QARDAŞLAR ARASINDA BİRİNCİ

Tarixi dəyişmək mümkün deyil. O cür yaşanıb, o cür keçib. Ancaq əlbəttə ki, tarixi təhrif etməyə maillik də var, olmuşları olduğu təhər deyil, başqa sayaq qələmə vermək mümkündür və belə cəhdlər də həmişə olub. Təzə zaman içərisində keçmişi olduğu kimi deyil, ona sərf edən tərzdə göstərməyə can atanlar da az olmayıb, belə etməyə yönəldən siyasətlər də.

Doğrudur, vaxt gec-tez bir çox həqiqətləri yerinə qoyur, uyduranları və uydurmaları zamanın zibilliyinə tolazlayır. Ancaq yalanın, düz olmayanın ayaq tutub yeridiyinə, şahidlər, sübutlar aradan gedəndən sonra elə əsl gerçək kimi qəbul etdirildiyinə və edildiyinə də az şahid kəsilməmişik.

İkinci Dünya müharibəsinin, bizim də qatıldığımız və SSRİ var olduqca "Böyük Vətən müharibəsi" adlandırılmış 1941-1945-ci illər davasının bitməsindən artıq 80 il keçir, o hadisələrin ən qocaman iştirakçıları bir yana, bir müddət sonra heç həmin illərin nələrisə xatırlayan uşaqlarından da əsər-əlamət qalmayacaq. Onsuz da, Sovet İttifaqının süqutundan, sosialist düşərgəsinin dağılıb parçalanmasından sonra yeni zaman və təzə siyasi baxışlar dünəndəki çox başverənlərə münasibəti və qiymətverməni də bir sıra hallarda tam köklü dəyişib. Bu da ola bilər ki, onillər sovuşandan sonra bu dəyişmiş baxışların özü də bir daha təftiş edilərək dəyişsin. Ona görə də gərək ən fərqli zamanlarda və ən müxtəlif siyasi mühitlərdə dünənə qiymətlərin ədalətli olmasından ötrü başverənlər olduğu kimi yazıla və ötürülə. Son qiymətsə yenə tarixlikdir...

Mehdi Hüseynzadənin qəhrəmanlıq hekayəti xalq arasında açıq elan ediləndən, onun haqqında məqalələr, kitablar yazılandan, "Uzaq sahillərdə" filmi yayılandan sonra keçmiş partizan yoldaşlarından - həm bizdə, həm ovaxtkı Yuqoslaviyada, həm də Rusiyadakı partizan, hərbçi silahdaşlarının sağ qalanlarından - hər biri yeni təfərrüatları ictimailəşdirməyə çalışmış, bu haqda ayrı-ayrı görüşlərdə, tədbirlərdə çıxışlar etmiş, qəzetlərə müsahibələr vermiş, Mixaylonun ailəsinə xəbərlər çatdırmışdılar. Ancaq bircə Mirdaməd Seyidov (1922-2012) adətən təvazökarlığı ilə seçilən digər keçmiş partizanlardan fərqli olaraq, qəhrəman kimi şöhrətlənmək sevdasına düşmüş, məqalələr dərc etdirərək, cürbəcür müsahibələr verərək, çıxışlar edərək söyləmişdi ki, əslində Mehdi Hüseynzadənin qəhrəmanlıqları kimi söylənənləri edən o imiş, Mehdi onun tabeliyindəki əsgərmiş və başqa belə-belə söhbətlər.

Zamanında hadisələrin içində olanlar ləngimədən onun dolğun, tutarlı və əsaslı-sübutlu cavabını veriblər. Bəlkə elə buna görə daha köhnə palan içi eşməmək, bir daha o xoşagəlməz dedi-qoduları xatırlamamaq olardı. Lakin Mirdaməd Seyidovun yazdıqları da, ona verilmiş cavablar da ayrı-ayrı qəzetlərin, kitabların səhifələrində qalır. Sabah o əvvəlki yazılar onlara daha sonra verilmiş cavablardan ayrı kimlərinsə qarşısına çıxar, kimsə cavablardan və əsl həqiqətlərdən xəbərsiz qalaraq bunları oxuyub inanar da, yaxud artıq Mehdi Hüseynzadə ilə bağlı bilinənlərə tərəddüdlə yanaşanlar da tapılar. Yazılanlar öz yerində, amma iki sənədli-publisistik film də var axı. İstedadlı və təəssübkeş rejissor dostumuz Tahir Əliyev 2008-ci ildə Mehdi Hüseynzadə haqda publisistik "Təxəllüsü "Mixaylo" filmini çəkmişdi, lakin 2011-ci ildə Mirdaməd Seyidovun taleyindən bəhs edən "Unudulmuş partizan"ı da ekrana çıxardı. Doğrudur, Seyidov haqqında filmdə rejissor əlavə heç bir mətnə yer verməyib, Mirdamədin xidmətlərini nə şəkildəsə qiymətləndirmək təşəbbüsü etməyib, sadəcə onu danışdırıb, xronika yaradıb. Fəqət orada danışdıqlarının hamısında reallıqda baş verənlər arasında ziddiyyət var. O özünü yenə cəsur bir partizan kimi təqdim edir. Bir sıra məqamlarda Mehdidən də üstün. Yaxşı, bilənlər bilir, mötəbər mənbələr də təsdiqləyir ki, həqiqət deyil, Mirdamədin öz xəyallarıdır. Lakin film var və qalacaq axı.

Axı bu filmi görüb Mirdamədin əvvəllər söyləyib-yazdığı heç də doğru olmayanları oxuyanlar çaşa, yanıla, öz aləmində elə bu adamın hər dediyinin düzgün olması qənaətinə də gələ bilər. Odur ki, Mixaylonun sərgüzəştli ömründən bəhs edən hekayətimdə bu incə mətləblə də bağlı danılmaz olanları bir daha yerli-yataqlı ortaya qoymağın yeri var.

