Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin imzaları

(Əvvəli ötən sayımızda)

Məlum səbəblərə görə sovet dövrü tədqiqatlarında M.Ə.Rəsulzadənin əsərləri, imzaları haqqında bəhs edilməyib. Bu problem müstəqillik illərində də ayrıca tədqiqat predmeti olmayıb. Ayrı-ayrı müəlliflər müxtəlif məsələlərdən bəhs edərkən ara-sıra M.Ə.Rəsulzadə imzalarına, bəzi hallarda müəyyən yanlışlıqlara yol verilsə də, bu və digər şəkildə toxunmuşlar.

M.Ə.Rəsulzadənin ədəbi, mətbu imzaları haqqında tam təəssürat yaratmaq üçün sənətkarın keçdiyi mürəkkəb yaradıcılıq yolunu mərhələlər üzrə izləmək məqsədəuyğundur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ikinci mühacirət dövrünədək olan yaradıcılığında M.Ə.Rəsulzadənin istifadə etdiyi imzaların araşdırılması, müəyyənləşdirilməsi rəsulzadəşünaşlığın qarşısında duran ciddi vəzifələrdəndir. Doğrudur, bir çox tədqiqat əsərində, daha çox isə M.Ə.Rəsulzadə irsinin müqtədir tədqiqatçısı və alovlu təbliğatçısı Şirməmməd Hüseynovun və ədibin həyat və yaradıcılığının fədakar araşdırmaçısı Nəsiman Yaqublunun elmi-tədqiqat işlərində mühərririn "Şərqi-Rus", "Hümmət", "Dəvət-Qoç", "Dəvət", "İrşad", "Təkamül", "Tərəqqi", "İqbal", "Yeni iqbal", "Açıq söz", "İstiqlal" qəzetlərində "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə", "M.Ə.Rəsulzadə", "Rəsulzadə" "M.Ə.Rzadə", "M.Ə", "M.Ə.R", "M.Əmin", "Məhəməd Əmin", "Marzadə", "Mürəttib", "Ə.H", "M.ƏM", "Niş" və s. kimi imzalardan istifadə etdiyi vurğulanır. Lakin ədibin imzaları ilə bağlı əsaslandırılmış fikirlərlə yanaşı, xeyli mübahisəli, ziddiyyətli məqamlar da var. Bir misal gətirməklə kifayətlənəcəyik. M.Ə.Rəsulzadənin professor N.Yaqublu bir çox əsərində, o cümlədən "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ensiklopediası"nda (Bakı, - 2013.- 505 s.) ədibin "İran-e-Nov" qəzetində "Niş" gizli imzasından istifadə etdiyi fikrindədir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, N.Yaqublu adı çəkilən əsərində M.Ə.Rəsulzadənin istifadə etdiyi "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə", "M.Ə.R-zadə", "M.Ə.Rəsulzadə", "Məhəmməd Əmin", "Rəsulzadə", "Marzadə", "Mürəttib", "M.Ə", "M.Əmin", "M.Ə.M", "R-zadə", "Niş", "Sosialist", "Haman", "M.Ə.R" kimi imzalarının siyahısını vermişdir. Əlbəttə, bu imzalar Məhəmməd Əmin bəyin istifadə etdiyi imzaların tam siyahısı deyildir. Berlin Humbolt Universitetinin ilə Berlin Müsəlman Mədəniyyətləri və Cəmiyyətləri Məktəbinin doktorantı Əlirza Hodaei də N.Yaqublu ilə eyni fikirdədir: "Demokrat Partiyasının və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından biri olan Rəsulzadə əvvəldən etibarən İran-e-Nov qəzetinin baş redaktoru idi və qəzetin doktrinası ilə ideoloji xəttini müəyyən edən məqalələrin əksərini ya özü yazırdı, ya da onun məsləhəti ilə yazılırdı. Rəsulzadənin öz yazıları bir neçə sayda onun təxəllüsü olan Niş (İynə) adı altında dərc edilirdi". Nəcibə Bağırzadə "Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin elmi və publisistik yaradıcılığında milli təfəkkür və dil məsələsi" adlı elmi tədqiqat əsərində (URL: https: aak.gov.az) isə belə fikir yürüdür: "Rəsulzadə "Niş" imzası ilə yazdığı ilk məqaləsində (?) (sual A.Tahirlinindir) cəmiyyətdə baş verən müxtəlif ictimai-siyasi hadisələri işıqlandıran kiçik həcmli yazıları bir başlıq altında toplayaraq öz oxucusuna çatdırmaq ideyasının elə evdə, qoca nənəsinin qurama tikdiyini müşahidə etdiyi vaxt yarandığını qeyd edir". Bu cür bir-birini inkar edən, dolaşıq fikirləri sayını artırmaq olar.

