Cəmiyyət və maraq hissi

Elmi və texnoloji tərəqqi iki əsas təkanverici amil - zərurət və maraq sayəsində formalaşır. Bu yazıda maraq dedikdə idman, musiqi kimi hobbi xarakterli məşğulliyyətlər yox, müşahidə, təcrübə və sübut əsaslı, insanı öyrənməyə və bir sıra suallara cavab tapmağa sövq edən maraq hissi nəzərdə tutulur.

Maraq hissi insanı ətrafı müşahidə etməyə, müşahidələrindən nəticələr çıxarmağa və beləliklə, ətraf mühiti öyrənməyə stimul yaradır. Məsələn, Çarlz Darvin 1835-ci ildə Qalapaqos adalarına səfərə çıxmış və bəzi adadakı tısbağaların boyunlarının qısa, digərlərinin isə daha uzun olduğuna müşahidə etmişdi. O, sonradan müəyyənləşdirmişdi ki, rütubətli adalarda bitkilər çox və inkişaf etmiş olduğundan tısbağalar yerə yaxın otlarla qidalanır. Quru, az bitkili adalarda isə tısbağalar doyunca qidalanmaq üçün boyunlarını yuxarı qaldırmalı olur. Darvin bu müşahidədən belə nəticəyə gəlir ki, tısbağaların boyun uzunluğu onların mühitə uyğunlaşmasının nəticəsidir - uzunmüddətli adaptasiya prosesi nəticəsində quru iqlimə sahib adalarda yaşayan tısbağaların boynu uzanıb.

Maraq hissinin canlıları müşahidə etməyə və araşdırma aparmağa sövq etməsi üçün təkcə şəxsi keyfiyyətlər kifayət deyil. Sosial-ictimai quruluş, araşdırmanın başqaları tərəfindən təşviqi və elmi ənənənin mövcudluğu əsas amillər hesab olunur. Məsələn, məni tez-tez düşündürən hadisələrdən biri Prjevalski atlarının elmi ədəbiyyata daxil edilməsidir. Bu hadisə maraq hissindən doğan səyahətin parlaq nəticəsi kimi qarşımıza çıxır. General Nikolay Mixayloviç Prjevalski 19-cu əsrdə Mərkəzi Asiyanın bir çox hissəsini - xüsusən Monqolustan, Tibet və Çin bölgələrini araşdırmış və Monqolustanda hələ vəhşi şəkildə yaşayan qədim at növünü tapmışdı. Alçaq boylu, güclü bədənli, qısa yallı və çox dözümlü bu at növü onun şərəfinə "Prjevalski atı" adlanır. Diqqətinizə çatdırmaq istədiyimiz əsas məqam isə odur ki, monqolların tarixən ən yaxşı bildikləri iki şey varsa, onun biri atdır. Amma şəxsi maraq hissinin bəslənilməməsi, elmi araşdırma mədəniyyətinin yoxluğu Monqolustan vəhşi atların dünya elminə monqollar tərəfindən deyil, rus araşdırmaçısı tərəfindən tanıdılmasına səbəb oldu.

Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bir çox şərq xalqları kimi, biz də maraq hissini rəhbər tutub yeniliklərə meyl göstərən cəmiyyət deyilik. Məsələn, əgər 1-ci və 2-ci Qarabağ müharibələri arasındakı zaman kəsiyində xəbərlərə nəzər salsanız, belə bir cümlənin şahidi ola bilərsiniz - adsız yüksəkliklərdə tərəflər arasında atışma halları qeydə alınıb. Adsız, bilinməyən yerlər Azərbaycanda çoxdur. Buradan anlayırıq ki, biz heç vaxt öz kəndimizdən, obamızdan ayrılıb haranısa araşdırmaq, kəşf etmək marağında olmamışıq.

