İsrail ədəbiyyatının qaynaqları

(Seyfəddin Hüseynlinin tərcüməsində)

İsrail ədəbiyyatından tərcümə olunmuş nümunələrin toplandığı nəşri açıb oxumazdan əvvəl oxucu bu ədəbiyyatın nə kimi inkişaf yolu keçdiyi barədə ən azı ümumi məlumata malik olmalıdır. Elə buradaca qeyd etmək yerinə düşər ki, qədim yəhudi dilindəki ədəbiyyat əvvəlcə köçəri habiri tayfalarının (yəhudilərin ən əski əcdadları belə adlanırdı), daha sonralar isə şimal (israillilər) və cənub (iudeylər) yəhudilərinin ölüm-qalım mücadiləsi barədə nəğmələrin, əfsanələrin yazıya alınması ilə başlanıb.

Üç min ildən artıq yaşı olan yəhudi xalq ədəbiyyatı

nümunələri - ümumdünya daşqını barədə əsatirlər, "Deboranın nəğməsi", Samson bahadır haqqında əfsanə, bəşəri gözəlliyə və məhəbbətə dair misilsiz himnə çevrilmiş "Nəğmələr nəğməsi" qədim dövrün ən yaxşı ədəbi nümunələri sırasındadır. Bir məqamı da vurğulamalıyıq ki, ilk hökmdarlara həsr olunan bu erkən dövr abidələrinin naməlum müəllifləri hələ o zamanlar ədəbiyyata publisistik çalar və polemik ruh gətirəcək qədər cəsur davrana biliblər. Misal üçün, Davud şahın ünvanına ənənəvi mədhlərlə yanaşı, onun məkrli və qəddar olması barədə sərt ifadələrə də yer verilib.

Qədim yəhudi ədəbiyyatında bədii publisistika

özünün gerçək zirvəsinə eramızdan əvvəl VIII-VI əsrlərdə peyğəmbərlərin əhaliyə, xalqa ünvanladıqları xütbələrlə yüksəlib. Bu xütbələrin kəskin ictimai məzmunu qədim yəhudi ədəbiyyatının publisistik nəsr xəttinə zamanla ayaqlaşmaq, quldarlığa qarşı fəal mübarizədə rol oynamaq imkanı verib.

Bizim eradan əvvəl V əsrin ortalarında əski çağlarda yaranmış və inanc süzgəcindən keçib gəlmiş əsərlərin dini məcraya salınması yönündəki son dərəcə əhatəli iş yekunlaşdı, Əhdi-Ətiqin əsas təsisçisi olan ruhani Ezra onları yəhudilər üçün Mənəviyyat Kodeksi səviyyəsinə çatdırdı. Belə görünürdü ki, xalqın ötən yüzilliklər boyu ortaya qoyduğu ədəbi yaradıcılığa yekun vurulub və indi yeni inkişaf mərhələsi gəlməlidir.

Ancaq həyatın hökmü fərqli oldu.

Əhdi-Ətiqə daxil ediləcək ədəbi əsərlərin toplanılması və yenidən işlənməsi yəhudilərin - Nabuhadnazar eramızdan əvvəl 586-cı ildə İudey diyarını zəbt və viran etdikdən sonra - ən azı yarım əsr sürən Babil əsarətində qaldıqları bir dövrdə gerçəkləşdirilib. Yeni Babil səltənəti fars hökmdarı Kirin hücumları nəticəsində çökdükdə yəhudilər onun mərhəməti hesabına Fələstinə qayıtdılarsa da, orada ali ruhaninin başçılıq etdiyi qatı dini idarəçilik altında yaşamalı oldular. Əlbəttə, peyğəmbərlər nəslinin səsini tamam boğmaq yerli ruhani təbəqə və Kirin təyin etdiyi valilər üçün heç də asan deyildi. Nəticədə, məsələn, "Rufun Kitabı" kimi - zahirən dinc, idillik məzmunlu, ərinin ölümündən sonra qayınanasının qeydinə qalan xeyirxah gəlindən bəhs edən - hakim xəttə zidd çalarlı əsərlər meydana çıxırdı. Bu əsərin müsbət qəhrəmanı olan gəlin etnik mənşəcə moavitdir, halbuki ruhani idarəçilik qarışıq nikahları qanunla qadağan etmişdi! Vətənpərvər ruhlu bu cür əsərlər ruhani hakimiyyətin və onun yadelli himayəçilərinin qədim yəhudi ədəbiyyatı üçün ölçüb-biçdikləri qəlibə sığmırdı. Bununla belə, möhtəşəm ədəbi abidələrin istər-istəməz dini-ruhani ehkamlara xeyli dərəcədə uyğunlaşmalı olduğu da danılmaz faktdır. Bizim eradan əvvəl IV-III əsrlərdə yarandığı bildirilən bəzi nümunələrdəki