Tədqiqat predmetimiz M.Ə.Rəsulzadənin ikinci mühacirət dövründəki ədəbi və mətbu imzaları olduğundan mövzuya qayıdır və bu qənaətə gəlirik ki, ədibin bu dövrdəki əsərləri əsasən "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə", "Məhmed Əmin Rəsulzadə", "M.Ə.Rəsulzadə","Mim Əlif Rəsulzadə", "Rəsulzadə", "Rəsulzadə M.Əmin", "M.Əmin", "M.E" imzası ilə işıq üzü görsə də, o çar irtica, İran mürtəce qüvvələrindən ehtiyatlandığı əvvəlki dövrlərdəki kimi, bu dəfə - xüsusilə ötən əsrin 20-ci illərində və 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərində sovet rejiminin, xəfiyyəsinin təqiblərindən yayınmaq məqsədi ilə yenə gizli imza və təxəllüslərdən də istifadə etməyə məcbur olmuş və yaxud yazılarını imzasız dərc etdirmişdi.

"Məmməd", "Məhəmməd", yoxsa "Məmmədəmin"?

Ən əvvəl ölkə mühacirətşünaslarının Rəsulzadənin adının "Məmməd", "Məhəmməd", "Məmmədəmin" kimi yazılması ətrafında səngiməyən, uzun illər davam edən mübahisələrə, fərqli yanaşmalara münasibət bildirməyi vacib sayırıq. Məsələ burasındadır ki, bu gün də, elmi dövriyyədə və müxtəlif publisistik məqalələrdə ədibin adı fərqli yazılır. Sovet hakimiyyətinin süqutu ərəfəsində Mövsüm Əliyevin "Odlar yurdu" qəzetinin 1988-ci il sentyabr tarixli nömrəsində dərc olunan "Məmməd Əmin Rəsulzadə" adlı məqaləsi imperiyanın 70 illik dövründə ədibə, istiqlal mühacirinə həsr olunmuş ilk yazı kimi tarixə düşüb. Onun bu yazısı da daxil olmaqla bir çox əsərlərdə Rəsulzadənin adı "Məmməd" kimi yazılıb. M.Ə.Rəsulzadənin adı N.Nəsibzadənin "Azərbaycan parlamenti", "Azərbaycan hökuməti" adlı məqalələrində (Ədəbiyyat və incəsənət, 1990, 12 yanvar; 1990, 4 may.), N.Yaqublunun "Məmməd Əmin Rəsulzadə"(Bakı: Gənclik, 1991, 308 s.) və Bəxtiyar Nəcəfovun "Azərbaycan Demokratik Respublikası": daxili və xarici siyasət" kitablarında (Bakı, Bilik, 1992, 77 s) "Məmməd", Xalq yazıçısı Elçinin "Məmmədəmin Rəsulzadə" əsərində, Aydın Balayevin "Məmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955)" elmi-tədqiqat işində (Bakı: Şərq-Qərb, - 1994. - 24 s.) əsərlərinin adındakı kimi yazılıb. Asif Rüstəmlinin ərəb qrafikasından transliterasiya edərək, qeydlər və lüğətlə birlikdə hazırlayaraq çap etdirdiyi "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyyəti", Şirməmməd Hüseynovun tərtib etdiyi "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə", Vaqif Sultanlının "Ağır yolun yolçusu. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həyatı və ədəbi fəaliyyəti" adlı və bir sıra başqa kitablarda da M.Ə.Rəsulzadənin adı əsərlərin üzərindəki kimi yazılıb. Hərdən eyni mətndə Rəsulzadənin adı həm "Məmməd", həm də "Məhəmməd" kimi yazılır. Bəzi araşdırmaçılar son dövr tədqiqatlarında əvvəlki fikirlərindən imtina edərək "Məhəmməd" yazsalar da, bəziləri öz fikirlərində israrlıdır və mətbuatda da bu mövzu ətrafında polemikalar davam etməkdədir. D.Əhmədin "Məmməd, yoxsa Məhəmməd?", Qan Turalının "Məhəmmədəmin, Məhəmməd Əmin, yoxsa Məmməd Əmin?", Nəsiman Yaqublunun "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, yoxsa Məmməd Əmin Rəsulzadə?", İradə Sarıyevanın "Cümhuriyyətimizin banisinin adını hələ düz yazmağı bacarmırıq - Məmməd, ya Məhəmməd...", Şahlar Göytürkün "Məhəmməd Əmin", yoxsa "Məmməd Əmin" və başqa müəlliflərin məqalələri bu məsələyə həsr olunsa da, hələlik elmi dövriyyədə Rəsulzadənin adının necə yazılması ilə bağlı vahid fikir yoxdur. Rəsulzadəşünasların böyük əksəriyyətinin və bizim qənaətimizə görə, ədibin adı "Məhəmməd Əmin" kimi yazılmalıdır. Bu nəticəyə gəlməyimiz üçün ciddi əsaslar var:

