuşur. Yük maşını idi, Hüseynağagilin
yetişməli olduğu kənddən aralandıqları kəndə
sarı irəliləyirdi, ləngər vura-vura,
çala-çuxuru adlaya-adlaya yaxınlaşırdı,
işıqlarını da yandırmışdı. Və
Hüseynağa Hacıbababəyov müqəddəratının
həll olunduğu o dəqiqələr barədə
qızına belə deyirmiş: "Canavar elə bil o maşının
işığına, o qəfildən qalxan gurhagur səsə
heç hürkmədi də, qaçmağa tələsmədi
də, çevrildi, asta-asta aralanmağa başladı".
Maşın yaxınlaşdıqca səs
gurlaşırmış, canavar get-gedə
aralanırmış, Hüseynağa isə
"Segah"ını yarımçıq kəsə
bilmirmiş, oxumaqda davam edirmiş...
Maşının səsi bu gözəl oxuya mane
olmasın deyə sürücü mühərriki
söndürmüşdü, aşağı enib bir papiros
yandırmışdı, matdım-matdım baxırdı.
Qaranlığa qərq olmuş o düzənliyin zülmətini
bir o sürücünün hər qullab vurduqca papirosunun
artıb-azalan közərtisi, bir də bu yanıqlı
"Segah" dağıdırdı.
Və sonralar Hüseynağa
yaxınlarına-dostlarına bu əhvalatı
danışıb "Mənim "Segah"a bir can borcum
var", - deyəcək.
Heç vaxt heç kimin o cür ürəkdən
oxumadığı "Segah"ın da hər halda o məhrəm
gecəyə görə bu xanəndəyə borcu
olmamış deyildi. Dili yox idi içərisindən keçəni
deyə. Amma onun əvəzinə həmin gecənin şahidi
Dadaş Şaraplı bunu o hadisədən illər sonra tarzən
Bəhram Mansurova söyləmişdi, o da mənə
danışdı. Dadaş Şaraplı Bəhram ustada
deyibmiş ki, neçə cür "Segah"ın
adını çəkirsiniz, amma o "Segah"lar
içində bir "Hüseynağa Segahı" da var ki,
heç bir başqasına bənzəməz. Obirilərin hamısından
təsirli həmin "Hüseynağa Segahı"nı bir
mən eşitmişdim, bir kolxoz maşınının
sürücüsü, bir də bir yalquzaq...
21 yanvar 2024
Rafael HÜSEYNOV
Akademik
525-ci qəzet.- 2024.-31 yanvar, №18.- S.10-11;12.