Cəmiyyətimizdə maraq hissinin tələblərinin təmin olunmamasının səbəbləri cəmiyyətin sosial strukturunda, düşünmə formalarının köklərində yatır. Sual verməyi, danışmağı, öz fikirlərini ifadə etməyi təşviq edən bir cəmiyyət deyilik. Hətta bunu məsəllər, atalar sözləri ilə də dəstəkləmişik. Məsələn, "Danışmaq gümüşdürsə, susmaq qızıldır". Burada susmaq təriflənən davranış kimi təqdim olunur. Susmaq ədəbli, əxlaqlı olmağın bir hissəsi kimi göstərilməyə çalışılır. Əlbəttə ki, həyatın sərt üzünü inkar etmir və hər kəsin xoşuna gəlsə də, gəlməsə də, susmalı olduğu anların olduğunu qəbul edirəm. Amma bunu mütləq bir əxlaq normativi kimi qələmə vermək doğru deyil. Buna rəvac verildikdə uşağa uşaq olduğu, qadınlara qadın olduğu üçün söz haqqı verilməməsi adi hal alır. Hətta artıq mütəxəssis olan gənc kadrların belə yaşlı kadrlara irad tutmasının yaxşı qarşılanmadığı kimi hallara da rast gəlmək olar. Uşaqlıqdan daxildən gələn sorğulama ehtiyacının və maraq hissinin davamlı boğulması, laqeyd fərdlər yetişdirir. Nəticədə heç bir ixtira etməyən, ancaq primitiv şeylərlə maraqlanan, sadə formada düşünən bir nəsil yetişir.

Haqqında düşünməli olduğumuz başqa atalar sözlərini də qeyd etmək istəyirəm: "Bir qazan aşım, ağrımaz başım", "Palaza bürün, el ilə sürün". Bu atalar sözlərində heç nəyə baş qoşmamaq, sürü psixologiyası bəyənilir. Siyahını çox uzatmaq olar, ancaq oxucunu yormaq istəmirəm. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sonuncu qeyd olunan atalar sözünün bir yozumuna görə, burada kor-koranə kollektivçilik yox, el ilə həmrəy olmaq fikri dəstəklənir. Ancaq təəssüf ki, bu söz gündəlik həyatda, adətən, axın ilə getmək mənasında işlənilir.

Maraqdan danışmışkən, soruşmaq istəyirəm: Siz heç kəpənək və ya bitki kolleksiyası olan Azərbaycan xanı və ya bəyi eşitmisinizmi? Qulağa qəribə gəldiyi kimi, bunu təsəvvür etmək belə çətindir. Çünki bizim sosial kodlarımız, düşüncə formamız və elmi araşdırma mühitimiz buna icazə vermir. Ancaq Qərb dünyası bu profilli əslzadəni asanlıqda tapır. Bu mənada şəxsi favoritim paleontologiyanın atası hesab olunan Baron Jorj Küvyedir (1769-1832). O, minlərlə skelet və fosil qalıqları toplamış, müqayisəli anatomiya ilə məşğul olmuş, heyvanların dişləri ilə dırnaqları (caynaqları) arasındakı əlaqə kimi bir neçə korrelyativ əlaqə qanunları yaratmışdı. Yəqin ki, bunları edərkən həm də çox əylənmişdi. Çünki maraq hissi mövzunu əyləncəli edir. Maraqlı və əyləncəli olmayan bir şeyi uzun müddət öyrənmək isə inandırıcı görünmür. Bu baxımından hazırda məktəbin aşağı siniflərində təhsil alan uşaqlara öyrənməyi öyrətmək, öyrənərkən necə əylənə bilməyi başa salmaq gələcəyimiz üçün olduqca vacibdir.

Maraq hissi yalnız fərdi inkişafın deyil, həm də cəmiyyətin tərəqqisinin əsas şərtidir. Biz bu hissi boğduqca, özümüzü həm elmi, həm də mədəni mənada kasadlaşdırırıq. Cəmiyyət olaraq uşaqlara soruşmağı, düşünməyi və kəşf etməyi öyrətmədiyimiz müddətdə başqalarının yaratdıqlarına heyran qalmaqla kifayətlənəcəyik. Halbuki sual verməkdən və maraqlanmaqdan başlanan hər bir yol böyük-böyük kəşflərə aparır.

Sabir Etibarlı

525-ci qəzet .- 2025.-2 dekabr(№219).- S.14.