etimoloji və semantik baxımdan doğru olan "Məhəmməd", "Muhammed", yaxud "Mohammed" adlarının sovet dönəmində, 1928-ci ildə keçirilən əlifba islahatından sonra "Allahsız"ların, ateistlərin dinə qarşı amansız mübarizəsi dövründə peyğəmbərimizi unutdurmaq kimi çirkin məqsədi ilə ərəbcə saitsiz yazılan (ərəb əlifbası ilə "Mhmd") "Məhəmməd", yaxud "Mohammad" sözünün "Məmməd" kimi oxunduğu və ya "Mamed"ə çevrildiyi, inkaredilməz faktdır;

dövlət başçısının Rəsulzadə haqqında, o cümlədən ədibin anadan olmasının 130 və 140 illik yubileylərinin keçirilməsi ilə bağlı imzaladığı rəsmi sənədlərdə ad, soyad yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi yazılır;

Rəsulzadə II mühacirəti dönəmində gizli, yaxud təxəllüslə yazdığı məqalələr istisna olmaqla, bütün əsərlərində adını "Mehmet" kimi qeyd edib. Türkiyə türklərinin istifadə etdiyi "Mehmet" ismi "Muhammed" isminin qısaldılmış formasıdır. Ədibin ilk yaradıcılıq dövründə, həm də ənənəvi olaraq (məs., Məhəmməd Füzuli, Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Məhəmməd Tağı, Məhəmməd Şahtaxtlı, Məhəmməd Hadi və s.) bu adın "Məhəmməd" kimi işlənildiyini nəzərə alaraq, Rəsulzadənin adının həmin şəkildə yazılması məqsədəuyğundur;

ərəb mənşəli "əmin", yaxud "emin" sözü dilimizdə həm də, güvənilir, inanılır, güvənli mənalarını daşıyır və bu söz ya ayrıca (Əhmədov Əmin Mütəllib oğlu - Əmin Abid; Emin Sabit oğlu Mahmudov və s. ), ya da digər bir sözlə birgə valideynlər tərəfindən körpələrə verilirdi;

Türkiyədə "Mehmet" adı ilə yazıb-yaradan mühacirlərin adları və ya soyadları (Məhəmməd Sadıq Aran, Məhəmməd Altunbay, Mirzə Bala Məhəmmədzadə) artıq mühacirətşünaslıqda "Məhəmməd" kimi elmi dövriyyədədir.

Deyilənləri yekunlaşdıraraq bu nəticəyə gəlirik ki, Rəsulzadənin adı elmi dövriyyədə yalnız "Məhəmməd Əmin" kimi işlənilməli, yazılmalıdır.

(Ardı var)

Abid TAHİRLİ

525-ci qəzet .-2025.- 29 aprel(№72).- S.15.