Mehdinin bacısı qızı Gülarə xanım danışırdı ki, 1956-cı ilin mayında SSRİ-nin bir nömrəli qəzeti "Pravda"da Qriqori Jilyayevin "Yoldaş Mixaylo" adlı məqaləsi dərc edildi, həmin ilin noyabrında isə o keçmiş partizan Bakıya gəldi, evimizdə qonaq oldu.

Jilyayev həmin gəlişində Mehdinin bacılarına qəhrəmana həsr etdiyi şeirin əlyazmasını da bağışlamışdı:

Doğma yurdu Mehdinin

Çiçəkli Azərbaycan,

Məni bir övlad kimi

Qarşıladı mehriban.

Mehdi! Unutmaram mən

Ömrüm boyu bu adı.

Ona candan əzizdi

Milyonların həyatı.

Dayanıb düşündükcə

Ötən hər ayı, ili,

Canlanır gözlərimdə

Qəhrəmanın heykəli.

...Hər çətin tapşırığa

Mehdi: "Mən gedim! - deyir,

- Ağlatmaqdır düşməni

Diləyim, əhdim", - deyir.

Gülarə xanım görüşlərimizdən birində mənə "Dutaə Slava" ("Şişirdilmiş şöhrət") adlı bir məqalə də gətirmişdi. Makinada çap olunmuş və 1969-cu il may ayının 4-ü tarixi ilə imzalanmış bu məqalənin də müəllifi vaxtilə Yuqoslaviyadakı sovet partizan zərbə briqadasının komissarı olmuş Qriqori Aleksandroviç Jilyayev (1926-2010) idi. Sən demə, Jilyayev o vaxt həmin məktubu bütün qəzet-jurnal redaksiyalarına, müharibə veteranları təşkilatlarına, əlaqədar qurumlara yollayıbmış. Ancaq Gülarə xanımın mənə göstərdiyi həmin yazının altında bu sözlərin həqiqət olduğunu təsdiqləyən başqa keçmiş partizanların da imzaları vardı.

Bu etiraz və təkzib məqaləsi isə təsadüfən ortaya çıxmamışdı. Çünki 1950-ci illərin sonlarından etibarən Azərbaycanda Mirdaməd Seyidov Mehdi Hüseynzadənin bir çox şücaətlərini mənimsəməkdə, yaxud Mehdi Hüseynzadənin qatıldığı əməliyyatlarda özünün əsas sima olduğunu söyləməkdə davam etsə və keçmiş partizanlardan bunun əksini söyləyənlər çox olsa da, nəhayətdə Mirdaməd Seyidov çevrəni bir az da genişləndirmişdi. Onun rəvayətləri əsasında Azərbaycandan kənarlarda da məqalələr dərc edilmişdi. 1964-cü il may aynın 19-da Sovet İttifaqının ikinci aparıcı qəzeti "İzvestiya"da Vladislav Stepanovun "İvan Russkiy" adlı yazısı çap olunmuş, bundan bir qədər sonra isə - 1967-ci il noyabrın 12-də "Sovetskiy sport" qəzetində əslən bakılı olan Aleksandr Kiknadzenin (1923-2002) "Kak jiznğ, Mirdamat?" ("Necə yaşayırsan, Mirdaməd?") adlı məqaləsi çıxmışdı. Bu yazılarda Mirdaməd Seyidov sadəcə qəhrəman kimi təqdim edilmir, həm də Mehdi Hüseynzadənin adıyla bağlı şücaətlər ona şamil edilirdi. Lakin iş bununla da bitmirdi. Daha ciddi çaşdırıcılığın bünövrəsi bir az da əvvəl qoyulmuşdu. 1962-ci ildə Sovet İttifaqının nüfuzlu "QosPolitİzdat" - Dövlət Siyasi Ədəbiyyat Nəşriyyatında çıxmış "O çem ne qovorilosğ v svodkax. Vospominaniə uçastnikov dvijeniə Soprotivleniə" - "Hesabatlarda nədən danışılmırdı? Müqavimət hərəkatı içtirakçılarının xatirələri" toplusunda Mirdaməd Seyidovun da öz "qəhrəmanlıqlarından" bəhs edən yazısı yer almışdı. Həmin toplu isə günündə yetərincə populyar olmuşdu və hətta fikir verirəm ki, indiyədək ara-sıra müxtəlif yazılarda istinad edilməkdədir.

Dövr elə dövr idi ki, müharibə veteranlarına hörmət böyükdü, onları hər yerdə sayğı ilə qarşılayır, çıxışlarını diqqətlə dinləyir, dərc edilən xatirələrini maraqla izləyirdilər. Ancaq ovçular öz şikar macəralarını danışarkən hərdən hap-gopsuz keçmədiyi kimi, burada da şişirtmələrsiz, özünütərifsiz keçmirdi. Lakin bəzən də elə olurdu ki, xatirələrdəki sərbəstliklər ciddi əyintilərə, kimlərinsə xidmətlərinin azaldılmasına, ya unutdurulmasına gətirib çıxarırdı ki, bu, artıq tarixin kobud təhrifi deməkdi.

Hələ şahidlərin əksəri sağkən belə riyakarlıqlardan çəkinməyənlərin başıpozuqluqlarına dözməyənlərdən biri də köhnə partizan Qriqori Jilyayev olmuşdu. Əslən Moskva ətrafındakı Lyubersidən olan bu sədaqətli insan yaşca Mehdidən də kiçik idi. 1941-ci ildə dava başlananda cəbhəyə getməyi çox arzulasa da, yaşının azlığından onu əsgər aparmamışdılar. Almanlar Smolenski alanda əsir götürülənlər arasında bu gənc də varmış. Onu Avstriyadakı həbs düşərgəsinə aparırlar, lakin çox keçmədən Qriqori də bir neçə sovet zabitinə qoşularaq həbs düşərgəsindən qaçmağa müvəffəq olur, əvvəlcə İtaliyaya gedir, oradan da Yuqoslaviyaya keçərək partizanlara qoşulur.

