Ümummilli lider və Qərbi Azərbaycan həqiqətləri

Azərbaycanı dünyada qalib ölkə kimi tanıdan cənab Prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev 2020-ci ilin 27 sentyabr tarixində başlayan 44 günlük Vətən müharibəsi ilə Qarabağın 30 illik işğalına son qoydu. Bununla da tarixi ədalət öz yerini tapdı. Daha doğrusu, İlham Əliyevin uzaqgörən müdrik siyasəti, rəşadətli Azərbaycan Ordusunun misilsiz gücü və xalqımızın birliyi sayəsində 30 ilə yaxın müddətdə erməni tapdağı altında olan doğma torpaqlarımız öz sahiblərinə qayıtdı. "Dəmir yumruq" düşmənin başını elə əzdi ki, çətin ki bundan sonra bir də özünə gələ. Biz tarixi ədaləti özümüz bərpa etdik. Qarabağ işğal altında olduğu illərdə müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar, insan hüquqları üzrə məsul olan qurumlar sözün həqiqi mənasında lal, kor və kar oldular. Bu müddətdə yalnız həqiqi dostlarımız, qardaşlarımız, məsələn, Türkiyə, Pakistan bizim yanımızda oldular. Bu gün Qarabağda aparılan geniş abadlıq-quruculuq işləri hər bir azərbaycanlı tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. Vaxtilə erməni barbarları tərəfindən viran edilmiş, daşı daş üstə qalmayan Qarabağda bu gün həyat yenidən başlayır. Bəli, biz bu gün Qarabağa qayıtmışıq. Cənab Prezidentin dahiyanə siyasətinin sayəsində Qarabağda həyat qaynamağa, keçmiş məcburi köçkünlər dogma yurdlarına qayıtmağa başlayıblar.

Heç kimə sirr deyil ki, Ermənistanın 1987-ci ildə başlatdığı münaqişə Azərbaycan xalqını misilsiz əzablara düçar etmişdir. Ermənistanın təcavüzkar siyasəti nəticəsində bir milyondan artıq azərbaycanlı doğma yurdlarından didərgin salınmışdır. Azərbaycanlıların qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə salınması münaqişənin yan təsiri deyil, Ermənistanın birbaşa hədəflədiyi və planlı şəkildə həyata keçirdiyi etnik təmizləmənin nəticəsi idi. Ermənistan Qarabağda azərbaycanlıların mədəni irsini tam şəkildə məhv edib, Azərbaycanın təbii sərvətlərini, ictimai və şəxsi əmlakını talayıb və Azərbaycan ərazilərini məqsədli şəkildə kütləvi sayda minalarla çirkləndirib. Uca Allaha şükürlər olsun ki, bu gün Qarabağ azaddır və Azərbaycan öz dövlət suverenliyini tam bərpa edib. Qarşıda dayanan əsas məqsəd isə Qərbi Azərbaycana qayıdışdır. Qərbi Azərbaycan ərazisi bütöv Azərbaycanın ən qədim, təbiətinə görə ən zəngin bölgələrindən biridir. Keçmişdə Azərbaycanın şimalı ilə cənubunu, bütün Qafqazla Yaxın Şərqi birləşdirən mühüm karvan yollarının üstündə yerləşən, hazırda isə şimaldan Gürcüstan, şərqdən və cənub-şərqdən Azərbaycan Respublikası, qərbdən Türkiyə, cənubdan İranla həmsərhəd olmaqla 29,8 min km? sahəni əhatə edən bu diyar indi Ermənistan kimi tanınsa da, onun ərazisi qədim Türk-Oğuz yurdu, tarixi Azərbaycan torpağıdır.

