Hüseynqulu xan Qacar

Məhəmmədhəsən xanın ikinci oğlu Hüseynqulu Aşağıbaş qacarlarının Nadir şahın zülmündən qaçıb, üz tutduqları Türkmənistan çöllərində doğulmuşdu. O da anası Ceyran xanımın tərbiyəsi ilə böyümüş "ailə təhsili" almışdı. Hüseynqulu həm atasının, həm də sonralar böyük qardaşı Ağa Məhəmməd xanın hərbi yürüşlərində dəfələrlə iştirak etmiş, çox gənc ikən sayılıb-seçilən igid bir döyüşçü kimi tanınmışdı. Ona görə də Ağaşıbaş tayfası arasında bu balaca cəngavərə uşaqlıqdan "şah" ləqəbi verilmişdi və onu "Qacar şahlarının cəddi" adlandırırdılar.

1761-ci ildə Astrabadı almaq üçün Ağa Məhəmməd xanın Şeyxəli xan üzərinə ilk böyük hücumu başlandı. Döyüşçülərinin sayı çox az - 500 nəfər olsa da, o, düşmənin dörd minlik qoşunu ilə qeyri-bərabər savaşa girdi. Hüseynqulu xan da qardaşı ilə çiyin-çiyinə vuruşurdu. Lakin Ağa Məhəmməd xan böyük itki verərək pusquya düşdü, doqquz yerdən yaralansa da, şəxsi igidliyi sayəsində sağ qalmış əsgərləri ilə mühasirəni yarıb, aradan çıxa bildi. Onlar özlərini birtəhər Əşrəf mahalının Təngsər kəndinə yetirdilər. Bərk yorğun olan qardaşlar dinclərini almaq üçün bir ağacın kölgəsində yuxuya keçdilər. Lakin bu vaxt qacar döyüşçülərini qarabaqara izləyən Şeyxəli xanın adamları onları yatdıqları yerdə haqlayaraq əl-ayaqlarını bağlayıb, yubanmadan Kərim xan Zəndin hüzuruna apardılar. Kərim xan qardaşları yanında girov saxladı...

Çox çəkmədən İran hökmdarına xəbər çatdı ki, Ceyran xanım Astrabadda hökumətə qarşı çıxıb. Ona görə də Kərim xan bu böyük və ciddi təhlükəni aradan qaldırmaq üçün Ceyranı və onun o biri oğlanlarını zərərsizləşdirib, bu qaynar yerdən uzaqlaşdırmaq məqsədilə anasını və qardaşlarını gətirmək üçün Ağa Məhəmmədi Astrabada göndərdi. O, evlərinə gəlib çatana qədər anası vəfat eləmişdi. Qardaşlar Ceyran xanımın yeddisini verəndən sonra Kərim xanla danışdıqları kimi Şiraza qayıtmalı və üstəlik də, özləri ilə bir neçə yaxın adamını da girov gətirməliydilər. İranın paytaxtına getmək üçünsə onlar Tehrandan keçməliydilər. Qızdırma xəstəliyindən əziyyət çəkən Ağa Məhəmməd xanın kiçik qardaşı Abbasqulu xan yolda dünyasını dəyişdi və onu Həzrət Əzimin məqbərəsinin yanında dəfn edib, yollarına düzəldilər. Tehrana çatanda Kərim xan Zəndin göstərişi ilə qacar qardaşlarını bir-birlərindən ayırdılar. Ağa Məhəmmədlə Hüseynqulu Şiraza, o biri qardaşlar ilə Qəzvinə göndərildilər.

