Milli Hökumət dövrü Həsən Həsənovun xatirələrində

(Əvvəli ötən sayımızda)

Həsən Həsənovun müharibə dövrü fəaliyyətinin maraqlı bir səhifəsi də onun Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının yaradılmasında iştirakı ilə bağlıdır. Mövzu ilə maraqlananlar memuarlarda çox ciddi detallar tapa bilərlər bu barədə. H.Həsənov M.C.Bağırovun rəhbərliyi ilə ilk akademiklərin siyahısını tərtib edib. Maraqlıdır ki, akademik siyahısına da azərbaycanlılar partiya qarşısında xidmətlərinə görə salındılar. Azca istisnalar oldu, amma bunlar ümumi mənzərəni dəyişmədi.

Memuarlarda Heydər Hüseynovun faciəli taleyi barədə də dəqiq detallar var. Hadisələr vaxtı Heydər Hüseynov Partiya Tarixi İnstitutunda direktor işləyirdi. Bu institut ənənəvi olaraq MK-nin bir şöbəsi kimi işləyir və əsasən Moskvaya göndərilən və Bakıda təbliğat və təşkilat işlərində istifadə olunan siyasi mətnlərin hazırlanması ilə məşğul olurdu. Əvvəlcə, DTK Heydər Hüseynovun qardaşının Türkiyədə olması barədə MK bürosuna material göndərir. Büro Bağırovun qərarı ilə ona töhmət elan edir. Alimin bu töhmətdən əsəb tutmaları başlayır.

Sonra Heydər Hüseynovun Şeyx Şamil hərəkatı haqda kitabı çıxır. Bu, sürüşkən mövzu idi o vaxt. Şamil hərəkatı rəsmən çarizmə qarşı Qafqazın azadlıq hərəkatı sayılırdı. Lakin yenə rəsmən çarizmin tənqidinə məhdudiyyət və senzura var idi, çünki antirusiya ovqatı yarada bilirdi. H.Həsənov özü təbliğat üzrə katib kimi bu kitaba icazə versə də, onu "vacib olmayan kitab" (s.184) adlandırır. Bu ifadənin rusca orijinalı necədir, bilmirik, amma müəllifin ikili mövqeyi ortadadır. H.Həsənov bir yerdə qeyd edir ki, Heydər Hüseynovun kitabını "kimsə Stalin mükafatına təqdim etmişdi". Yəqin ki, bu kimsənin kimliyini bilirdi, amma demir. İstəsəydi, deyərdi. Mirzə İbrahimov o zaman Mükafat komissiyasının üzvü idi, məsələyə baxılanda H.Həsənova zəng edir Moskvadan ki, Heydər Hüseynovun kitabına səs verim, ya yox. M.C.Bağırov icazə verəndən sonra Mirzə İbrahimov müsbət səs verir və Heydər Hüseynov Stalin mükafatı alır və Moskvadan bəri bütün qəzetlər bu barədə yazır.

Bunlar 1949-cu ildə baş verirdi, bu zaman Heydər Hüseynov öz müavinləri Zevin və Kirsanovun iştirakı ilə İ.Stalinin 70 illiyinə həsr edilmiş kitabça yazırdılar Bağırov üçün. Həmin kitabça çap da olunub. Lakin hansı qüvvələrin təhriki iləsə, Bağırov başlayır Heydər Hüseynovun kitabını oxumağa. O, özünün icazə verdiyi kitabı elə-belə oxuyardımı? Bizcə yox, çünki rəsmi sənədlərdən kənar bir işlə məşğul olmağa onun vaxtı və belə şakəri də yox idi. Bəlkə heç kitabı oxumayıb da. Deməli, Bağırovun stolunun üstünə hardansa sənəd gəlib. Bu, Moskvadan bir erməninin zəngi də ola bilərdi. Qarabağ erməniləri Bakıda M.C.Bağırovdan əvvəlki hakimiyyətlərini bərpa etmək istəyirdilər, onun haqda material yığırdılar. Heydər Hüseynovun siyasi mətnlər istehsal edən İnstituta direktor qoyulması rus-erməni ittifaqına qarşı addım idi. Bu ittifaq isə Bağırovun ən çox qorxduğu şeyi tapdı bu kitabda: antirus qoxu!

O ərəfədə Bağırovun normal münasibəti vardı Heydər Hüseynova. Amma kitab haqda siqnal Bağırovu necə qorxutmuşdusa, o, qısa vaxtda Moskvadakı kanalları da işə salmaqla Heydər Hüseynovu məhv etdi. Elan edilmiş Stalin mükafatını ləğv etməyin yolunu bilən adamlar Moskvada idilər, bunlar Qafqaz tarixşünaslığında ixtiyar sahibi olan ermənilər idi.

