Mir Həmzə Seyid Nigari Qarabaği: şair və mücahid şeyx

MÖVLUDUNUN 220, VƏFATININ 140 İLLİYİNƏ

(Əvvəli ötən sayımızda)

Qarabaği adını özünə ikinci təxəllüs götürən Şeyx yaşadığı əsrdə, həm də sanki 100 il sonra da Qarabağın təkrar ruslar tərəfindən işğal olunub talan ediləcəyini İlahidən gələn fəhm ilə hiss edib, yadların gətirdiyi qəza-qədəri görüb, qarabağlıların ağrı-acılarını da heyrətamiz hissiyyatla duyub və çox sayda şeirində nəzmə çevirib:

Eşqin kanı Qarabağdır məkanım,

Bülbülü-şeydayam, cənnət yerimdir.

Sinəmə çəkilən qara dağımdır,

Qara bağrım qanlı Qarabağımdır.

lll

Qan əkər, odlar tökər Miri-Nigari məgər,

Yad qılıbdır yenə Qarabağ torpağını.

Mir Həmzə Qarabaği çox şeirində Azərbaycan, Şirvan, Qarabağa məhəbbətini ifadə edib, o torpağın yer-yurd adlarını xatırlayıb, gözəlliklərini ustalıqla canlandırıb.

Əzm eylə diyar-ı Şirvanı

Qət eylə rəh-i Azərbaycanı.

Bir yer diyəm ismi Qarabağ

Cənnət yeri vü abı şir ü qaymağ.

"Çaynamə" məsnəvisinin bir başlığı "Dər bəyani-mənqəbəti-gülgəşti-vilayəti-Qarabağ" adlanır. Vətənsevər şair sevgi və eşq ilə Qarabağı belə tərif edib:

Bir mövzii-xoş, fərəhfəzadır,

Dünyayə behişt desəm, səzadır.

Bir mülki-vəsi,səvadi-əzəm,

Sünbülləri piç-piçü dirhəm.

Qərbiyyəsi-Gögçə, gahi-xuban

Şərqiyyəsi Badikubi-Şirvan.

Sərhəddi-Cənubisi-Ərəsdir

Gürcudi Şimali, xoş nəfəsdir.

...Hər canibi səbz, hər tərəf bağ

Anın üçün ismidir Qarabağ.

Sığmaz buna, lazım, ey bəradər

Vəsfi-Qarabağa özgə dəftər.

Bu başlığın sonu da dəyərlidir:

Öp xakini, fəth qıl kəlamı,

Torpağına bizdən et səlamı.

Əzm eylə diyari-Şirvani,

Qət eylə rəhi-Azərbaycani.

Bir yerdəyəm, ismidir Qarabağ

Cənnət yeri, abi şirü qaymaq.

Şeyx şeirlərində uşaqlıq, gənclik illərinin keçdiyi Bərgüşad-Bərşad, Həkəri, Kür, Ərəş-Araz, Tərtər, Xaçın çaylarını "Nedəyim" rədifli qəzəlində tək-tək xatırlayır, bu çayların suyununbirlikdə ürəyinə düşən Qarabağ odunu, həsrətini söndürə bilməyəcəyini söyləyir.

Eyləməz faidə suzanimə çayi-Xaçın,

Çayi-Tərtər dəxi söndürməz o narı, nedəyim?

Şeyx 30 il sürmüş dərdlərimizdən agahmış kimi, illər uzunu həsrət qaldığımız, səsimiz, ünümüz yetməyən, babalarımızın bizdən incik ruhları dolaşan Zəngəzur, Qarabağ ellərimizin ağrı-acısını da üzüntü ilə qələmə alıb, qara yellərin doğulub boya-başa çatdığı, ayaq açıb ilk yeridiyi, könül verib ilk sevdiyi yerlərdən uzaq olmasını da Ulu Yaradandan diləyib:

Canıma çəkmiş fələk Bərgüşadın dağını,

Sönməz atəşi, ursan Həkəri irmağını.

lll

Ol dairədə Həkəri, Bərşad,

Eşqin yeridir, buyurdu ustad.

Şeyx Mir Həmzə Seyid Nigari Qarabağ ellərinin bir zaman azadlığa qovuşacağını da görüb, duyub, 2020-ci ilin 44 günlük Vətən müharibəsində döyüşlərlə Qarabağ, Zəngəzur ellərinin, torpaqlarımızın işğaldan azad olunmasının xeyir-duasını verib:

Bir qönçə gülünün tarımarıyam,

Görüm abad olsun ol Qarabağı.