Qardaşlar Şirazda Kərim xanın yanında yaşayarkən Astrabad hakimi Dovalu Məhəmməd xan Qacar qəflətən baş qaldırdı, Kərim xan Zəndə tabe olmaq istəmədiyini bildirdi. O, həddindən artıq varlandığından və gücləndiyindən hökumətə vergi verməkdən boyun qaçırırdı. Məhəmməd xan iki il dalbadal vergi alanları aldatmış və guya, quraqlıq olduğundan vergi verə bilmədiyini bildirmişdi. Ancaq vaxt qazanmaqla o, daha da güclənir və məqamı çatanda Kərim xan Zəndə qarşı çıxmağa hazırlaşırdı. Məhəmməd xan o biri illərdə olduğu kimi, bu il də özbaşınalıq edir, açıq-aşkar Kərim xana meydan oxuyurdu. Kərim xan Zənd isə gələcəkdə özünə Dovalu Məhəmməd xan Qacarın simasında güclü düşmən qazanmamaq üçün ilanı Seyid Əhməd əli ilə tutmaq və başını elə yerindəcə əzmək istəyirdi. Amma yaxşı bilirdi ki, Məhəmməd xanı birdən-birə Astrabad hakimliyindən uzaqlaşdırsa, nəticəsi pis ola bilər. Ona görə də Kərim xan Aşağıbaş tayfasından bir nəfəri onun üzərinə göndərmək fikrinə düşdü. Gözlənilmədən o, fərman verib Hüseynqulu xanı Astrabad yaxınlığındakı Damğan şəhərinə hakim göndərdi. Fərmanda deyilirdi ki, Hüseynqlu xana Astrabada getməyə və tayfasının işlərinə qarışmağa icazə verilir, daha doğrusu, həm də Aşağıbaş qacarlarının başçısı təyin olunur.

Hüseynqulu xan Damğana yola düşməmişdən əvvəl Ağa Məhəmməd xan qardaşına bəzi vacib tapşırıqlar verdi. Başa saldı ki, Damğana hakim təyin olunmağın tayfamızın dirçəlişi deməkdir, bizim azadlığa qovuşmağımız üçün ələ düşən yeganə fürsətdir. Əgər biz bu fürsətdən istifadə edə bilməsək, ömürlük Kərim xan Zəndin qulu olaraq qalacağıq. Bir də ki, Dovalu Məhəmməd xan sənin Astrabada getməyinə qəti razı olmayacaq. Çünki o, çox gözəl bilir ki, Aşağıbaş tayfası tezliklə sənin başına toplaşacaq və sənin qüdrətin artacaq. Ancaq sən Damğanda işə başlayandan sonra mən Kərim xanı məcbur edəcəyəm ki, sənə həm hərbi, həm də maddi köməklik göstərsin. Dovalu Məhəmməd xan Qacara mütləq üstün gəlməlisən və Astrabadı öz əlində saxlamalısan. Öz vətənimizə sahib olandan sonra çalış ki, Yuxarıbaş qacarları ilə Aşağıbaş qacarlarını barışdırasan. İşdir-şayət, birdən Kərim xan Zəndin qəzəbinə gəlsəm, mənim də, bütün tayfamızın da hayfını Zəndiyyə sülaləsindən alarsan. Gələcək İran məmləkəti bizim olmalıdır. Ona görə də tez evlənməlisən ki, sənin uşaqların nəslimizin ənənələrini davam etdirsinlər...

Nəhayət, Hüseynqulu xan Damğana varid oldu və dərhal da Kərim xan Zəndin onun haqqında verdiyi fərmanı Astrabad hakiminə göndərdi. Bildirdi ki, o, Astrabadda öz tayfasının işləri ilə maraqlanmaq istəyir. Ancaq Məhəmməd xan Qacar Hüseynqulu xana sifariş göndərib, Astrabada gəlməsini məsləhət görmədi. Və Hüseynqulu xan da hələlik öz tayfasının yanına gedə bilmədi. Ancaq Aşağıbaş qacarları öz adamlarının Damğana hakim gəlməsindən xəbər tutub, dəstə-dəstə gizlicə onun yanına axışmağa başladılar. Bu tərəfdən də Dovalu Məhəmməd xan Kərim xan Zəndə məktub yazıb, bildirdi ki, əgər Hüseynqulu xan Astrabada ayaq bassa, bunun nəticəsi heç də yaxşı olmayacaq, yenə də ixtişaşlar başlanacaq. Kərim xan Astrabad hakiminin fikrini başa düşdü ki, o, Hüseynqulu xanın ora gəlməsinə razı deyil. Ona görə də Ağa Məhəmmədin təsiri və təkidi ilə onun digər qardaşlarını Qəzvindən Damğana, Hüseynqulu xana köməyə göndərdi.

