Qadın və başlanğıc

Esse

Bir qadın bir insanın həyatında nə qədər önəm kəsb edə bilər? Bir qadın bir insanı nə qədər dəyişə, hətta başdan yarada bilər? Bəzən bir qadının təsiri o qədər güclü olur ki, onun varlığı insanın dünyagörüşünü, sənətini, hətta şəxsiyyətini kökündən dəyişdirir. Bu cür nümunələr tarixdə, ədəbiyyatda və sənətdə nadir olmadan rast gəlinir. Ancaq bəlkə də ən diqqət çəkəni XX əsrin ən böyük sənətkarlarından biri hesab olunan Salvador Dalinin həyatındakı Qala adlı qadının rolu idi.

Məhşur rəssamın həyatına nəzər salarkən onun bir dahiyə çevrilməsinin arxasında təkcə istedad deyil, həm də bir qadın obrazının dayandığını görürük. Elena İvanovna Diakonova - Qala əslən rus əsilli, Dalidən 10 yaş böyük bir qadın idi. İlk dəfə qarşılaşdıqları anda - 1929-cu ildə 25 yaşında utancaq, içinə qapanıq gənc Dali Qalanın qarşısında donub qalmış, hətta qorxudan özünü boyayla örtmüşdü. Lakin bu "donma" əslində bir başlanğıc idi: Dali özünü tanıyacaqdı, amma yalnız Qalanın aynasında.

Dali sonralar deyəcəkdi: "Qala olmasaydı, DalQ deyə bir şey olmayacaqdı". Bu etiraf sadəcə bir aşiqin romantik sözləri deyil, sənətin sirli mexanizmini açan bir bəyandır. Çünki tarixin ən böyük sənətkarlarının çoxunun yanında ya bir qadın sevgili, ya da qadın obrazı var. Sanki kişi sənətkar üçün ilham pərisi mütləq qadın olmalı imiş kimi...

Qala, Dalinin həm həyat yoldaşı, həm ilham mənbəyi, həm də sənətinin qoruyucusu kimi çıxış etmişdi. Onun varlığı Dalinin yaradıcılıq enerjisini və ideyalarını formalaşdırmaqla yanaşı, onun sənət dünyasına öz imzasını da atmışdı. Qala olmadan Dalinin əsərlərindəki sürrealizm o qədər də canlı və dərin olmayacaqdı, şübhəsiz. O, Dalini təkcə sevgi ilə deyil, həm də sənətkar kimi tam anlamıyla "yaradaraq" həyatını və işini yeni istiqamətə yönəltmişdi.

Bəli, bir qadın bir insanın həyatını dəyişə bilər. Amma Qala və Dalinin hekayəsi göstərir ki, bəzən bu dəyişiklik sadəcə təsadüfi deyil; o, həm də qarşılıqlı bir təsirin məhsulu olur. Qala Dalidə özünü tapdı, Dalini isə sənət dünyasında ölümsüz etdi.

Qadın yazarlar, şairlər, rəssamlar çox vaxt təbiətdən, duyğulardan, hadisələrdən və əşyalardan ilhamlanırlar. Onların qələmində bir ağac, bir yağış damcısı, bir təsadüfi baxış asanlıqla poeziyaya çevrilə bilir. Qadının yaratdığı aləm çoxqatlı, dolaylıdır: əvvəl duyğuya toxunur, sonra təsvirə keçir, ardınca sözə və sənətə çevrilir. Onlar ilhamı ətrafdakı varlıqdan toplayır və içdən doğururlar.

Amma kişidə bu proses başqa cürdür. Daha doğrusu, kişidə fərqli bir məntiq işləyir. Kişi düz xətlə hərəkət edir: o, istisnasız şəkildə qadın başlanğıcına çəkilir. Bu, yalnız sevgili və ya həyat yoldaşı mənasında deyil, arxetipik bir həqiqətdir. Qadın başlanğıcı - həyatın qaynağı, doğumun, yaradıcılığın və hətta Tanrı obrazının ilk əksidir. Kişi sənətkar bu başlanğıca söykənərək özünü tamamlayır. Necə ki, Dali üçün bu başlanğıc Qala idi.

Burada maraqlı bir paradoks da var: kişi sənətkarın ilhamlandığı qadın çox zaman real qadın deyil, onun "güzgüdəki obrazı"dır. Yəni qadın həm var, həm yoxdur. Onun reallığı sevgi münasibətindədir, lakin sənətkar üçün qadın daha çox bir simvol, bir güzgüdə əksdir. Dali Qalaya aşiq oldu, amma o sevgidən daha çox Qalanın onun dahiliyinə güzgü tutması önəmli idi.

Ədəbiyyat tarixinə gözucu nəzər salmaq belə, bu istiqamətdə onlarla nümunə ilə qarşılaşmağımıza kifayətdir. Dante üçün Beatrice, Puşkin üçün Nataliya, Cəlil Məmmədquluzadə üçün Həmidə xanım, hətta Nizami üçün Afaq - qadın obrazı təkcə eşqin yox, həm də sənətin hərəkətverici qüvvəsi idi. Qadın başlanğıcı olmadan kişi sənətkarın yolu tamamlanmırdı.

Qadınlar yazanda çox zaman öz iç dünyalarından, duyğularından və təbiətin sükutundan danışırlar. Onlar üçün insan ilham mənbəyi sırasında bəlkə də ən axırıncı sıralardadır. Əgər nə zamansa, hansısa qadın sənətkar hansısa insandan ilhamlanarsa, o zaman o da qadın olacaqdır - güzgüdəki qadın... Məsələn, dünyaca məşhur rəssam Frida da tarixdə yaradıcılığı ilə yanaşı, ağrılı eşq macərası ilə də xatırlanır. Onun Dieqoya olan "xəstəlikli" eşqi ta illərin o tayından danışılır. Amma Dieqo Fridanın əsərlərinin ilham mənbəyi deyildi. Onun yaradıcılığında özünün güzgüdəki əksi açıq-aydın görünür. Frida hər zaman özünü, öz ağrılarını çəkirdi, özündən ilhamlanırdı.

Amma kişilər yaratmaq üçün qadına möhtacdırlar. Çünki qadın başlanğıcı yaradıcılığın sirli kodudur. Dali və Qala hekayəsi bunun təsdiqidir. Qala olmasaydı, Dalinin əsərləri bəlkə də sadəcə qəribəlikdən ibarət olacaqdı. Amma o, Qalanın aynasında özünü dahi kimi gördü və dünyaya da bu şəkildə təqdim etdi.

İlham pərisinin qadın olması təsadüfi deyil. Çünki qadın özü həyatın başlanğıcıdır. Kişi isə daim həmin başlanğıca - qadının ruhuna, obrazına, gözlərinə - qayıdır. Qadınsız sənət yoxdur, qadınsız yaradıcılıq yoxdur. Əslində hər böyük sənətkarın arxasında bir qadın yox, bir başlanğıc dayanır ki, o başlanğıc da qadının varlığıdır.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet .- 2025.- 23 avqust (№150).- S.11.