Qarışqaya bənzəyən
biz
Esse
"Səhərdən axşama qədər
qarışqa kimi işləyir..." Biz bu ifadəni gah kimisə
tərifləmək üçün, gah da
yazığımız gəldiyi üçün işlədirik.
İş və işçi sinfi mifologiyada, müqəddəs
kitablarda, nağıllarda, romanlarda, filmlərdə
qarışqa ilə eyniləşdirilib. Bəs qarışqa
ilə işçini birləşdirən nədir, onu
işçi sinfinin atributuna çevirən nədir? Niyə
qarışqa kimi işləməkdən bu qədər
"qürur duyuruq"?
Qarışqa mifi kollektiv iş mədəniyyətini
təmsil edir. Qarışqalar yorulmadan işləyirlər. Bu
xüsusiyyət onların qətiyyətini və çalışqanlığını
ifadə edir. Qarışqalar fərd kimi deyil, koloniya və ya
yuva kimi işləyirlər. Bu, onların fərdiliyini itirmək
və kollektiv istehsala töhfə vermək istəyini
simvollaşdırır. Onlarda köləliklə incə sərhədi
olan fədakarlığın izləri də var. Bəzi
növlər həyatlarını çoxalma və ya
"azadlıq" kimi fərdi hüquqlardan məhrum olaraq
yalnız işləməklə keçirirlər. Məhz bu
cəhətlərlə qarışqa "ideal
işçi"nin metaforasına çevrilir. O, kapitalist
sistemdə axtarılan "itaətkar, intizamlı,
sorğu-sualsız" işçini təmsil edir.
İşçi sinfinin qarışqa ilə müqayisəsinin
əslində tənqidi bir alt mətni də var.
Qarışqa şəxsiyyətsizdir. Kraliçaya və ya
koloniyaya xidmət edir; onun heç bir fərdi əhəmiyyəti
yoxdur. İşçi də istehsal sistemində sadəcə
olaraq "iş gücü"dür; onun adı deyil, məhsuldarlığı
önəmlidir. Qarışqanın koloniyadakı yeganə məqsədi
əbədi əməkdir. Daim işləyir, yaşayarkən
belə bir məqsədə xidmət edir. İşçilər
də daimi əməyə məhkumdurlar; işçi sinfində
həyat tez-tez iş həyatı ilə eyniləşdirilir.
Qarışqalar yerin altında, gözdən uzaqda işləyirlər.
İşçilərin əməyi çox vaxt
görünməz olur; kapitalist sistemdə istehsalın fonunda
qalırlar. Bu baxımdan "qarışqa kimi işləmək"
ifadəsi tərif deyil, daha çox əmək
istismarının təbiiləşdirilməsidir.
İşçi sinfinin qarışqa ilə eyniləşdirilməsi
sadəcə bir deyim deyil. İncəsənətin və ədəbiyyatın
hər bir sahəsində özünü göstərmişdir.
Ezopun "Qarışqa və Çəyirtkə"
nağılında zəhmətkeş qarışqa tənbəl
çəyirtkə ilə müqayisədə
ucaldılır. Qarışqa fəzilətlidir; çəyirtkə
həzz axtaran və məsuliyyətsizdir. Müsbət
görünsə də, bu nağıl işi mütləq fəzilət,
tənbəlliyi isə günah kimi təqdim edir. Bu, öz
növbəsində, sinfi mülahizələri istisna edir;
işləməsən, ac qalacağın mesajını verir.
Kafkanın "Metamorfoz"unda Qreqor Samsanın böcəyə
çevrilməsi insan əməyinin və şəxsiyyətinin
məhv edilməsini simvollaşdırır. Qreqor ailəsinə
işçi qarışqa kimi baxır, amma yararsız hala
düşəndə həşərat kimi məhv edilir və
atılır. Yaxud Oruellin "Heyvanıstan"ında at
Bokser bəyan edir: "Mən daha çox
çalışacağam" - qarışqa əxlaqı.
Amma bu əxlaq sonda onu qəssabxanaya aparır.
İşçi sinfi çalışqanlıq mifinə
aldanır və istehsal münasibətlərini şübhə
altına almır.
"Qarışqa kimi işləmək" mədəni
şəkildə qeyd olunan deyimdir. Lakin bu, sinfi fərqləri
və istismarı görünməz edir. İşçinin təşkilatlanma
hüququ, həyat keyfiyyətinə olan tələbi, hətta
boş vaxtları da artıq görünür. Qarışqa
modeli kapitalizmin arzuladığı ideal işçiyə
çevrilir: şübhəsiz, təşkilatlanmamış
və səssizdir. Elə buna görə də bəzi tənqidçilər
bu metaforanı "müasir köləliyin
mifologiyası" kimi qələmə verirlər. Ona görə
də bu bənzətmə sadəcə deyim deyil; ideoloji əsası
olan bir simvoldur. Ədəbiyyatda, kinoda və mədəni
hekayələrdə bu metaforadan necə istifadə etməyimiz
onun mənasını tamamilə dəyişə bilər.