Hüseynqulu xan az bir müddətdə əsas hissəsi Aşağıbaş qacarlarının təşkil etdiyi altı min nəfərlik qoşun düzəltdi. Bu, onu Kərim xan Zəndin gözündə daha da yüksəltdi, Kərim xan ona hərbi kömək verdi.

Ağa Məhəmməd xan isə müxtəlif adamlar vasitəsilə kiçik qardaşının Damğandakı işlərindən vaxtaşırı xəbər tutur, bir qürur, fərəh hissi keçirir və gələcək qələbələrinə inamı daha da artırdı. Eyni zamanda Hüseynqulu xana tez-tez sifariş göndərir, qarşıdakı döyüşlər barəsində məsləhətlər verirdi. O, məsləhətlərinin birində deyirdi ki, əgər Dovalu Məhəmməd xan Qacarı məğlub etmək istəyirsənsə, ilk növbədə, Damğandan Astrabada gedən yolun üstündəki "Nəməkə" qalasını tutarsan. Hüseynqulu xan da qardaşının sözü ilə 1769-cu ildə beş minlik qoşunla qalaya hücum eləyib, onu mühasirəyə adlı və kömək gəlməsin deyə, Astrabada gedən yolu tamamilə kəsdi. Hətta qalaya gedən çayın səmtini də dəyişdi. Qalabəyi Dovalu Fətəli xan Qacara təslim olmağı təklif elədi. Lakin Fətəli xan gecəykən aradan çıxdı və səhər tezdən qala sakinləri darvazaları Hüseynqulu xanın üzərinə taybatay açdılar. Hüseynqulu xan qalanı döyüşsüz və qurbansız aldı.

Hüseynqulu xan çapar vasitəsilə ilk qələbə xəbərini Kərim xan Zəndə çatdırıb, Astrabad üzərinə yeridi. Kərim xan isə ətrafdakı bütün hakimlərə əmr etdi ki, hamı bir nəfər kimi Hüseynqulu xana köməyə getsin. Və qonşu hakimlərin köməyi ilə Hüseynqulu xan Astrabadı tutdu. Dovalu Məhəmməd xan isə qaçıb canını zorla qurtara bildi.

Hüseynqulu xan Astrabadda möhkəmlənəndən sonra Aşağıbaş tayfasını başına topladı. Qardaşı Ağa Məhəmmədin məsləhəti ilə qan düşmənçiliyi olan Yuxarıbaş tayfasının başçısı Kamal Əli bəyə xəbər göndərdi ki, onunla görüşmək arzusundadır. Kamal Əli bəy məmnuniyyətlə razılıq verib, Hüseynqulu xanın hüzuruna təşrif buyurdu. Hüseynqulu xan ağsaqqal başçını olduqca səmimi və hörmət-izzətlə qarşıladı. Söhbət zamanı dedi ki, bizim qacarların soyu, kökü birdir, bineyi-qədimdən bir tayfa olmuşuq. Yarımız çayın o tayında, yarımız bu tayında yaşamışıq. Tayfamızın bir qisminin adının Yuxarıbaş, o biri qisminin adının isə Aşağıbaş olması bizim başımıza bəla olub, bizə bədbəxtlik gətirib. Lap əvvəllər aramızda nə bir söz-söhbət vardı, nə də dədə-babalarımız bir-birləri ilə düşmənçilik edirdi. İrana gələn hər bir təzə hökmdar öz yerini daha da möhkəmlətmək üçün bizdən öz xeyrinə istifadə edib, bizi bir-birimizin üstünə salışdırırdı. Və biz də heç vaxt bir-birimizin sözünə qulaq asmamışıq, heç bir vaxt birləşə bilməmişik, ona görə də həmişə zəif olmuşuq. Bizə dəyən bu qədər zərbədən və bədbəxtçilikdən sonra aramızda hələ də davam edən ayrıseçkiliyi indi bir kənara qoyub, bugündən əl-ələ verməliyik, qardaş kimi mehribancasına yaşamalıyıq. Mən indi Damğan şəhərinin hakimi və həm də Aşağıbaş tayfasının başçısıyam. Tayfamız adından vəkil edilmişəm ki, öz qardaşlarımızla - Yuxarıbaş qacarları ilə barışıq elan edəm. Kamal Əli bəy, atam yaşında kişisiniz və böyük təcrübəniz olduğuna görə sizin sözlərinizə qulaq asmağa həmişə hazıram. Bunu deyərək Hüseynqulu xan durub, ehtiramla Kamal Əli bəyin ayağına gəldi və böyük hörmət-izzətlə onun əllərindən öpdü. Hüseynqulu xanın bu alicənab hərəkəti və xoşməramlı sözləri Yuxarıbaş tayfasının başçısının ürəyindən oldu. Sən demə, hər iki tayfanı barışdırmaq onun da çoxdankı arzusuymuş. Kamal Əli bəy Hüseynqulu xanın alnından öpüb, bu işə xeyir-dua verdi. Tayfa ağsaqqalları belə bir razılığa gəldilər: siyasi, hərbi, iqtisadi məsələlər tapşırılmaqla hər iki tayfaya gənc və enerjili olan Hüseynqulu xan başçılıq eləsin, hüquq və məhkəmə işləri üzərinə qoyulmaqla kələntərlik vəzifəsi isə qocaman və təcrübəli Kamal Əli bəyə tapşırılsın.