"Russkiy batalyon"un komissarı olmuş, Mehdi və digər azərbaycanlı partizanlarla dostluq etmiş, özünün yazmasınca, hətta həmin vaxtlar onlardan Azərbaycan dilini öyrənməyə başlamış Qriqori Jilyayev gündəlik aparırmış (təsdiqləyir ki, müharibədən sonra həmin gündəlikləri Moskvadakı SSRİ Silahlı Qüvvələr Muzeyinin arxivinə təhvil verib) və illər sonra həmin qısa yaddaşlar alovlu illər haqqında xatirələrini qələmə alarkən dadına çox yetmişdi.

Onun həmin hadisələrdən bəhs edən "Zapiski partizana" - "Partizanın qeydləri" adlı kitabı hələ 1957-ci ildə Bakıda nəşr edilmişdi.

Ancaq 1969-cu ildə Qriqori Jilyayevin bir də qələm götürərək həmin mövzuya qayıtması abırsızca yalan yayan yazılara daha səbir gətirə bilməməsi ucbatından, bir də keçmiş partizan dostlarının təkidi ilə olmuşdu. Bəs deyincə sərt müraciətindəki kəskinlik və hiddət söhbətin artıq şərəf və ləyaqətdən getməsi, tarixi həqiqətləri və keçmiş partizan dostlarının xatirəsini, haqqını qorumaq zəruriyyəti ilə bağlı idi.

Nə yaxşı ki, o da, Cavad Həkimli də, bir çox başqaları da zamanında bu yazıları hazırlayaraq dərc etdirmiş, yaymış və yalanın dərin rişələr atmamasına öz töhfələrini vermişdilər.

Jilyayev yazısını birbaşa Mirdaməd Seyidova müraciətlə başlayırdı ki, "Siz hər yerdə, həm də müxtəlif variantlarda təsdiq edirsiniz ki, Mehdi Hüseynzadənin həyata keçirdiyi bir sıra təxribatlarda iştirak etmiş, o cümlədən, Triyestdə, Obçinada 1944-cü il aprelin 2-də seans zamanı faşist hərbiçilərinin toplaşdığı kinoteatrın, 1944-cü il aprelin 22-də Triyestdə Via Geqa hərbi klubu "Döyçesoldatenheym"in partladılmasını Mixaylo ilə birgə yerinə yetirmisiniz. Yeri gəlmişkən qeyd etmək istərdim ki, siz həm də hər yerdə təsdiqləyirsiniz ki, bu çox yaxşı məlum olan əməliyyatlarda siz az qala baş rolu oynamısınız. Ancaq mənim topladığım məlumatlar əsasında cəsarətlə bildirirəm ki, siz bu əməliyyatların heç birində Mehdi Hüseynzadə ilə birlikdə iştirak etməmisiniz. Bunun əyani sübutları yuqoslav mənbələridir".

Və Qriqori Jilyayev müharibə dövrünə aid bir çox mötəbər və inkaredilməz yuqoslav mənbələrini sadalayırdı. Gözüylə gördükləri, şəxsən şahidi olduqları öz yerində, amma Jilyayev birbaşa elə məxəzlərə söykənirdi ki, hər hansı xatirədən fərqli olaraq, bunların həqiqiliyini heç kəs şübhə altına ala bilməzdi.

Sabiq komissar kinoteatr və hərbi klubun partladılması ilə əlaqədar vaxtilə Yuqoslaviyada çıxmış "Borba" qəzetinin 1955-ci il 5-6 iyun saylarındakı "Triyestdə iki aksiya" adlı məqaləni yada salırdı, slovenlərin partizan qəzetinə əsaslanırdı, Lyublyanadakı Fəhlə və İnqilabi Hərəkatlar İnstitutunun arxivində saxlanan sənədə, "1941-1945-ci illər Yuqoslaviyada xalq azadlıq müharibəsi haqqında sənədlər və məlumatlar" adlı çoxcildliyə, 1964-cü ildə Lyublyanada "Borets" ("Mübariz") nəşriyyatında sloven dilində nəşr edilmiş "İvan Qradnik" 3-cü Zərbə briqadasının qərargah rəisi Stanko Petelinin (1924-1984) müəllifliyi ilə nəşr edilmiş "Triqlavdan Triyestə qədər (31-ci diviziyanın tarixi)" adlı sənədli xronikaya istinad edirdi. Bunları ona görə xatırladıram ki, Jilyayevin hər müddəasının daşdankeçərliyi aşkar duyulsun.

O vurğulayırdı ki, bu son xronikada hətta Mixaylonun hünərləri, keçirdiyi əməliyyatlar haqdakı digər məlumatlarla yanaşı "İvan Qradnik" briqadasının birinci batalyonunun "Əks-səda" adlı partizan divar qəzetində Mixaylonun Triyestdə hərbi klubda törətdiyi partlayış haqqındakı yazıya istinad var.

Jilyayev bunu da yazırdı ki, gətirdiyi mənbələrdə Mehdi Hüseynzadənin az bilinən digər vacib hünərlərindən də söhbət açılır.

