Unudulmaz adlar, işıqlı xatirələr...

Dəyişən çox şey var. Hər şey öz axarı ilə gedir. Amma aradan illər keçsə də, heç nə yadımdan çıxmayıb. Yolum hər dəfə bu yerlərdən keçəndə 70-ci illər yada düşür. Bura Lənkəran şəhərinin mərkəzi hissəsidir. Bu gün M.A.Əliyev adına Lənkəran Tarix-diyarşünaslıq Muzeyi kimi istifadə olunan və Xan Ssarayı kimi tanınan qırmızı kərpicli, üçmərtəbə yaşayış binası şəhərin ilk çoxmərtəbəli binası sayılır. Bina 1913-cü ildə Mirəhməd xan Talışinski tərəfindən həyat yoldaşı Tuğra xanımın şərəfinə tikdirilib. Mirəhməd xan Talışinski Mirəsgər xanla əmioğlu, Lənkəran xanı Mirmustafa xanın nəvələri idilər. Tuğra xanım 1912-ci ildə Tiflisdə keçirilən "Qafqaz gözəli" müsabiqəsində birinci yeri tutmuşdu.

Həkim-stomatoloq Qasım Zeynalovun məlumatına görə, bina tikildiyi dövrdə Tuğra xanım Kislovodsk şəhərində yaşayıbmış. Ev hazır olduqda Lənkərana qayıdıb.

Mirəsgər xan Talışinskinin ikinci qızı Kişvər xanım həkim İsa bəy Əlibəyovun zövcəsi idi. Bu gün İsa bəyin mülkündən Lənkəran Dövlət Universitetinin inzibati binası kimi istifadə edilir.

İsa bəy Balabəy oğlu Əlibəyov Sankt-Peterburqda təhsil almışdı. Həkimlik fəaliyyətinə 1907-ci ildə Lənkəranda başlamışdı. O, Kişvər xanıma elçi düşəndə atası Mirəsgər xan deyir ki, kişinin yaşamaq üçün gərək evi olsun. İsa bəy 1908-ci ildə zadəganlara məxsus yaraşıqlı bir bina tikdirir. Q.Zeynalovun bildirdiyinə görə, İsa bəy binanı elə yerdə inşa etdirir ki, evin balkonundan Mirəsgər xanın evinin pəncərələri, həm də bacanağı Mirəhməd xanın küncdə olan tək balkonu görünür. Binaların bu cür tikilişi bacıların ürəyincə olur və onlar hər səhər Qala Çəməni üzərindən bir-birlərini salamlayırmışlar.

Yazıçı-şair Xanımana Əlibəyli, filologiya elmləri doktoru, professor Gülrux Əlibəyli İsabəy Əlibəyovun qardaşı nəvələridir.

G.Əlibəyli 1995-1997-ci illərdə Lənkərandakı "Hirkan" Özəl Universitetində "Zadəgan etikası" fənnindən dərs deyib (Q.Zeynalov. Qala çəməni, "Aşkarlıq" qəzeti, 22.02.2012).

Qala çəməni XVII-XVIII əsrlərdə Lənkəranın iri, yaraşıqlı meydanlarından idi. Əraziyə indiki Heydər Əliyev meydanı, Zabitlər evi, Həzi Aslanov xiyabanı, Mirəsgər xanın, Mövsüm xanın, Nüsrət bəyin, Əlizadələrin mülkləri, indiki məhkəmə və prokurorluğun binaları və sair daxildir.

Rus kilsəsi də burada yerləşirdi. İndiki məhkəmə binasının yerində Əsgər xana məxsus birmərtəbəli evi də olmuşdu. 1971-1977-ci illərdə Lənkəran radio verilişləri redaksiyasında fəaliyyət göstərdiyim dövrdə iş yerimiz Mirəsgər xanın mülkündə yerləşirdi. Binanın pəncərə şüşələri müxtəlif rəngə çalırdı və göz oxşayırdı.