Əmək-dəyər nəzəriyyəsi və
qarışqalar
Marksist fikrə görə, bütün dəyərlər
insan əməyi ilə yaranır. Lakin kapitalist istehsal
üsulu işçini ictimai varlıq statusundan məhrum edir
və onu maddi obyektə çevirir. O, işçinin üzərinə
əmək haqqı, saatlar və istehsal xətləri şəklində
maddi məsuliyyət qoyur. Əməyi insanların deyil,
kapitalın nailiyyəti kimi təqdim etməklə, onu fərddən
ayırır. Qarışqa metaforası bu abstraksiya prosesini təbiiləşdirir.
Kapitalizm açıq şəkildə qarışqa kimi
işləməyi səssiz, fasiləsiz və şübhəsiz,
istehsalla eyniləşdirir. Fərdiliyini itirmiş
işçidən "insan qarışqası" modelini
yaradır. Ən əsası isə, fəhlənin əməyi
dəyər yaratsa da, qarışqaların əməyi
kraliçaya getsə də, onun sahibi kimi göstərilmir.
Karl Marksın "1844-cü il Əlyazmaları"nda müəyyən
etdiyi yadlaşma iddia edir ki, işçi dörd səviyyədə
həyatla "əlaqəni kəsir": əməkdə,
istehsal prosesində, insan təbiətində və başqa
insanlarla münasibətdə. Qarışqa metaforası burada
da Marksı "haqlı çıxarır".
Qarışqa işləyir, amma məhsulun sahibi deyil. Prosesə
nəzarət etmir; o, sadəcə olaraq sistemdə dişli
çarx kimi fəaliyyət göstərir. Əmək
bölgüsü qarışqalar üçün genetik,
işçilər üçün isə ideolojidir.
Qarışqa kimi işləmək insanları heyvani məhsuldar
varlıqlara çevirir. Əməkdaşlıq əvəzinə
rəqabət və ya sükutla işləyirlər - kollektiv
güc təşkilatlanmağa deyil, nizama xidmət etməyə
yönəlib. Beləliklə, qarışqa metaforası
işçini öz əməyindən və mahiyyətindən
uzaqlaşdırır; bu kapitalist sisteminin zülmüdür.
Marksist nəzəriyyə baxımından qarışqa mifi
işçi sinfinin vəziyyətini gizlədən və
sistemli istismarı qanuniləşdirən mədəni
maskadır. Althusserin "İdeoloji dövlət
aparatları" nəzəriyyəsinə görə, mədəni
diskussiyalar (məktəb, ailə, media) kapitalist
nizamının davamlılığını təmin edir. Məktəblərdə,
ailələrdə, reklamlarda "qarışqa kimi işləyin"
ifadəsi təkrarlandıqca bu sistem mənimsənilir. Bəs
bu ifadə necə ideoloji alətə çevrilir?
İşçilərin sorğu-sual etməsinə mane olur
("daha çox çalış, buna layiq ol"), sinfi fərqi
görünməz edir ("hamı kifayət qədər
çalışarsa, uğur qazanar") və itaəti
qanuniləşdirir ("qarışqa kimi olmaq fəzilətdir").
Beləliklə, əməyin istismarı fəzilətlə
maskalanmış ideoloji konstruksiyaya çevrilir.
Marksın "ehtiyatda olan əmək ordusu"
konsepsiyası kapitalizmin işçiləri daim "əvəz
edilə bilən" hala gətirdiyini təsvir edir.
Qarışqalar çoxdur, fərdi olaraq "dəyərsizdir"
və yüzlərlə qarışqalar birini əvəz edə
bilər. Qarışqa metaforası bu reallığı
normallaşdırır: "Əgər sən işləməsən,
sənin yerini minlər tutacaq". Bu, işçilərin həmkarlar
ittifaqı, müqavimət və ya təşkilatlanma kimi
hüququnu boğan bir sistem yaradır. Marks üçün
sinfi şüur işçinin özünü yalnız
işçi kimi deyil, sinfin bir hissəsi kimi
tanımasıdır. Qarışqa metaforası sinfi
mübarizəyə qarşı çıxır. Öz məhvinə
xidmət etsə belə, onu şübhə altına
almır. Müqavimət və ya üsyan potensialından məhrumdur.
Bu baxımdan "qarışqa kimi işləmək"
qarışqa kimi işləyənlərin şüurunu
inkişaf etdirməsinə mane olan simvolik bir zəncirdir.
"Qarışqa kimi işləmək" və buna bənzər
klişelər vasitəsilə sistem bizi istismar elementlərinə
və kapitalist maşının bir alətinə çevirir.
Rəvan
525-ci qəzet .- 2025.- 9 avqust(№140).- S.13.