dərin bədbinlik, çarəsizlik, mütilik, mübarizədən imtina ovqatı

məhz bunun təzahürüdür. Həmin dövrə aid fəlsəfi mətn olan "Ekkleziastın Kitabı"na da bənzər düşüncə hakimdir: dünya durğunluğa qərq olub, heç nə dəyişilmir, bütün cəhdlər əbəsdir, irəliləyiş mümkünsüz, mübarizə mənasızdır.

Ellin və Roma dövründə yəhudilər dil müstəvisində aşınmaya məruz qalıblar, odur ki, yeni nəsil üçün anlaşıqlı olsun deyə Bibliya yunancaya tərcümə edilib. Yəhudilik çərçivəsindən kənara çıxan "Makkaveylərin Kitabı", "Tovitin Kitabı" və başqa bu qəbil əsərlərin yalnız yunancaya tərcüməsi qalıb. "İskəndəriyyəli Filonun fəlsəfi risalələri", İosif Flavinin tarixə dair qeydləri kimi nümunələr, yəhudi mühitində yaransa da, birbaşa yunan dilində qələmə alınıb.

Nəhayət, eramızdan əvvəl I əsrdən erkən orta əsrlərə qədər olan bir dövr gəlir. Bibliya mənbəli ədəbi abidələrin Talmud üslubuna uyğunlaşdırılması - Haqada həmin dövrə xas iqtisadi münasibətlərdəki feodallaşma təmayülünü əks etdirir. Haqada xalq yaradıcılığının bir çox qiymətli ünsürlərini - möhtəşəm əfsanələri, rəvayətləri, təmsilləri, nəsihətləri, hikmətli kəlamları qoruyaraq ədəbiyyata ötürüb. Ancaq bu da həqiqətdir ki, qədim yəhudi ədəbiyyatına bədii dünyagörüşü, insana məhəbbətin, təbiətə xas gözəlliklərin tərənnümünü sıxışdıran basmaqəlib mistik axın hakim kəsilmişdi.

Sonrakı yüzilliklərə aid

qədim yəhudi ədəbiyyatını sularda qərq olmuş arxipelaqa bənzətmək olar:

sanki orda-burda okean dalğaları arasından sualtı adalarda ucalan dağların zirvələri boy verir, adaların qalan hissələri isə sadəcə ümumi əlaqəni qorumağa yarayır, arxipelaq bu gizli bağlılığın sayəsində mövcudluğunu qoruyur, fincandakı suda həll olan qənd parçaları kimi okeanda parçalanıb ərimir; əgər arxipelaq salamat qalırsa, deməli, nə vaxtsa suyun çəkiləcəyinə, adaların yenidən gün altında yaşıllaşacağına, insan və quş səslərilə canlanacağına ümid var.

Qədim yəhudi ədəbiyyatının "sualtı arxipelaq"ının sonrakı əsrlərdə görünən ən gözəgəlimli zirvələri orta çağın qüdrətli lirikləri - Solomon ibn Qabirol, Moisey ibn Əzra, İehuda Halevi (XI-XII əsrlər), onların ardınca İehuda Əlharizi, Romalı İmmanuil (XII-XIII əsrlər) kimi böyük sənətkarlar, daha sonra XVIII-XIX əsrlərin görkəmli söz ustaları, XX yüzilliyin ilk yarısında yazıb-yaradan Haim-Nahman Bialik, Saul Çernixovski, Zalman Şneur gəlir.

Qəribə haldır ki, Bialik, Şneur və XVIII-XX əsrlər yəhudi ədəbiyyatının digər simaları təkcə Bibliyanın dilində yox, qədim dövrlərdə bilinməyən başqa bir dildə - idişdə də yazıblar.

Nə dildir bu belə? Bu dildə necə bir ədəbiyyat meydana gəlib?