2015-ci il aprelin 11-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Lənkəran Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində aparılan yenidənqurma və bərpa işlərindən sonra yaradılan şəraitlə şəxsən tanış olub.

lll

Mirəsgər xan Mirhüseyn xan oğlu Talışinski 1860-cı ildə Lənkəran şəhərində dünyaya göz açıb. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, o, Talış xanı Mirmustafa xanın nəvəsidir. Babasından irs kimi qalmış xanlıq titulunu daşıyıb. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Prezident təqaüdçüsü, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü Mirhaşım Talışlı ilə birgə hazırladığınız "Lənkəran: ensiklopedik məlumat kitabı"nda Mirəsgər xan Talışinski haqqında məlumat verərkən yazmışıq: "Mirəsgər xan ilk təhsilini İranın Nəmin mədrəsəsində, sonralar Təbrizdə almış, Sankt-Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsini (1885) bitirmişdi. 1890-cı ildə Lənkərana qayıdaraq, dövlət qulluğunda işləmişdi. Sonralar Lənkəran şəhər idarəsinin ibtidai təhsil rəhbəri (1894-1898), Bakı quberniyası Lənkəran bölməsinin həbsxana rəisi (1909-1912, 1915) olmuşdu. 1901-ci ildə ona polkovnik rütbəsi verilmişdi. Mirəsgər xan imperiyanın adlı müvəkkili idi. Qafqaz gömrükxana müfəttişliyinin Astara nahiyəsinə və Rusiya Qırmızı Xaç cəmiyyətinin Lənkəran şöbəsinə rəhbərlik (1917-1919) etmişdi. Xalq arasında böyük hörmət və nüfuzu olmuşdu. I Dünya müharibəsində başsız qalmış əsgər ailələrinə, müharibədən şikəst qayıdanlara maddi və mənəvi yardım göstərmişdi. Lənkəran şəhərində fəaliyyət göstərən məktəbləri himayəyə götürmüş, ikisinifli şəhər məktəbinin fəxri müdiri olmuşdu.

Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaradılmasında iştirak etmiş, ADR-in Lənkəranda səlahiyyətli nümayəndəsi olmuşdu. Müsavat Partiyası Lənkəran qəza təşkilatının yaradılmasında iştirak etmiş, 1918-1920-ci illərdə partiyanın Lənkəran şəhər təşkilatı sədrinin müavini olmuşdu".

Tanınmış tədqiqatçı Rəzzaq Xansuvarovun məlumatına görə, ADR-in yaradıcısı Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1917-ci il martın 10-da Lənkəranda olarkən, Mirəsgər xan Talışinskinin qonağı kimi dörd gün onun malikanəsində qalıb.

Mirəsgər xanın iki həyat yoldaşı olub. Birinci arvadı Lənkəranın Şağlakücə kəndindən rəiyyət qızı idi. Həmin xanımdan Mircavad adında bir oğlu olmuşdur. Mircavaddan törənənlər "Cavadzadə" soyadını daşıyırlar. Davamçılarından Lənkəranda yaşayıb fəaliyyət göstərənlər var. Dünya şöhrətli cərrah-uroloq Mirməhəmməd Cavadzadə Mirəsgər xanın nəvəsidir.

Mirəsgər xan Talışinskinin ikinci xanımı Saray Bəyimdən yeddi övladı olmuşdu: Mirəsədulla, Mirisrafil, Mirmahmud, İsgəndər, Humaya Sultan xanım, Tuğra xanım və Kişvər xanım.