Jilyayev davam edirdi ki, "sadaladığım yuqoslav mənbələrində, eləcə də digər qaynaqlarda kinoteatrda və hərbi klubda törədilmiş partlayışların birbaşa Mehdi Hüseynzadə-Mixaylonun xidməti olduğu qeyd olunur və heç bir yerdə sizin - Mirdaməd Seyidovun adı çəkilmir. Mehdi Hüseynzadənin apardığı əməliyyatların heç birində sizin iştirak etməməniz haqqında mənə Yuqoslaviyadakı partizan hərəkatından tanıdığım dostlarım - Cavad Həkimov, Ənvər Məmmədov, Hüseyn Hüseynov, Süleyman Ələkbərov, Qədir İsgəndərov, Rza Orucov, Cabbar Əliyev də yazmışlar. Bunu digər keçmiş partizanlar - Nikolay Yakunin, Mixail Ajibeqaşvili, Beysen Raisov, Anatoli Dyaçenko, Xartsxa Badmeyev, Anatoli Şanov və bir çox başqaları da təsdiqləyir. Onlardan bəziləri sizin haqqınızda yazılan oçerkləri və sizin özünüzün yazdığınız "qəhrəmanlıqlarınız" haqqında sicilləmələri oxumuş, son dərəcə qəzəblənmiş, başqalarının xidmətlərini, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadə-Mixaylonun şöhrətini mənimsəmək cəhdlərinizdən çox hiddətlənmişlər. Sual olunur: Mirdaməd Seyidov, nəyə görə siz 1956-cı ilə qədər susmuş və öz qəhrəmanlıqlarınız haqqında danışmamısınız? Nəyə görə heç bir partizan təxribat qrupunun qalan fotolarında siz Mixaylo, Frits, Tağı Əliyev, Ənvər Məmmədovla yanaşı deyilsiniz? Ümumən, siz 1944-cü ilin mayına qədər harada olmusunuz?"

Qriqori Jilyayev bunları ritorik suallar kimi vermirdi. Bu sualları qoyurdusa, onların çox kəskin və faktlara əsaslanan cavablarını da verirdi.

Ancaq burada bir məqama da diqqət yetirmək lazımdır.

Bu doğrudur ki, 1956-cı ilə qədər Mirdaməd Seyidovun partizanlıq dövrünün təfərrüatları ilə bağlı nə bir çıxışı, nə bir xatirə bölüşümü olmuşdu. Həmçinin də partizan hərəkatına əsirlikdən qaçaraq qoşulmuşların heç birinin.

İlk səbəb siyasi qorxu, necə, hansı şəraitdə baş verməsindən asılı olmayaraq dava vaxtı alman əsirliyinə düşmənin dövlət nəzərində xəyanət sayılması idi.

Mehdi Hüseynzadənin igidlik tarixçəsinin araşdırılması ilə əlaqədar Kremldən göstəriş gələndən sonra DTK xətti ilə müsbət istiqamətli təhqiqatlar aparılıb bəraət sənədləri hazırlanarkən, Mehdi Hüseynzadə hətta hələ Sovet İttifaqı Qəhrəmanı elan edilməzdən qabaq mətbuatda silsilə yazılarda cəsur döyüşçü kimi təqdim edilməyə başlayandan sonra əslində İkinci Dünya müharibəsi dövründə alman əsirliyində olmuş bir çox başqa insanların taleyində də tam yeni mərhələnin başlanğıcına təkan verilmiş oldu. Çünki o vaxta qədər ucdantutma hərbi əsirlikdə olmuşların hamısına yalnız qara eynəklə baxılırdı. Bundan sonra isə yalnız Azərbaycanda deyil, başqa respublikalarda da əsirlikdən qurtularaq partizanlığa qoşulmuşların arasında cəsurlar axtarışı başlandı. Yaxud ən azı belə insanların hamısına ümumilikdə vətən xaini kimi baxmamaq xətti yürüdüldü. Zənnimcə, bunun sayəsində Qulubəyov da, Həkimli də, Ənvər Məmmədov da və digər keçmiş qorxmaz partizanlar da asta-asta həm mətbuat səhifələrində görünməyə və eşidilməyə, həm də artıq açıq şəkildə təqdirli sözlərlə xatırlanmağa başlandılar.

Belə insanlar hürkü ilə yaşamaq mərhələsini arxada qoydular, onların həm şəxsi həyatında, həm də karyerasında bir çox maneələr aradan getdi. Ancaq bu gedişatda kəmfürsətlər də ortaya çıxdı ki, girəvə düşmüşkən özlərindən qəhrəman yapmaq sevdasına uydular.

Mirdaməd Seyidov da həmin hadisələr barədə açıq şəkildə ilk dəfə yalnız 1956-cı ildə DTK tərəfindən dəvət edilərək Mehdi Hüseynzadə ilə bağlı müəyyən ifadələr alınarkən söyləmişdi. Ancaq Mehdi Hüseynzadə ilə bağlı Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin əməliyyat müvəkkillərinə ifadə verərkən o da, eyni məqsədlə dəvət edilib dindirilən digərləri kimi, sual-cavabların gedişindən bu araşdırmaların Mehdi Hüseynzadənin quyusunu bir az da dərin qazmaqçün yox, Mixaylonu qəhrəman kimi ortaya çıxarmaq məqsədilə aparıldığını hiss etmişdi. Dərhal da şirniklənmiş, rola girmiş, hələ ilk dəfə elə o dindirmələrdə hər epizodda özünün də varlığını qabartmağa çalışmışdı. Elə bu üzdəndir ki, DTK arxivindəki Mehdi Hüseynzadəyə aid bəraət yönümlü dindirmə protokollarında Mirdaməd Seyidovun yalnız öz dediklərinə əsasən onun da adı cəsur partizanlardan biri kimi əksini tapır. Lakin bu, yalnız həmin protokollardadır. Qriqori Jilyayev kimi canlı şahidlərin və onların əsaslandığı mənbələrin dedikləri isə tamam başqa lövhəni təqdim edir. Jilyayev kinayə ilə yazırdı ki, "siz şöhrətə çatmaq yolunda həqiqətən bir partizan kimi, kəşfiyyatçı kimi ardıcıl və inadkar səy göstərmisiniz. Siz hətta o həddə çatmısınız ki, guya Mehdinin "Uzaq sahillərdə" filmində təsvir olunan silahdaşı Vaselinin də siz olduğunuzu iddia etmisiniz. Əslində isə aydın məsələdir ki, Vaselin sadəcə İmran Qasımov və Həsən Seydibəylinin təxəyyülünün məhsulu olan ədəbi obrazdır. Siz səylərinizdə o qədər inadkar olmusunuz ki, hətta gedib Yuqoslaviya xarici işlər nazirinin müavini Duşan Kvederin (1915-1966 - R.H.) qəbulunadək dürtülə bilmisiniz və özünüzün guya "İvan Russki" ləqəbli sabiq partizan olduğunuzu iddia etmisiniz.