İdiş İspaniyadan qovulan yəhudilər Almaniyaya sığınıb tez bir zamanda orada məskunlaşdıqdan sonra, almancanın bir şivəsi əsasında ortaya çıxıb. Sadə xalq kütlələrinin, gettolara sıxışdırılmış zavallı insanların danışdıqları bu dil lap əzəldən gündəlik məişət qayğıları üzərində köklənmişdi, onun lüğət tərkibi yenicə oturaqlaşmadan xəbər verən bərbad məhəllələrdəki kədərli həyatın izlərini daşıyırdı. XV-XVIII əsrlərin ədəbi zəmini əsasında görülən ağır işlərin ardınca, XIX yüzilliyin 70-ci illərindən XX əsrin ilk onilliklərinə qədərki müddətdə idiş, dünyaya bu dildə yazan bir sıra görkəmli ədiblər, klassiklər bəxş etdi.

Sonrakı dövrdə qədim yəhudi dili və idiş artıq yanaşı işləndi,

bu dillərdə yaranan ədəbiyyat paralel inkişaf yoluna qədəm qoydu. Nəticədə, bu və ya digər ədibin zahirən bir-birinə zidd təsir bağışlayan bu dillərin hər ikisində yazıb-yaratmasına sıx rast gəlinməyə başlandı.

1948-ci ildə ingilis protektoratı olan Fələstin ərazisində İsrail dövləti bərqərar oldu. Bundan sadəcə yarım əsr əvvəl qədim yəhudi dilinin - ivritin danışıqda işlənmə funksiyası bərpa olunmuşdu. İvrit indi canlı bir dildir və İsrail yəhudiləri öz ədəbiyyatını həm bu dildə, həm də idişdə yaratmaqdadırlar. ABŞ, keçmiş Sovet məkanı, Polşa, Fransa, Argentina, Kanada və digər ölkələrdə isə gündəlik həyatda, eyni zamanda ədəbi prosesdə əsasən idiş işlənir. Bu baxımdan, üç min il, hətta daha uzun inkişaf yolu keçmiş bir ədəbiyyatın birdən-birə müasir dünyada "ən gənc ədəbiyyatlardan biri"nə çevrilməsi heç də təəccüblü gəlməməlidir.

İvritdə yazan ilk ədiblər, Fələstinə mühacirət edərkən, gəldikləri ölkələrə xas mövzuları buradakı ədəbiyyata gətirdilər. Bu diyarda yaranmağa başlayan yeni ədəbiyyat, xüsusən də onun nəsr qolu ilk vaxtlar son dərəcə kövrək səciyyə daşıyırdı. Özünəməxsus milli elementlər hələ formalaşma mərhələsində olduğu üçün orijinal nəsr əsərlərinin yaranmasına imkan verən kifayət qədər möhkəm məişət və folklor zəmini yox idi. Yaşlı nəsildən olan görkəmli İsrail nasirləri hələ Qalisiyadakı (Aqnon), Ukraynadakı (Hazaz) həyatı, Şərq ölkələrindəki yəhudilərin yaşamını (Burla) təsvir edirdilər. Bununla belə, Aqnonun yaradıcılığında bilərəkdən, şüurlu şəkildə yol verilən üslubi arxaiklik və nəsihətçi məqamlar, Hazazın yəmənli yəhudilərdən götürdüyü mistik süjetlər, eləcə də

Fələstinə xas idilliya, Bibliya retrospektivləri

- bütün bunlar əslində nəsə köklü bir yenilik baş vermədiyini, sadəcə, yəhudi ədəbiyyatının öz köhnə, daha doğrusu, qədim axarıyla davam etməyə başladığını göstərməliydi. 1920-30-cu illərdə Fələstində yaranan yəhudi nəsri məhz buna görə öz dövrü ilə ayaqlaşmırdı, onun zəif cəhətləri də elə bununla bağlı idi.