Beləliklə, Hüseynqulu xanın səyi və Kamal Əli bəyin köməkliyi ilə Aşağıbaş və Yuxarıbaş tayfaları barışdılar, bir-birləri ilə qaynayıb-qarışdılar, yaxın qohumluq əlaqələri yaratdılar, qız verib, qız aldılar, birlikdə əkin əkib, biçin biçdilər.

Ancaq Hüseynqulu xan yaxşı başa düşürdü ki, onu Astrabada göndərməkdə Kərim xan Zəndin əsas məqsədi Dovalu Məhəmməd xan Qacarı aradan götürməkdir. Artıq məqsədinə də çatıb və onu geri çağıra da bilər. Ona görə də Hüseynqulu xan bu barədə Kamal Əli bəylə məsləhətləşdi və qərara alındı ki, Astrabad qacarların əlində olmalıdır. Onu da bilirdilər ki, Kərim xan Zənd Hüseynqulu xanın niyyətindən xəbər tutsa, mütləq Astrabada qoşun yeridəcək və Ağa Məhəmmədi də öldürəcək. Ona görə də Kərim xanla gələcək döyüşlərə hazırlaşmalıdırlar. Kamal Əli bəy Hüseynqulu xana kömək edəcəyinə söz verdi. Lakin Hüseynqulu xan məsləhət bildi ki, hələlik bu işi görmək tezdir, çünki indi Kərim xanın qoşunlarının qarşısında tab gətirə bilməzlər. Ona görə də vaxt udmaq üçün Kamal Əli bəyi Astrabadda saxlayıb, özü Damğana qayıtdı. Və bu barədə Kərim xana məktub yazıb göndərdi. Hüseynqulu xanın fikrini başa düşməyən Kərim xan Zənd bu işdən çox razı qalıb, hətta Hüseynqulu xanı cəvahirlə bəzədilmiş xəncərlə mükafatlandırdı.

Artıq Yuxarıbaş qacarları bütünlüklə Hüseynqulu xanın ixtiyarında idi. O, tayfaları barışdırmaqla özünə möhkəm dayaq yaratmışdı. Hüseynqulu xan özünə tam arxayın olandan sonra yenidən Astrabada getdi. Bu xəbəri eşidən Kərim xan Zənd indi-indi Hüseynqulu xanın manevrlərinin mənasını anladı və dərhal da Dovalu Məhəmməd xan Qacarı Mazandarana hakim göndərərək əmr elədi ki, astrabadlılarla döyüşə başlasın. Məhəmməd xan böyük bir qoşunla Hüseynqulu xanın üzərinə yeridi. Hüseynqulu xan bu döyüşün qanlı-qadalı olduğunu duyub, özünü "cahansuz", yəni "dünyanı yandıran" adlandıraraq düşmənə aman verməməyi, bir nəfər əsgərə belə, rəhm etməməyi əmr etdi və bütün qüvvəsiylə düşmən qoşunlarının qarşısına çıxdı. Bu tarixi döyüşdə o, qəddarlığını və rəhmsizliyini bir daha əyani surətdə göstərdi, düşmənlərinin hamısını qılıncdan keçirtdi. Dovalu Məhəmməd xan Qacar da bu döyüşdə öldürüldü. Astrabadlılar onun başını kəsib, Hüseynqulu xanın ayaqları altına atdılar.