Qeyd etmək lazımdır ki, sizin bu təxribatınız da baş tutmuşdur. Siz "Hesabatlarda nədən danışılmırdı?" adlı kitabdakı məqalənizdə yazırsınız ki, guya 1944-cü ilin martında sizinlə podpolkovnik Duşan Kveder məşğələlər aparırmış. Nəzərinizə çatdırmaq istərdik ki, Duşan Kveder-Tomaj 1943-cü ildən ta müharibənin axırına qədər Sloveniyanın Xalq Azadlıq qoşunları və partizan dəstələrin baş qərargahının dəyişilməz rəisi olmuşdur.

...O qədər məşğulkən Duşan Kveder sizi nə görüb, nə də haqqınızda eşidib. Mərhum Duşan Kveder-Tomaj, bütün başqa yuqoslavlar kimi, sovet adamlarını sevir və onlara hörmət bəsləyirdi, təbii ki, bu səbəbdən siz onun qəbuluna gedərkən xoş üzlə qarşılamışdı".

Mirdaməd Seyidov oralara əbəs yerə gedib çıxmamışdı. O dövr idi ki, müharibə veteranları, keçmiş partizanlar faşizm üzərində qələbənin hər növbəti ildönümündə səxavətlə müxtəlif medallarla təltif olunurdular. Mirdaməd Seyidov artıq Yuqoslaviyanın xarici işlər nazirinin müavini olan şəxsin qəbuluna gedib düşmüşdü, keçmiş partizan olduğunu demişdi, yəqin, burada olduğu kimi, orada da məlum əməliyyatlarda öz şücaətləri barədə basıb-bağlamışdı. Partizan olması barədə dediyi də həqiqətdi, haqqında bəhs etdiyi əməliyyatlar da məşhur idi və onlar barədə, söz yox, Duşan Kveder də eşitmişdi. Odur ki, mehriban qarşıladığı, söhbətlərini dinlədiyi azərbaycanlı qonaqdan səlahiyyətləri, imkanları çərçivəsində iltifatını da əsirgəməmiş, onun adını müharibə iştirakçılarının növbəti təltifi siyahısına daxil etmişdi.

Mirdaməd Seyidovun digər uydurduqlarından fərqli olaraq, məhz bu gəlişin onun məharətlə gerçəkləşdirdiyi əməliyyat olduğunu yazan Jilyayev rişxənd edirdi: "Beləliklə, sizin təxribatınız baş tutur. Qarşınızda semafor açılır və siz karyera dalınca karyera, mükafat ardınca mükafat yolunda çovumağa başlayırsınız. Bundan sonra siz Sovet Müharibə Veteranları Komitəsinə mütəmadi gedib-gələnlərdən birinə çevrilir, qəzetlərə, radiolara, nəşriyyatlara vaxtaşırı mütəmadi qonaq olursunuz və uzun sözün qısası, hörmətli adama çevrilirsiniz. Necə deyərlər, batdaqlıqdan knyazlığa...

...Amma siz daha çoxunun həvəsinə düşürsünüz. Sizin yuxunuza hətta Sovet İttifaqı Qəhrəmanının Qızıl Ulduzu girməyə başlayır. Və siz bütün üsullarla onu əldə etmək qərarına gəlirsiniz".

Jilyayev sual verirdi: "Özünüz düşünün, siz hara, qəhrəmanlıq hara? Siz əsir düşəndən sonra alman forması geyinmiş və əlinizdə silah sədaqətlə 162-ci Türkistan diviziyasının 314-cü polkunda general Nidermayerin komandanlığı altında xidmət etmisiniz. İtaliyanın kapitulyasiyasından sonra, xüsusilə 1943-cü ilin noyabrında Sloveniyadakı sovet partizanları tərəfindən dəfələrlə 314-cü polkla əlaqədar müəyyən işlər aparılmışdı. Legionçulara dəfələrlə vərəqələr vasitəsilə müraciət edilmişdi ki, onlar dağlara çəkilsinlər. Və o Legiondan bir çox dərrakəli yoldaşlar gələrək bizə qoşuldular. Amma siz tələsmədiniz, siz gözləyirdiniz. Yalnız 1944-cü ilin fevralında, nəhayət ki, 9-cu korpusun 31-ci diviziyası yanındakı "İvan Qradnik" 3-cü partizan briqadasına gəldiniz. Və siz Cavad Həkimovun komandirliyi altındakı "Ruska çeta"da sanitar təyin edildiniz. 1944-cü ilin mayında isə vəziyyətin çətinliyini görərək siz döyüş yoldaşlarınızı tərk etdiniz, Triyest altında Monripuno (Rippentabor) deyilən yerdə özünüzə rahat bir guşə tapdınız, orada Covanni Skabara adı ilə italyan vətəndaşı kimi rahatca yaşadınız. Və orada rahat yeyib-içdiyiniz, təhlükələrdən uzaq günlər keçirdiyiniz vaxtlarda sizin keçmiş döyüş yoldaşlarınız atəşlər altında mübarizələr aparırdılar. Diversant-kəşfiyyatçı partizanların arasında Mehdi Hüseynzadə ilə sizin şəkliniz ona görə yoxdur ki, siz nə kəşfiyyatçı, nə də təxribatçı olmusunuz. Siz şöhrətindən özünüzə pay götürmək istədiyiniz Mixaylonun dəfnində də, əlbəttə ki, iştirak etməmisiniz. Bu isə 1944-cü il noyabrın 14-də Çepovanda olmuşdu. O vaxt siz 1944-cü ilin avqustundan artıq Almaniyada idiniz. Beləliklə, sizin partizan "odisseyanız" çox qısa sürmüşdür. Bütün bunlardan sonra siz özünüzü necə qəhrəman adlandıra bilərsiniz? Siz Yuqoslaviyaya - Triyestə bir də yalnız 1967-ci ilin payızında gedib çıxa bildiniz. Özü də bu dəfə artıq Triyesti azad edənlərin beynəlxalq toplanışının fəxri qonağı kimi.