Poeziyada isə inkişaf fərqli yolla getdi. 1920-ci illərdə Fələstində yeni ivritdilli yeni poeziya dalğası yüksəldi: əvvəlki ədəbi nəslin nümayəndələrinə xas ənənəçiliyə ilk vaxtlar meydan oxusa da, daha sonra bu yeni poeziya onların qədim yəhudi ədəbiyyatını canlandıran nailiyyətlərini minnətdarlıqla qəbul və istifadə etdi. Bu poeziya yarandığı ilk günlərdən indiyədək özünün mütərəqqi xarakterini qoruyub saxlamaqda, onun ən yaxşı təmsilçiləri dünyada sülh və sosial ədalət ideallarına sadiq qalmaqdadırlar. Tərəqqipərvər İsrail ədibləri digər millətlərlə qırılmaz bağlılıq və qardaşlıq məramlarını davamlı ifadə edir, fərqli xalqlara mənsub sadə insanların qayğılarını şəfqətlə qələmə alırlar.

Yəhudilərlə ərəblərin qarşılıqlı münasibətləri

az qala bütün İsrail yazıçılarının yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçir. Mordehay Avi-Şaul bu mövzuya yanaşmasını çox gözəl şəkildə ümumiləşdirib: "Ey cəfakeş insanlar, əgər münaqişə üzündən İordan çayının suyu bulanarsa, siz kinə-hikkəyə qapılmayın, məni aranıza körpü əvəzi uzadıb, üstümlə bir-birinizə doğru addımlayın!"

Müşahidələrə əsasən, mütərəqqi səciyyəli İsrail ədəbiyyatı milli məsələ ilə bağlı mövzuların yeni, çağdaş həlli yollarını təklif edir.

1943-cü ildə Fələstində ivritdə yazılmış hekayələrdən ibarət toplu işıq üzü gördü: müəlliflər İordan çayının və Ölü dənizin sahillərində doğulmuş gənclər idi. Kənardan gəlib məskunlaşmış yox, yerli imzalar - bu diyarın köklü sakinləri ilk dəfə müəllif qismində çıxış edirdilər və bu, qədim yəhudi ədəbiyyatı Fələstin hüdudlarından kənara çıxdıqdan sonrakı iki min ildə birinci belə hadisə oldu. Hitlerçiliyə qarşı savaşın ən qızğın vaxtında ivritdə yazılan yeni nəsr təzahürü meydana gəldi.

Beş il keçdi, ingilis mandatının ləğvi ilə nəticələnəcək müharibə qopanda ədəbiyyat yeni bir dövlətin yaranmasından irəli gələn problemlərlə qarşılaşdı. 1947-48-ci illər savaşı ərəb qaçqınların üzücü məşəqqətlərini, həmçinin israillilər üçün işsizlik, bahalaşma kimi problemləri, xaricdən ölkəyə axının səbəb olduğu çətinlikləri doğurdu.

1920-30-cu illərdə Fələstində yaranan nəsrdən tamam fərqli olaraq, gənc İsrail nasirləri sonrakı onilliklər ərzində

ölkənin gerçək gündəmi ilə üzləşməkdən yayınmadılar.

Onlar yəhudilərin Şərqi Avropada ilk oturaqlaşma dövrünə aid motivlərin tərənnümünə girişmədilər, çünki buna macalları qalmamışdı, birtəhər öz problemlərinin öhdəsindən gəlməyə çalışırdılar.

Bu mərhələnin tipik nümayəndəsi Moşe Şamirdir. O, Bibliyaya xas idillik mövzuların tərənnümçüsü yox, gerçək həyatın təsvirçisi oldu. Şamirin qayəsi İsraildə yaranmaqda olan ictimai nizamın oturuşması və möhkəmlənməsi idi. İsrail mühiti əsasında ilk sosial roman ("Günəş altında") yaratmaq naminə uğursuz cəhdində də, əvvəlki dövrlərdə geniş yayılmış həcv məzmunlu nümunələrin əksinə, İsrail sosial gerçəkliyinin təsvir edildiyi bir povest ("Öz əllərinlə") yazanda da Şamir məhz bu qayəni əsas tuturdu.

Qeyd etmək vacibdir ki, hətta İsrail ədəbiyyatının çarəsizliyə və dərin şübhəçiliyə qapıldığı dönəmlərdə də onun sağlam, mübariz qanadı gerçəkliyə xas olan, insan həyatına aid mövzulara güclü sədaqət nümayiş etdirib.

(Məqalə ixtisarla təqdim olunub)

"Dünya ədəbiyyatı" jurnalı

(2021, №2)

Aron VERGELİS

525-ci qəzet .- 2025.- 2 avqust(№135).- S.20.