Bir gözəl ceyranın giriftarıyam,

Şənlik olsun dağı, bağı, ovlağı.

lll

Ey Nigari, ömrün erişdipayə,

Salmadı başıma ol sərv sayə.

Can qurban eylərəm peyki səbayə,

Xəbər versə bir gün ol Qarabağdan.

Nigari həyatında yurd həsrəti, qəriblik ağrısı ilə yanaşı, şəxsi ailə faciəsini də ürəyində daşıyıb. İlk nubarına - oğluna ustadı Mövlana İsmayıl Siracəddin Şirvaninin adını qoyub. 1851-52-ci ildə Ərzurumda yaşayarkən adam göndərib bu ana-balanı Qarabağdan bura yanına gətirtmişdi. Lakin taleyin acı qisməti ilə Siracəddin xəstələnib ölür, bu ağrı Şeyxi ömrünün sonuna qədər tərk etmir, ağır üzüntü ilə yada salır. Təəssüflər olsun ki, cəmi 20 il ömür sürmüş, şeirləri ilə Seyid Əzim Şirvani, Sədi Sani Qarabağinin də diqqətini cəlb etmiş Siracihaqqında, demək olar ki, müasir Azərbaycan oxucusunun məlumatı olmayıb. Hətta Seyid Nigari haqqında son illər çıxan kitablarda, yazılan məqalələrdə də onun həyatdan vaxtsız getmiş bu istəkli övladının yaradıcılığı barədə məlumat verilməyib. Halbuki Osmanlı dövründə də, Türkiyədə də çıxan bir çox külliyyatlarda onun şeirləri toplanıb, haqqında bilgilər verilib, ancaq əslən azəri türkü, Seyid Nigari cisminin parçası-övladı, yadigarı olması qeyd edilməyib.

İstanbul Universitetinin professoru, ədəbiyyatımızın gözəl bilicisi və yorulmaz tədqiqatçı, təbliğatçısı olmuş Əhməd Cəfəroğlu yazırdı ki, ona Amasyada yaşamış Hacı Mahmud Əfəndizadə tərəfindən bağışlanan Sədi Qarabaği divanının sonunda Seyid Nigari, İbrahim Veysibəylə birlikdə Siraci şeirlərinin də 8 səhifəlik əlyazmaları da var idi, həm də bu tanıtma ilə: "Seyid Nigari oğlu olan Mövlanazadə Siracəddin əfəndi həzrətləri Qarabağlıdır". Amasya tarixinin tədqiqatçısı Hüsaməddin bəyə görə Siracəddin 1858-ci ildə Qarabağda dünyaya gəlib 1877-ci ildə vəfat edib. Şeirlərindən görünür ki, güclü təbi varmış, dilin və şeirin qayda-qanunlarını gözəl bilirmiş.

Dostu Sədi, Siracinin 13 qəzəlini, 2 müxəmməsini və 1 natamam tərkibbəndini öz divanının sonuna köçürməklə nə qədər böyük xeyirxahlıq etmiş olduğunu heç düşünməzdi. Əgər Sədi Qarabağinin bu zəhmətinin bəhrəsi olmasaydı, heç həmin şeirlər də gəlib günümüzə çatmazdı.

Ə.Cəfəroğlu həmin şeirləri 1932-ci ildə İstanbulda latın əlifbasıyla kiçik bir kitabçada nəşr etdirib. Kitabçanın titul vərəqində isə yazıb: "Azəri ədəbiyyatının materiallarını ilk dəfə toplayan mərhum Firidun Köçərlinin əziz ruhuna ithaf edirəm". Siracinin şeirləri dövrünün bir çox şairlərindən fərqli olaraq sadəliyi, rəvanlığı ilə seçilir, ərəb-fars sözləri ilə yüklənməyib, Qarabağda gen-bol işlənən söz, ifadələrlə zəngindir, həm də bu şeirlərdə gənc yaşdakı Siracinin poetik təfəkkür sahibi olduğu görünür.

Ziyaəddin Fəxri bəy də "Ərzurum şairləri" adlı kitabına (İstanbul, 1927) Siracinin şeirlərini daxil edib, ancaq bu zaman səhvən "Ərzurumlu şair Osman Siracəddin" adıyla verib.