Allah haqqı, gülməlidir. Axı siz haranın xilaskarısınız?

Səbəbsiz deyil ki, Cavad Həkimov məktubunda sizi "avantürist" adlandırır. Həmin sözə isə "karyerist" və "saxtakar" kəlmələrini də əlavə eləmək lazımdır. Triyesti 1945-ci ilin mayında sizin keçmiş döyüşçü yoldaşlar azad ediblər. Onlardan bir çoxu, o cümlədən Ənvər Məmmədov yaralanmış, bir çoxlarına isə Qələbə gününü görmək qismət olmadı. Sizə elə gəlmirmi ki, Mirdaməd Seyidov, başqasının şöhrətinin ardınca düşməyiniz, Mixaylonun qəhrəmanlıq şərəfini mənimsəməyə çalışmağınız küfrdür?"

Yazısını Qriqori Jilyayev belə tamamlayırdı: "Yalnız təəccüb etmək qalır ki, siz bir hipnozçu kimi 10 il müddətində necə olub ki, sadədil insanların hamısını, qəzet müxbirlərini və müxtəlif sovet müəssisələrinin işçilərini, eləcə də sovet adamlarını aldada bilmisiniz. İnanmaq istərdik ki, sizin hərəkətləriniz lazımınca araşdırılacaq və layiqli qiymət də veriləcəkdir".

Qriqori Jilyayevin yazdığı və bir çox başqa partizanların da imzaladığı bu "Şişirdilmiş şöhrət" yazısındakı iradlara 1969-cu ildən ömrünün sonunadək olan müddətdə Mirdaməd Seyidov heç bir mətbuat orqanında hər hansı cavab verə bilmədi. Əlbəttə, belə faktların qarşısında hansısa ağlabatan cavab tapmaq da müşkül idi.

Qondarma qəhrəman Mirdaməd Seyidov qurduğu saxta ömür ssenarisinin hesabına tək tərifli məqalələri, haqq etmədiyi təltifləri qazanmamışdı, hətta milis rəisi vəzifəsinədək yüksələ bilmişdi.

Ancaq köhnə partizanlar yaşayırdılar və qəlp şöhrəti müdam onun burnundan gətirirdilər.

İtaliyadakı Müqavimət hərəkatının qəhrəmanlarından olmuş, İtaliyanın "Qızıl ulduz" medalı və "Şərəf nişanı" ordenlərinə layiq görülmüş Məmməd Bağırov xatırlayırdı ki, "1957-ci ildə "Uzaq sahillərdə" filmi çəkilərkən keçmiş partizan kimi məni də məsləhət üçün dəvət etmişdilər. Orada filmə məsləhətçilər kimi dəvət edilmiş daha iki nəfərlə - professor Qaraş Mədətovla (1928-1993) və həmin Mirdaməd Seyidovla rastlaşdım. Belə bir söhbətin şahidi oldum ki, Mirdaməd Qaraş Mədətova söyləyirdi ki, axı bu Mehdinin nəyini bu boyda şişirdirsiniz? Guya biz heç nə etməmişik. Bunu eşidəndə mən Mirdamədə çımxırdım ki, axı sən Mehdi ilə heç bir döyüş əməliyyatında iştirak eləmədiyin halda necə öz adını onun adının yanında çəkir və hətta özünü ondan üstün tutursan?"

Mirdaməd Seyidov o dövrdə əksəri həyatda olan partizanların, canlı şahidlərin bu cür səsini qaldırmasından sonra müəyyən müddətə sussa da, vaxt ötəndən sonra bir-bir şahidlərin əksərinin həyatdan getdiyi və keçmişlərin unudulduğu inamıyla yenidən özünə qəhrəmanlıq bioqrafiyası düzəldərək müxtəlif mətbuat orqanlarına müsahibələr verməyə başlamışdı. 1991-ci ildə bütün bunları görən keçmiş partizan, vicdanlı insan, vaxtilə Mehdinin də daxil olduğu "Ruska çeta" partizan dəstəsinin komandiri Cavad Həkimov köhnə fantaziyalarından əl çəkməyən Mirdaməd Seyidovun gülünc süjetləri və yapma qəhrəmanlıq qaravəllilərini rədd edən, bir-bir gerçəkləri ortaya qoyan ayrıca məqalə yazmışdı. Cavad Həkimov "Vestnik" qəzetinin 1990-cı il 15-ci sayında dərc edilmiş "Faşizmə qarşı bütün dünya vuruşurdu, yaxud Sloveniyada "İvan Russki" adlandırılan azərbaycanlı Mirdaməd haqqında hekayə" adlı məqalədəki "kəşflərə", bunun ardınca "Gündəlik xəbərlər" adlı həftəlik qəzetdə dərc edilmiş digər məqalədəki oxşar sayıqlamalara dözməyərək ifşaçı yazı ilə çıxış etməyi lazım bilmişdi.