Bu faktı həmin ərazidəki saysız-hesabsız yeraltı və yerüstü maddi mədəniyyət nümunələri - qədim yaşayış məskənləri, kurqanlar, qala, saray və istehkam qalıqları, karvansaralar, körpülər, at-qoç heykəlləri, məscid, pir və ocaqlar da təsdiq edir. Tarixi mənbələr göstərir ki‚ məhz çarizm dövründə ermənilər bura məqsədli və düşünülmüş şəkildə kütləvi halda köçürülərək Çar imperiyası üçün etnik dayaq yaradılmışdır. Bu siyasət rus çarı I Pyotrdan başlamış və sovet-bolşevik hökuməti dövründə də daha ciddi şəkildə davam etmiş və sovet hökumətinin ermənipərəst siyasəti nəticəsində Qərbi Azərbaycan torpaqları qeyri-qanuni şəkildə tamamilə ermənilərə verilərək burada‚ yəni bu Azərbaycan torpaqları üzərində sovet hökuməti tərəfindən indiki Ermənistan dövləti yaradılmışdır. Amma və lakin heç bir tarixi mənbə burada erməni varlığını və tarixdə hər hansısa bir erməni dövlətinin mövcudluğunu təsdiq etmir. Yəni bütün tarixi mənbələr Qərbi Azərbaycan torpaqlarının məhz Azərbaycana aid olmasını mötəbər dəlillərlə sübut edir.

Tarixə ekskurs etsək görərik ki, azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan deportasiyası və köçürülməsi hələ XVIII əsrdən başlanıb. Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların, ümumiyyətlə müsəlmanların deportasiyası üç mərhələdə birinci mərhələ: 1905-1920-ci illər; ikinci mərhələ: 1948-1953-ci illər; üçüncü mərhələ: 1988-1992-ci illərdə aparılıb. Deportasiya etnik təmizləmənin digər formaları, xüsusilə genosidlə birlikdə tətbiq edilmişdir. Erməni qaynaqları əsasında aparılan hesablamalara görə, Birinci Dünya müharibəsinin sonlarında Ermənistan ərazisində yaşayan 575 min azərbaycanlıdan 565 mini öldürülmüş və ya buradan çıxarılmışdı. Erməni müəllifi Z.Korkadyanın yazdığına görə, 1920-ci ildə sovet hökuməti dövründə daşnakların hakimiyyətindən sonra cəmi 10.000 nəfərdən bir qədər artıq türk (azərbaycanlı) əhali salamat qalmışdır. 1922-ci ildə 60.000 qaçqın qayıtdıqdan sonra azərbaycanlılar burada 72.596 nəfər təşkil etmişdir. Digər bir erməni müəllifi A.Lalayan yazırdı ki, Ermənistanın daşnak hökuməti "özünün 30 aylıq hakimiyyəti dövründə (1918, may-1920, noyabr) azərbaycanlı əhalisinin 60 faizini qırmışdır". İngilis hərbi müxbiri Skotland - Liddelin məlumatı da deyilən fikirləri təsdiq edir. O yazırdı ki, mən yanvarda Şuşada olarkən, bir ingilis zabitinə dedim ki, hamısı ermənilərdən zərər çəkən 40.000 müsəlmanın hansı vəziyyətdə olduğuna əmin olmaq üçün Zəngəzur dairəsinə getməyə hazırlaşıram.

Bu dəhşətli deportasiyalardan sonra Ermənistanda bir nəfər belə azərbaycanlı qalmamış və Ermənistan monoetnik dövlətə çevrilmişdir. Ermənistan Azərbaycan xalqının əsrlər boyu öz dədə-baba torpaqlarında yaşaması və zəngin mədəni irs yaratması faktını hər vəchlə danmağa çalışır. Ermənistan Qərbi Azərbaycanda xalqımızın min illər ərzində yaratdığı mədəni irsi - tarixi abidələri, qəbiristanlıqları, məscidləri, tarixi yaşayış yerlərini dağıtmış, UNESCO tərəfindən ümumbəşəri mədəni dəyər kimi tanınan Azərbaycan aşıq sənətinə ciddi zərər vurmuşdur.

Bu gün Qərbi Azərbaycana qayıdış məsələsi Azərbaycan dövlətinin qarşısındakı duran prioritet məsələlərdən biridir. Ermənistan hakimiyyəti, xaricdəki erməni diasporu etnik ermənilərin Qarabağa qayıdışını tələb edən bəyanatlar yayanda, məsələni əllərində siyasi bayrağa çevirəndə heç Qərbi Azərbaycandan deportasiya olunmuş soydaşlarımızın hüquqlarını yada salmırlar. Yəni onlar bütün bu "təşəbbüsləri" birtərəfli qaydada aparırlar. Amma beynəlxalq hüquq bu təməl haqlara milli, dini, etnik yanaşmanı tanımır. Qərbi Azərbaycana qayıdış məsələsi hələ Ulu öndər, Ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyəti illərində aktuallaşmış və Ulu öndər Qərbi Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdırmışdı. Yaxın keçmişə nəzər salsaq görərik ki, 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiyasının qəbulu ilə bağlı iclaslarda Qərbi Azərbaycan məsələsinə toxunan Heydər Əliyev həmin ərazilərin tarixi Azərbaycan torpaqları olmasını vurğulamaqla həm dünyaya önəmli mesajlar verirdi, həm də yetişməkdə olan gənc nəslin tarixi yaddaşını oyadırdı.