Bu məğlubiyyətdən sonra Kərim xan Zənd Ağa Məhəmmədi yanına çağırıb, qardaşına görə möhkəm tənbeh elədi. Məktub yazıb, Hüseynqulu xanın Şiraza gəlməsini tələb elədi. Dedi ki, əgər, o, gəlib aman istəsə, günahından keçəcək. Ağa Məhəmməd qardaşına dəfələrlə məktub yazdı, ancaq Hüseynqulu xan hər dəfə cavab verdi ki, bu yaxınlarda Kərim xanın hüzurunda olacaq. O, Kərim xanı xatircəm etməklə vaxtı uzadır və daha da qüvvətlənirdi. Hüseynqulu xan Mazandaranı və Gilanı da almaq istəyirdi. Artıq Xəzərsahili bəzi ərazilər onun nəzarəti altında idi.

Kərim xan Hüseynqulu xanı yerli xanlar vasitəsilə dəfələrlə öldürmək istədi. Lakin onun bu niyyəti həyata keçmədi. Hüseynqulu xan hər dəfə də düşmənlərinə qələbə çaldı və Tehran üzərinə hücuma hazırlaşmağa başladı. Belə olan təqdirdə Kərim xan başqa bir yol axtarıb-tapdı: Hüseynqulu xan yalnız sui-qəsd yolu ilə aradan götürülməlidir. Ona görə də o, Yuxarıbaş tayfasından olan Dovalu Əli xan Qacar adlı birisini tapdı, ona xeyli ənam verib, Astrabada yolladı. Özünü xalça alveri ilə məşğul olan tacir kimi qələmə verən qatil Hüseynqulu xanın Astrabaddakı düşmənlərindən istifadə edib, ona sui-qəsd təşkil elədi. Və 1775-ci ildə Hüseynqulu xan qətlə yetirildi. Və bu işinə görə Dovalu Əli xan öz böyük mükafatını - Astrabad hakimi fərmanını aldı. İranın və Qacarlar sülaləsinin tarixində Cahansuz şah kimi iz qoyan Hüseynqulu xan ölkənin siyasi həyatından beləcə silindi. Onu Astrabadda atası Məhəmmədhəsən xanın yanında dəfn etdilər.

Hüseynqulu xan qətlə yetiriləndən və Əli xan Qacar Astrabada hakim təyin olunandan sonra Yuxarıbaş və Aşağıbaş qacarları bir-biri ilə yenidən çəkişməyə, düşmənçiliyə başladılar. Daha doğrusu, Dovalu Əli xan Kərim xanın göstərişi ilə münaqişəni daha da qızışdırdı. Az bir vaxtda onların arasında dəfələrlə silahlı toqquşma baş verdi. Bir sözlə, Əli xan həm düşmənçiliyi qızışdırır, həm də hər iki tayfaya zülm edirdi. Onun zülmü ərşə dirənmiş və camaat bundan boğaza yığılmışdı. Hüseynqulu xanın keçmiş xidmətçilərindən olmuş Yusif adlı bir nəfər yaxşı bilirdi ki, bu davanı qızışdıran Əli xandır. Ona görə də o, həm keçmiş ağası Hüseynqulu xanın qisasını almağı, həm də xalqı zinhara gətirən bu cəlladdan onların canını qurtarmağı qərara aldı. Yusif fürsət tapıb, güllə ilə onu vuraraq öldürdü, özü də qaçıb Türkmənistan çöllərinə getdi. Ağa Məhəmməd xan hakimiyyətə gələndən sonra isə üzə çıxıb, onun hüzuruna gəldi. O, xidmətinə görə Yusifə böyük hədiyyə və vəzifə verdi...

Əgər Hüseynqulu xan Qacar namərd əli ilə qətlə yetirilməsəydi, gələcəkdə İran taxt-tacının layiqli sahibi ola bilərdi.

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet .- 2025.- 19 avqust (№146).- S.12;13.