Cavad Həkimli belə yazırdı: "Baş verən hadisələrdən onillər keçsə də, Mirdamədlərin özləri barədə qəhrəmanlıq dastanları quraşdırmağı, arxivləri öz istədikləri kimi dəyişdirməyi və tarixdə özlərinə şərəf gətirən yeni səhifələr yaratmaq cəhdləri qəbuledilməzdir".

Nabələdləri aldatmaq mümkün dü, amma yaşamış olduğu tarixi dəyişdirərək başqa şəkildə Cavad Həkimliyə necə sırımaq olardı?

"1944-cü ilin yanvarına kimi heç kəsin, o cümlədən Mirdaməd Seyidovun kiminləsə əlaqə saxlaması mümkün deyildi. Belə ki, 314-cü alay 1942-ci il sentyabrın 23-dən eşelonda idi, ya da Sloveniyanın cənub-şərq rayonları üzrə hərəkət edirdi. Mirdaməd Seyidov bildirir ki, guya 1943-cü il oktyabr ayının 1-dən Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusunun xeyrinə işləməyə başlayıb. Guya o, ilk dəfə olaraq Villa Obçinada Xalq Azadlıq Cəbhəsi ilə əlaqəyə girərək "Savva" və "Katra"nın əməkdaşı olur, Cəbhənin göstərişi ilə sovet hərbi əsirlərinin düşərgələrdən qaçırılmasını təşkil edir, 1944-cü ilin fevralından isə özü də qaçıb partizan sıralarına daxil olur. Guya o, qızıl əsgərlərdən Mehdi Hüseynzadə, Cavad Həkimli, Əsəd Qurbanov və başqalarını da partizan qərargahına gətirir".

Qəzetlərin müxbirləri cavan, təcrübəsiz adamlar, bu qoca kişinin söylədikləri macəralı, nə deyirmişsə, sadəlövhcə götürüb yazır, çapa buraxırlarmış. Nə yaxşı ki, Mirdaməd Seyidov hər dəfə belə uydurunca elə sağkən onun dediklərinin yazılı ifşası da özünü çox gözlətmirmiş. Cavad Həkimli və hadisələrin birbaşa içərisində olmuş digər adamlar həyatda imiş, hər şeyi bilirlərmiş, susmağı da rəva görmürlərmiş.

Cavad Həkimli olmuşları olduğu kimi çatdırırdı. Günlərin birində Mehdi hələ Legionda olduğu vaxtlarda bir gün Cavada pıçıldayır ki, burada mağazada Aleksandr adlı bir satıcı var, partizanlarla əlaqə qurmaqda bizə kömək edəcək.

Bu Aleksandr deyilən 9-cu Sloveniya partizan korpusunun Obçinadakı məxfi təmsilçisi imiş. Onun vasitəsilə Mehdi "çöl"lə rabitə qurur və bir müddət sonra ayrı-ayrı legionçuların qaçışının təşkilinə başlayır, günlərin birində Mərkəzdən komanda alınca axırda özü də Legiondan qaçaraq partizanların yanına gəlir.

Cavad Həkimli guya Mirdaməd Seyidovun 1943-cü ildən Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusu ilə bağlı olması haqqında sözlərinin cəfəngiyyat olduğunu qətiyyətlə bəyan edərək yazırdı ki, 1944-cü ilin yanvarına qədər Legionda heç kəsin, o cümlədən Mirdaməd Seyidovun da kənardan heç kimlə əlaqəsi yox idi. Həm də fiziki olaraq bu, mümkün deyildi. Çünki 314-cü alay 1943-cü il sentyabrın 2-dək Sloveniyanın cənub-şərq rayonları üzrə tapşırıqlar yerinə yetirirdi, buralarda yox idi.

Və Cavad Həkimli təsdiq edirdi ki, "legionçular arasında azərbaycanlı əsirlərdən ibarət yaratdığımız gizli təşkilatın köməyi ilə biz 1944-cü il fevralın 6-da gündüz saat 12-də əsirlikdən qaçdıq. Biz kəşfiyyatçı qız Savvanın bələdçiliyi ilə Dutovle kəndindən Qabelye kəndində yerləşən "İvan Qradnik" adına 3-cü Zərbə briqadasının qərargahına gəldik. Burada özümüzü təqdim etdik və silahlarımızı təhvil verdik".

Cavad Həkimli 1944-cü il fevralın 8-də Mehdi ilə birgə 3-cü Zərbə briqadasının qərargahında əsirlərin həbs düşərgələrindən dəstə ilə qaçırılmalarının təşkili barədə öz niyyətlərini açıqladıqlarını, əsirlərin qaçırılmasını təşkil etmək üçün 50 nüsxədə qısa müraciət məktubu hazırladıqlarını və bu müraciətləri partizan "Savva"nın əli ilə gizli təşkilatlara çatdırdıqlarını, bu minvalla da 1944-cü il fevralın 13-də məktubu aparan şəxsin təyin etdiyi vaxtda və yerdə 57 nəfər şəxsin əsirlikdən qaçırılmasına nail olduqlarını bildirir. Və dəqiqləşdirir: "Mirdaməd Seyidovun özü də bu 57 nəfərin arasında idi. Əsirlərin, xüsusən də Mehdi Hüseynzadə, Cavad Həkimov və Əsəd Qurbanovun qaçırılmasında Mirdaməd Seyidovun heç bir fəaliyyəti olmayıb, onun Savva ilə də heç bir əlaqəsi olmamışdır. Əsirliyə qədər Cavad Həkimli baş leytenant, Mehdi Hüseynzadə isə leytenant rütbələrində sovet ordusunun zabitləri idilər. Onlar Mirdaməd Seyidovun göstərdiyi kimi sıravi əsgər deyildilər".