İnanırıq ki, Siracəddin Mir Həmzə Seyid Nigari oğlunun şeirləri də toplu halında Azərbaycanda nəşr ediləcək.

...Özülü 140 il əvvəl Qarabağ-Zəngəzur-Şirvan-Qazaxdan Amasyaya açılan könül körpüsü son illər daha da möhkəmlənir, Azərbaycan ilə Türkiyə arasında bütün sahələrdə günbəgün genişlənməkdə olan əlaqələrdən "şahzadələr şəhəri" Amasyaya da bir qol ayrılır, get-gəllər yaranır. İndibu şəhərdə Azərbaycan-Türkiyə qardaşlığı dərnəyi, muzeyi fəaliyyət göstərir. Bir neçə il əvvəl Mir Həmzə soyundan olan xeyirxah insanların maddi, mənəvi dəstəyi ilə Amasyada keçirilən bir görüşdə 3500 nəfər "azeri kökenli" insan iştirak etmişdi. Birgə konfranslar, simpoziumlar ulu şeyxin ədəbi, mənəvi irsinin öyrənilməsi, təbliği ilə yanaşı, həm də Qafqaz və Anadolu türklərinin daha da yaxınlaşmasına, bir-birinə qovuşmasına yardımçı olur. Amasyadan Qazax, Şamaxı, Ağsuya bu torpaqlardan çıxanların nəticələri, nəqşibəndi təriqətinin mənsubları təyyarə və avtobuslarla ziyarətə gəlirlər. Bu sətirlərin müəllifi, şeyxbabamız haqqında bir neçə elmi, publisistik məqalənin müəllifi olaraq hər gedişimdə Azərbaycan, Qarabağ, Zəngəzur adının Amasyada nə qədər içdən gələn sevgi ilə, məhəbbətlə çəkildiyinin şahidi olub. Onların sözlərinə görə xeyli amasyalının soy kökü Qafqazlara gedib çatır. Şəhər ətrafında çox sayda kəndlər var ki yalnız Azərbaycan türkləri tərəfindən salınıb, Osmanlı dövləti Qafqazdan gələnlər üçün onların həm də ruslara qarşı savaşdığını da nəzərə alaraq münbit torpaqlarda el-oba, kənd salmağa izin verib, hər cür şərait yaradıb.Kürdəmirli Mövlanə İsmayıl Siracəddin Şirvani (1782-1848) və Şeyx Mir Həmzə Seyid Nigari Qarabaği adının nuru ilə Amasyaya üz tutan yüzlərlə ailədən çıxan yetkin insanlardan biri Şirvanzade Mehmet Rüştü Paşa sultan Əbdüləziz dönəmində Osmanlı dövlətinin sədrəzəmi, 3 dəfə maliyyə nəzarəti naziri olub. Amasyadan Türkiyə Böyük Millət Məclisinə millət vəkili seçilmiş azəri əsilli 6 nəfərin adı bəllidir. Dövlət idarələrində çalışanların sayı daha çoxdur. Amasyanın iki dönəm bələdiyyə başqanı Zəngəzurun Laçın bölgəsindən gələn Qafqaz türklərindən olub. Düzdür, şəhərin genişlənməsi, yeni yaşayış massivlərinin salınması ilə Qarabağ, əsas da Zəngəzurdan gələnlərin sıx məskunlaşdığı məhəllələr sökülsə də, ancaq hələ də "laçınlılar" ifadəsi dillərdə, yaddaşlarda qalıb. Şeyx Mir Həmzə Nigarinin "Şahzadələr şəhəri" Amasyadakı məscid, türbə, məzarı ətraf bölgə sakinlərinin, Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan, Dağıstanlı nəqşibəndilərin ziyarətgahıdır. Türkiyə və Azərbaycan arasında iki əsrdir mənəvi körpü olan Şeyx Mir Həmzə Seyid Nigari Qarabağinin adı Zəngəzur ellərimizdə, Laçın, Qubadlıda əbədiləşəcəkdir. Mücahid Şeyximizin ömür yolu və yaradıcılığı bundan sonra da insanları irfana, əxlaqi-mənəvi kamilliyə, Anadolu və Qafqazdakı eyni dilə, dinə, soy-kökə malik qardaş xalqlarımızıbirlik və bərabərliyə sövq edəcəkdir.

Hacı NƏRİMANOĞLU,

"Zəngəzur" Cəmiyyətləri Birliyinin sədri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet .- 2025.- 8 avqust(№139).- S.6.