Digər bir nümunə Ümummilli liderin birbaşa təşəbbüsü və iştirakı ilə 1998-ci il dekabrın 9-dan 11-dək Bakıda "İslam sivilizasiyası Qafqazda" Beynəlxalq simpoziumundakı çıxışı idi. Heydər Əliyev beynəlxalq auditoriyaya müraciət edərək Qərbi Azərbaycanla bağlı tarixi gerçəkliklərə toxunur. O, deyir: "İndi Ermənistan adlanan ərazi, Qərbi Azərbaycan - İrəvan mahalı, Göyçə mahalı, Zəngibasar mahalı, Zəngəzur mahalı - bunlar hamısı müsəlmanlar, azərbaycanlılar yaşayan diyarlar olubdur. Təəssüf ki, bu ərazilərdən, diyarlardan müsəlmanlar çıxarılıblar, indi bu ərazilərdə bir nəfər də olsun müsəlman yoxdur. Bu da Ermənistan millətçiliyi, erməni ekstremizmi, erməni şovinizmi siyasətinin nəticəsidir. Əgər Qafqazda İslam sivilizasiyası haqqında danışırıqsa, həqiqəti demək lazımdır". Heydər Əliyev 18 dekabr 1997-ci il tarixində də 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında Fərmanı ilə Qərbi Azərbaycana qayıdışın hüquqi təminatlarının yaradılması ilə bağlı ilk və mühüm addımı atdı. Heydər Əliyev bu fərmanla məsələyə siyasi-hüquqi qiymət verməklə eyni zamanda, bu etnik təmizləmənin öyrənilməsi məsələsini dövlət və tarixşünaslıq qarşısında ümdə vəzifə kimi qoydu.

Ulu öndər Heydər Əliyev hər zaman, əlinə düşən hər fürsətdə Qərbi Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdırırdı. Məsələn, Ulu öndərin 5 fevral 1991 Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin birinci sessiyasındakı çıxışınə xatırlayaq: "1918-ci ildə Azərbaycan Respublikasının ərazisi 114 min kvadratkilometr olub. İndi isə 86 min kvadratkilometrdir. Gör əlimizdən nə qədər torpaqlar gedib. Əsrlər boyu Vətən, torpaq anlayışı xalqımızın ləyaqətini, mənliyini, şərəfini əks etdirib. Xalq öz torpağının müqəddəsliyini qorumaq üçün onun uğrunda ölüm-dirim mübarizəsi aparıb. Ulu babalarımız Vətən torpağının hər bir qarışını namus simvolu kimi qoruyub, onun yolunda canlarını və övladlarını qurban verməkdən belə çəkinməyiblər. Təəssüf ki, biz bu ənənələri unuduruq. Buna artıq dözmək olmaz. Ona görə də təklif edirəm ki, bir Dağlıq Qarabağ məsələsi yox, bütün 1920-ci ildən indiyədək Azərbaycan ərazisindən Ermənistana verilmiş torpaqların hamısının haqq-hesabı aparılsın. Hansı dövrdə, hansı sərhəd sahəsində, hansı torpaqlar verilib? Bu torpaqların hansı qərarlarla, kim tərəfindən verilməsi müəyyən olunsun. Və biz Ermənistana qarşı artıq müdafiə mövqeyində yox, hücum mövqeyində duraq və burada deputatların dediyi kimi, o torpaqların geri qaytarılması üçün mübarizə aparaq. İndi biz mübarizəyə keçməliyik və mən də bu mübarizəyə hazıram. Əgər deputatlar razı olarsa, bizim sessiyamız Ermənistanı təcavüzkar dövlət adlandırmalıdır. Biz bu barədə xüsusi qərar çıxarmalı və onu bütün dünyaya bəyan etməliyik. Soruşdular ki, o torpaqları kim verib? Mən təklif edirəm ki, aydınlaşdırılsın. Eyni zamanda arayış verə bilərəm ki, 1969-cu il 14 iyuldan (mən başa düşdüm, o sualı mənə niyə verdilər), Azərbaycana rəhbərlik etdiyim dövrdən, 1982-ci ilin dekabrına qədər Azərbaycan ərazisindən bir qarış da olsa, Ermənistana torpaq verilməyib. Mən buna cavab verirəm və özümü çox xoşbəxt hesab edirəm ki, o dövrdə ermənilərin torpaq iddialarının qarşısını ala bildik".