Cavad Həkimli lap nöqtəni qoyur: "Fevralın 13-də briqada komandiri Martin Qreyf-Rudi, qərargah rəisi Rusda Çançi qaçıb gəlmiş 57 nəfəri cərgəyə düzərək tanış oldu və əmr etdi ki, təzə rota yaradılsın və bu rota "Ruska çeta" adlandırılsın. Rotanın komandiri Qızıl ordunun baş leytenantı Cavad Həkimov və siyasi hissə üzrə müavini leytenant Mehdi Hüseynzadə təyin edilsinlər".

Cavad Həkimli təəccüblənirdi ki, axı bunlar partizanların yaddaşındadır. Bu həm də partizan hərəkatı üzrə bir çox araşdırılma materiallarında, o cümlədən Stanko Petelinin 1966-cı ildə Sloveniyada, Nova Qoritsa şəhərində nəşr edilmiş kitabının bəlli səhifələrində həkk olunub.

Mirdaməd Seyidovun özünün elan etdiyi kimi qəhrəmanlıqları yox, ciddi şübhələr doğuran başqa bir hərəkəti haqqında da Cavad Həkimli xəbər verir. Yazır ki, "rotanın "Qodoviç" əməliyyatından sonra bir gün Mirdaməd Seyidov məndən Mehdinin təxribat qrupunda tanışları ilə görüşmək üçün Krasaya getməyə icazə istədi. Mən icazəni o şərtlə verdim ki, 10 gündən sonra gecikmədən rotaya qayıtsın. Lakin o getdi və bir daha qayıtmadı. 10-15 gündən sonra mənə məlum oldu ki, o, velosipedlə qonşu kəndə gedərkən guya pusquya düşür və almanlar onu ikinci dəfə əsir götürürlər".

Cavad Həkimli buna da diqqət çəkirdi ki, Mirdaməd Seyidovun "əsir düşməsi" partizanlara çox baha başa gəldi...

Cavad Həkimli və digərlərinin Mehdinin bacılarına söylədiyi başqa əhvalatlar da vardı, Aqşin Əlizadə mənə anasından, xalasından eşitdiyi o söhbətləri də etmişdi...

Daha dərinə getmirəm...

Mirdaməd Seyidov elə axıracan o cür danışa-danışa 90 il yaşadı, köçünü çəkib getdi. Qoy yaddaşlarda daha tünd boyalarla yox, elə şişirtməyi sevən qoca partizan kimi qalsın...

"Unudulmuş partizan" filmi rastınıza çıxsa, baxsanız, bunu da görəcəksiniz ki, artıq ömrün bitəcəyində Mirdaməd Seyidov yenə (yəqin, özünün dönə-dönə söylədiyindən doğruluğuna inanmağa başladığı) köhnə nağıllarını danışır, yenə Mehdi Hüseynzadənin və digər partizanların guya onun yanında ikinci-üçüncü dərəcəli olmalarından dəm vurur, guya əsas şücaətlərin sahibi özü olduğunu iddia edir (Arada almanca da danışır və görürsən ki, bu zavallının heç fərli-başlı almancası da yoxmuş. Özünü alman zabiti kimi təqdim edərsə, bu tələffüzlə, bu danışıqla o vaxt elə anındaca ifşa olunarmış).

Ancaq film çəkilib, qalır, yalanları ölməyə qoymur. Yutubda da yerləşdirilmiş həmin filmdə uydurmaçı partizanın söylədiklərini gerçək kimi qəbul edənin hər birinə bütün bunların qondarma olduğunu anlatmaq üçün nə edəsən? Cin şüşədən buraxılıb, virus ömrünü davam etdirir...

...Cavad Həkimlinin Mehdinin torpaq üstündə axırıncı dəfə olduğu saatlar haqqında xatirəsi ürəkgöynədəndir. Yada salırdı ki, 1944-cü il noyabrın 11-12-də Mehdinin cəsədinin oğurlanması, yuyulması və dəfn mərasimi mənim rəhbərliyimlə həyata keçirilib. Gecə Şamil Süleymanovun başçılığı ilə 17 nəfər gedib Mehdinin cəsədini bizim batalyonun olduğu Çepovana gətirdi.

Cavad Həkimliylə Mikayıl Qulubəyov cəsədi əvvəlcə suyla yuyurlar, sifətini spirtlə təmizləyirlər, kəfən əvəzi yaşıl bir paraşütə büküb tabuta qoyur, torpağa tapşırırlar.

Qüssə ilə xatırlayırdılar ki, o vida günündə bütün kənd ayaq üstəydi, Mixaylonu öz doğma övladı kimi yola salırdı.

Bu da Cavad Həkimlinin sözləridir: "Qəbrin başdaşında onun adını, familiyasını və "Mixaylo" təxəllüsünü öz əlimlə yazdım. Almanlar dəfn olunanın Mixaylo olduğunu yəqin etməkçün 2 gündən sonra bir batalyon əsgərlə onun qəbri üstünə gəldilər. Başdaşına qırmızı parça dolamışdıq. Onu cırıb atdılar. Lakin qəbrə toxunmadılar".

Ancaq Mehdiyə hətta ikinci məzarında da rahatlıq tapmaq qismət deyilmiş.

Bunu mənə çepovanlılar danışdılar. İllər sonra bu dağ kəndində günlərin birində coşan güclü sel qəbiristanlığı alt-üst edir.

O məzarlıqda Mehdidən savayı da, müxtəlif xalqlardan olan döyüşçülər, partizanlar dəfn edilibmiş. Seldən xeyli müddət sonra həyat məcrasına düşüncə o igidlərin hamısını ortaq qardaşlıq məzarında qovuşdururlar.

Ən birinci isə yenə Mehdinin - Mixaylonun adı yazılıb...

14 aprel 2025

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .- 2025.-30 aprel(№73).- S.12-13;16.