ADR-in süqutundan sonra Mirəsgər xan Talışinski İrana keçərkən həyat yoldaşı Saray Bəyim xanımla (Pitan xanım) sərhəd keçid məntəqəsində saxlanmış və var-dövləti əlindən alınmışdı. Mirəsgər xanın buna ürəyi dözməyib, o, 1920-ci ildə Nəmində vəfat edib.

lll

Mirmustafa xanın qızı Böyükxanım Talışinskayanın ilk gənclik dövrü Lənkəranda keçmiş, 1826-cı ildə qəriblikdə yaşamışdı. Gözəl ev tərbiyəsi və təhsili alıbmış, ana dilindən başqa rus, ərəb, fars, fransız, türk və talış dillərində sərbəst yazıb oxuya bilirmiş. Talış xanı olan atası Mirmustafa xan 1814-cü ildə vəfat etdikdən sonra yerinə xanın böyük oğlu Mir Həsən xan keçmişdi. Mir Həsən xan Rusiya dövlətindən narazı idi, onun işlərinə qarışan Lənkəran qalasının komendantı İlinski ilə mübarizə aparırdı. XIX əsr tarixçisi Mir Həsən xanın vəziri Mirzə Əhməd "Əxbarnamə" əsərində yazır: "Mayor İlinski beş yüz atlı kazak və rus tərəfdarları ilə Ərkivanda Mir Həsən xanın zövcəsini... və Sadıq xanın qızının mənzilində olan Mir Həsən xanın bacısını Səkinə xanım ilə birlikdə tuturlar". Teymur bəy Bayraməlibəyov "Talış xanlığının tarixi" əsərində yazmışdır ki, mayor İlinski Mir Həsən xanın Böyükxanım adlı bacısını da əsir edərək oğurlayıb Sara (Sarı) adasına aparmışdı. Bacılarının oğurlanması onu pərt etmişdir (D - 687.28597. Talış xanlığının tarixi, səh. 34-35).

Peterburqda Böyükxanımın günləri çox da xoş keçmir, qəriblik həyatı onu sıxır. Bir yandan da sərxoşluqla həyat keçirən əri İlinskinin miskin həyatı onu bezdirir. Peterburqda gimnaziyada fars və türk dillərindən dərs deyən Böyükxanımın ən yadda qalan anları mütaliə etdiyi günlər olub. Heç bir övladı olmayan bu qadın bütün məhəbbətini doğma yurduna dair kitablara salmışdı. Vətən ətrini onlardan alırdı. Savadlı və mütərəqqi bir şəxs kimi aristokratlar arasında böyük hörmət qazanmışdı. G.Məmmədzadənin "Bir faciənin tarixi" ("Lənkəran" qəzeti, 22.01.1991) məqaləsində də qeyd edildiyi kimi, Vətəndə ölmək ona qismət olmayıb. Öləndə sinəsi üstündə müqəddəs "Quran" varmış. "Quran"ın 36-cı - "Yasin" surəsindən olan səhifələr açıq qalıbmış. Ölüm ayağında özü öz duasını oxuyub, sonra vəfat edibmiş. Onun dəfninə çoxlu ziyalı toplaşmışdı. Adlı-sanlı keşiş də çağırılmışdı. Lakin kilsə başçısı biləndə ki, Böyükxanım "Quran" oxuyurmuş, öləndə üstündən müsəlmanların müqəddəs kitabı tapılıb, keşiş deyir: "O, müsəlman kimi ölmüşdür. Ona görə də onu xristian qəbiristanlığında yox, müsəlman qəbiristanlığında dəfn etmək gərəkdir". Belə də edirlər. Müsəlman kimi "tatar qəbiristanlığı"nda dəfn edilir. Böyükxanımın sinəsi üstündə olan "Quran"ın arasından onun vəsiyyətnaməsini tapmışlar. Bu vəsiyyətnamə Böyükxanımın qohumlarından olan general Miribrahim xana çatıb. Məlum olur ki, Böyükxanım ona məxsus olan iki milyon manat pulunu Lənkəranda yaşayan əlsiz-ayaqsızlara, kimsəsizlərə, şikəstlərə verilməsini vəsiyyət edibmiş. Çar hökuməti bu vəsiyyətə əməl etmişdi".

Etibar ƏHƏDOV

"Aşkarlıq" qəzetinin baş redaktoru

525-ci qəzet .- 2025.- 18 aprel(№65).-S.15.