Heydər Hüseynova qarşı bircə tezis vardı: o, müridizmi müsbət qələmə vermişdi. Amma bu, sovet bolşevik tarixşünaslığında qəbul edilmiş tezis idi. Bir fərqlə: rus-erməni yazanda antirus şübhələr oyanmırdı. Müsəlman müridizmini, yəni islamçı din xadimini tərifləmək müsəlman qələmində antirus qoxu yaradır. Niyə? Ona görə ki, hər yerdə, o sıradan Qafqazda rus istilasına qarşı mübarizənin bayrağı, ideologiyası islam olub. XIX əsrdə Qafqaz müsəlman mətbuatında mənfi molla obrazı belə qadağa altında idi. Dolayı yolla H.Həsənov da Heydər Hüseynovun sıxışdırılmasında iştirak edibdir. Özü qeyd edir ki, Bağırovun göstərişindən sonra biz də müridizmin mürtəce təbiəti haqda materiallar toplamağa başladıq.

1951-ci ilin dekabrında H.Həsənovun aparat karyerasına ən ağır zərbə vuruldu. Onu MK katibi vəzifəsindən azad etdilər. Memuarlarda yazdığından görünür ki, onun vurulması aparatdakı rus mənşəli kadrlarla konfliktə girməsi ilə bağlı olub. O, M.C.Bağırova söykənərək Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizliyi komissarı Yemelyanovu yalan danışmaqda suçlamaq istəyirdi. Nəticədə H.Həsənov MK katibi vəzifəsini itirdi. Vəzifəsinə və mövqeyinə görə H.Həsənov bilməli idi ki, Dövlət Təhlükəsizliyi komissarı Azərbaycanda heç kimə, o sıradan Bağırova tabe deyil. İkinci tərəfdən, Yemelyanovu yalan danışmaqda suçlamaq absurd idi, çünki bu onun peşəsi idi. Ümumiyyətlə, xarakterindəki "düznəqululuq" onun partiya karyerasına son qoyan əsas səbəblərdən olub. Məsələn, M.C.Bağırovun əvəzinə Mir Teymur Yaqubovun birinci katib seçildiyi plenumda o, təzə birinci katibi tənqid edən çıxış edir. Bu kobud səhv idi və onun aparatdan kənar edilməsi ilə nəticələndi. H.Həsənov MK aparatında 20 il işləmişdi, bilməli idi ki, Yaqubovu Moskva təyin etmişdi, Bakıdakı plenum butaforik bir iclas idi. Hətta Partiya intizamı da ondan tələb edirdi ki, yuxarı partiya orqanının qərarını müdafiə etsin.

Lakin 1951-ci ilin dekabrında MK katibi postunu itirməsi onun 1954-cü ilin aprelinə qədər MK aparatında işləməsinə mane ola bilmədi. Bağırov onu elm şöbəsi müdirinə müavin təyin etdi. Bunun əsas səbəbi M.C.Bağırovun da rus-erməni İttifaqı ilə konfliktdə olması idi. O, İ.Stalinə söykənərək Azərbaycan partiya aparatında rus-erməni hegemonluğunu cilovlamışdı. Amma o özü də rus-erməni ittifaqından qorxurdu, millətçi damğası almaqdan ehtiyat edirdi. Heydər Hüseynovu nümayişkaranə şəkildə, qəddarlıqla məhv etməsi də buradan gəlirdi. Bağırov bununla deyirdi: baxın, mən antirus millətçilərə qarşı belə qəddaram, mən onlardan deyiləm. Rus dilində partiya sənədlərinin hazırlanması partiya hakimiyyətinin ikinci həlledici şəkli idi. Moskva bu işin rus və yəhudilərdə qalmasında çox-çox maraqlı idi. Heydər Hüseynovun, H.Həsənovun, Cəfər Cəfərovun dramatik taleyi bununla şərtlənirdi. 1937-də də rusdilli və rusofil Azərbaycan kommunistlərinin hamısı millətçi damğası ilə güllələndi. Moskvaya yerlilərdən olan qələmli ideoloqlar ancaq baş ağrısı idi. İddiasız icraçılara isə yol açıq idi. O biri tərəfdən N.Xruşşov da respublikalarda İ.Stalin məktəbinə məxsus kadrların aparatdan kənar edilməsini tələb edirdi. Bu proses Lenin və Stalinin yaratdığı bolşevik partiyasının ləğvi, onun sifətsiz aparatçılar partiyasına çevrilməsi ilə bitdi. H.Həsənov kimi bolşeviklər gərəksiz oldular. Lenin bu partiyanı dünyanı dəyişmək üçün yaratmışdı. N.Xruşşovun islahatları isə onu şəxsi hakimiyyəti qoruma alətinə çevirdi. Minlərlə döyüşkən bolşeviklər gərəksiz oldular.

lll

Həsən Həsənov 1956-cı ildə M.C.Bağırov üzərində antistalinist məhkəmə qurulduqdan sonra ədalətsizcə gözdən salındı (Məhkəmə haqda xatirələrdə heç nə yazmır, görünür, sonralar oradakı bəzi ifadələrini səhv hesab edib). H.Həsənovu MK katibi vəzifəsindən M.C.Bağırov özü çıxarmışdı, onu Partiya tarixi muzeyinə (sonralar Lenin muzeyi) direktor müavini, Partiya tarixi institutuna direktor qoymuşdular. Bu mərhələdə o, Partiya tarixi institutunda vəzifəsini qorumaq, aparat işində qalmaq üçün təşəbbüslər edib.