Ulu öndər Heydər Əliyev həmçinin Böyük Britaniya Kral Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutundakı 23 fevral 1994-cü il tarixli çıxışında da Qərbi Azərbaycan məsələsini xüsusilə vurğulayıb: "Əgər tarixi faktları araşdırmalı olsaq, onda xatırlatmalıyam ki, indiki Ermənistan ərazisi vaxtilə Azərbaycan torpaqları idi. Bir vaxtlar bu yerlər Azərbaycana məxsus olmuş, lakin 1918-1920-ci illərdə Ermənistana keçmişdir. Bir sözlə, tarixə müraciət etməli olsaq, onda görərik ki, Ermənistan Azərbaycana çox şey qaytarmalıdır. Amma indi mən onu deyirəm ki, biz Ermənistan ərazisinə, mövcud sərhədlərə göz dikməmişik, onların iddiasında deyilik. Bununla bərabər, biz öz ərazimizin bir metrini də verməyə razılaşa bilmərik".

Ulu öndərin layiqli davamçısı, ata vəsiyyətini yerinə yetirmiş dahi sərkərdə, Qarabağın xilaskarı İlham Əliyevin bütün sahələrdə apardığı uğurlu siyasət yurd yanğısı ilə yaşayan Qərbi azərbaycanlılara ən böyük təsəlli və bizim haqq işimizin öz həllini tapacağına zəmanətdir. Qərbi Azərbaycana Qayıdış Konsepsiyası artıq hazırdır. 5 müddəadan ibarət Qayıdış Konsepsiyasının "Hədəf, məqsədlər və yanaşma" müddəasında Konsepsiya ilə həyata keçiriləcək fəaliyyətin əsas məqsəd və prinsipləri öz əksini tapıb. Prinsiplər bunlardır: indiki Ermənistan ərazisindən qovulmuş azərbaycanlıların könüllü şəkildə, təhlükəsiz şəraitdə və ləyaqətlə öz yurdlarına qayıda bilmələri üçün müvafiq verifikasiya və zəmanət mexanizmi olan və hüquqi baxımdan məcburi olan beynəlxalq razılaşmanın əldə edilməsi; geriyə qayıtma prosesinin müvafiq təhlükəsizlik, humanitar, sosial-iqtisadi yardım proqramları ilə təminat altına alınması; geriyə qayıtmış əhalinin yenidən qovulmasına, onlara qarşı hər hansı ayrı-seçkilik həyata keçirilməsinə və zərər vurulmasına imkan verməmək üçün beynəlxalq monitorinq, hesabatlıq, təhlükəsizlik, müdaxilə və digər zəruri fəaliyyətin bərqərar edilməsi və sair.

Bu məqamda İlham Əliyev cənablarının yerli televiziya kanallarına müsahibəsində "Qarabağ dərdi, problemi olan yerdə Qərbi azərbaycanlıların hüquqlarından danışmaq bəlkə də vaxtından əvvəl atılan bir atəşə bənzəyə bilərdi" sözləri yada düşür. Qarabağ problemi artıq tarixin yaddaşına həkk olub. Bu gün əsas hədəfimiz Qərbi Azərbaycana qayıdışdır. Cənab Prezidentin də söylədiyi kimi, "Əlbəttə ki, Qərbi azərbaycanlılar öz dədə-baba torpaqlarına qayıtmalıdırlar, bu, onların hüququdur, bütün beynəlxalq konvensiyalar bu hüququ onlar üçün tanıyır. Biz də Azərbaycan dövləti olaraq əlimizdən gələni etməliyik ki, bu hüququ təmin edək".

Hər birimiz inanırıq ki, bu haqq davamızda da sonda biz qalib gələcəyik və Qərbi azərbaycanlılar öz dədə-baba yurdlarına qayıdacaqlar.

Səyyad ARAN

Milli Məclisin deputatı

525-ci qəzet .- 2025. -3 aprel(№54).- S.8.