Xatirələrdə maraqlı bir epizod var. Hələ M.C.Bağırov vəzifəsində olanda H.Həsənov Lenin muzeyi üçün materiallar almağa Moskvaya gedir, orada Mədəni Maarif İşçiləri Komitəsinin sədri, yazıçı Süleyman Rəhimovla birgə Anastas Mikoyanın qəbulunda olurlar. Bu görüş İ.Stalinin ölümü ilə M.C.Bağırovun Azərbaycanda vəzifələrdən çıxarılmasına qədərki dövrdə olub. Həsənov yazır ki, Mikoyan söhbət vaxtı M.C.Bağırovun doğum tarixi ilə maraqlanırdı. O, Siyasi Büronun üzvü idi, qeydlərdən görünür ki, rəsmi tapşırığa əsasən Bağırov haqqında ittihamlı dəlillər toplayır və Bakıdan gələn qonaqlardan yardım istəyir. Məsələn, Bağırovun doğum tarixindən və sair söhbət gedir. H.Həsənov isə bu iş üçün çox münasibidi, çünki vəzifəsinə görə Partiya arxivlərinə buraxılışı olan və oralara bələd adam idi. H.Həsənov görüş zamanı A.Mikoyandan aldığı tapşırıq haqda yazır: "Bağırovla bağlı məsələ ilə əlaqədar olaraq dedi, onun doğum tarixini dəqiqləşdir, mənə bu barədə yaz, biz burada nə isə bir şey edərik" (Ləyaqətli şəxsiyyət., s. 177). Bu görüş Moskva MK-nın binasında olub, ona görə A.Mikoyanın dediyi həm də yuxarı Partiya orqanının tapşırığı idi.

S.Rəhimov da onu Mikoyanın yanına buna görə gətirmişdi. Mətndən H.Həsənovun Moskva üçün hansısa arayış yazdığı bilinmir, amma Bağırovla bağlı digər epizodda L.P.Beriyaya münasibətdə səhvlərindən danışır. Məsələn, Moskvaya, Beriyanın taleyini həll edən plenuma getməzdən əvvəl Bağırovun ona zəngini səhv kimi qeyd edir. Halbuki onlar 1917-ci ildən dost idilər. Sonralar H.Həsənov M.C.Bağırova qarşı qınaqlı mövqeyini dəyişib. S.Rəhimovun isə A.Mikoyanla bağları daha əvvəllərə aid idi. 1937-ci ildə S.Rəhimovun istintaqı bitəndən sonra beş ay 15 dəqiqəlik məhkəməni gözləmişdi. Lakin yuxarıdan kömək sayəsində onun bağlanmış işi yeni istintaqa qaytarıldı və azadlığa çıxdı. Bəziləri bunu moskvalı himayədarlarla bağlayırlar.

1961-ci ildə M.A.Suslov Bakıya gəlib Lenin muzeyinə baş çəkir, görür ki, orada hələ də İ.Stalin haqda materiallar ekspozisiyada qalır. Qalmaqal yaranır. İ.Stalinin özünün yetişdirdiyi liderlər əksərən belə idi, xəbərçilikdən başqa heç bir işə yaramırdılar. Nəticədə, 58 yaşlı Həsən Həsənovu Lenin muzeyinin direktoru vəzifəsindən çıxarıb 1962-ci ilin fevralından AK(b)-nin Partiya Tarixi İnstitutuna baş müəllim keçirdilər. Pensiyaya qədər orada işlədi. 1977-ci ildə Bakıda ümumittifaq dərəcəli pensiyaçı titulunda vəfat etdi.

Həsən Həsənovun həyatı yaxın tariximizin bir hissəsidir, memuarları da bu barədə qiymətli sənədli romandır. Bu romanı ayrıca kitab kimi çap etmək lazımdır. Onun böyük oğlu, mərhum seysmoloq, AMEA-nın müxbir üzvü Arif Həsənova da qəni-qəni rəhmətlər düşür. Çünki atasının qiymətli kitablarını elmi dövriyyəyə qaytaran birinci alim o özü olub. O, atasının irsinin böyük siyasi və milli mənasını dərindən anlayırdı. Buna görə atasının əsas əsərini - "İran gündəlikləri"ni 2007-ci ildə, öz ölümü ərəfəsində dərc etdirdi. Daha qorxmağa dəyməzdi, ölüm yaxın idi: 2008-ci ildə dünyasını dəyişdi.

Mart, 2025

Rəhim ƏLİYEV

525-ci qəzet .- 2025.- 26 aprel(№71).-S.20.