Şəhərin itirilmiş yaddaşı

Esse

Şəhərlər də insanlar kimidir - doğulur, böyüyür, dəyişir... Ovqatı gah durulur, gah bulanır. Amma bir gün elə an gəlir ki, aynada özünü tanıya bilmir və "Mən kim idim?" deyə soruşur. Biz çox vaxt düşünürük ki, binalar, küçələr, meydanlar dəyişəndə, mərmərə, bəzəkli metallara bürünəndə şəhər yenilənir. Amma bəzən yenilənmək həm də silinmək, yox olmaq deməkdir. Şəhərin küçələrindən çəkilən hər bir köhnə iz, bizə "təzəlik" kimi təqdim olunan hər parlaq şüşə, hər mərmər yol, əslində yaddaş sütunundan əskilən kərpicdir. Yaddaş tamamilə uçub-söküləndə isə insan da kimsəsizləşir, elə şəhər də.

Qədim Bakı da özünün ən parlaq dövrlərində, ən qaranlıq dönəmlərində, ən boğucu illərində misqal-misqal topladığı xatirələrin üstündən addımlaya-addımlaya bu günə gəlib. Tarix boyu mədəniyyətin, sənətin beşiyi olan Bakımız adı silinən küçələrdə, uçurulmuş qədim binalarda, bağlanan kinoteatrlarda, profilini dəyişən kitabxanalarda, işıqları əbədi sönmüş səhnələrdə öz keçmişini, qoynuna yığdığı xatirələrini, acılı-şirinli günlərini itirib, hər itkidə bir az da kimsəsizləşib.

Bu yazı həmin itirilmiş mədəni təbəqələrin ardınca bir yolçuluq, səs-küylü şəhərin içində itən səslərin, yenilənmiş fasadların altında basdırılan hekayələrin sorağıdır.

Bir vaxtlar Bakı şəhərinin mərkəzində, indi bahalı avtomobillərin park olunduğu, iri reklam panellərinin göz oxşadığı yerdə köhnə bir türkəçarə məhəlləsi vardı. Küçələr dar, evlər çiy kərpicli, həyətlərdə sovurulan un tozunun qoxusu hiss olunardı. O məhəllə artıq yoxdur, yerində nizamlı, başı göylərə ucalan binalar durur. Divarlar yenidir, amma nəfəs almır, pəncərələr genişdir, amma o pəncərələrdə keçmişin heç bir izi yoxdur.

Şəhər planlaşdırıcılarının nəzərində bu, "inkişaf"dır, "müasirlik"dir. Amma itirilən o köhnə divarların arasında böyüyən nəsillər üçün bu, öz uşaqlıqlarının yerində sonsuz boşluq kimidir. Orada yaşayıb dünyadan köçən bir nənənin səsi, həyətində futbol oynayan uşaqların gülüşü, qapı ağzında xalça yuyan qadının çağırışı, axşamları kişilərin domino daşlarının taxta masaya dəyən səsi vardı.

Evlər yıxıldıqca o səslər də yıxıldı. Biz bəzən bilmirik ki, bir divarın uçması bir xalqın yaddaşında hansı boşluğu yaradır. Çünki şəhər tarixinin bir qismi kitabların yox, məhz divarların üstündə yazılır, oradan silindisə daha heç yerdə qalmır.

Uşaqlığımı yada salarkən ən çox xatırladığım məkan Bakıxanov qəsəbəsində Adil İsgəndərov adına Mədəniyyət Mərkəzi idi. Biz ona "dvares" deyərdik. Bütün Novruz bayramlarımız, Yeni il şənliklərimiz orada keçərdi. O Mədəniyyət Mərkəzinin divarları arasında ilk dəfə məşhur insanlar görmüş, Məmmədbağır Bağırzadə, Canəli Əkbərov, Kəmalə Rəhimli və digər sənətkarları dinləmişdim. Onda cəmi 7-8 yaşım olardı, ya yox. Sonra həmin "dvares"də xoreoqrafiya dərsləri almağa başladım, çox sevdiyim rəqslə daha peşəkar şəkildə məşğul olmağa başladım. Sonra...

Sonra bir gün universitetə gedərkən avtobusla həmin Mədəniyyət Mərkəzinin qarşısından keçirdim. Gördüyüm mənzərə mənim uşaqlığımın ilk dəfə yox olduğunu, uzaqda, çox uzaqda qaldığını hiss etdirdi. Mən o Mədəniyyət Mərkəzinin yerlə bir olmuş binasının toz dumanı arasında keçmişin ağrılı naləsini eşidir, uşaqlığımın hıçqırıqlarını duyurdum.

Artıq 10 ildən çoxdur ki, keçmişimin ən gözəl, ən qayğısız illərinin şahidi, tək və əvəzsiz məkanı olan mədəniyyət ocağının yerində böyük, çox böyük bir boşluq var. O böyüklük onun ölçüsündən daha çox, qəlbimdə açdığı yaranın izidir. Elə bir iz ki, heç zaman silinməyəcək...

lll

İllər əvvəl Bakının hər tərəfində kinoteatrlar vardı. Bəzilərinin qarşısında uzun növbələr qurular, bəzilərinin foyesi gənclərin görüş nöqtəsi olardı. Onda kinoteatr film izləmək yerindən daha çoxu, həyatın bir parçası idi.

Sonra şəhər dəyişməyə başladı. Bəziləri söküldü, bəziləri iri ticarət mərkəzlərinin içində sıxılıb nəfəsi kəsildi, bəzilərinin adları dəyişdirildi, bəziləri isə sadəcə unuduldu.

Ən çox ağrıdan isə budur: bu kinoteatrların çoxunun yerdə qalan hissəsi belə qorunmadı. Halbuki onlar neçə-neçə nəslin təxəyyülünün formalaşdığı yerlər idi. İlk sevgi həyəcanı, ilk film şoku, ilk göz yaşının düşdüyü qaranlıq zal, böyük ekranda öz ölkəsini tanımaq hissi...

Bakı kitab mağazaları ilə məşhur bir şəhər olub. Bukinistlər, köhnə köşklər, ara məhəllələrdə kitab vitrininə çevrilmiş kələ-kötür daşlar bu şəhərin kitabla nəfəs alan yanı idi. Kitab satmaq həm də insan yetişdirmək idi. Satıcıların əksəriyyəti satdıqları kitabları yaxşı tanıyır, məzmunundan xəbərdar olur, alıcılarını adları ilə yadda saxlayır, hətta hansı müəllifi, hansı janrı sevdiklərini də bilirdilər.

İçərişəhərdə - Qız qalasının yanındakı o məşhur kitab dükanında mərhum Elman dayını tanımayan, onunla uzun-uzun kitab söhbətləri etməyən, onun tövsiyələri ilə kitab zövqünü formalaşdırmayan kitabsevər yox idi, zənnimcə. "Ölkədə bir çörək, bir də kitab ucuz olmalıdır" - deyən Elman dayı və onun kiçik kitab mağazası Bakının mədəni yaddaşının unudulmaz xatirələrindən biridir. Təəssüf ki, o, da artıq çox uzaqdadır. İndi nə Elman dayı var, nə də onun dosdoğma kitab dükanı...

İndi şəhərdə kitab mağazaları ya kafe stilinə keçir, ya da tədricən sıradan çıxır. Onların yerinə butiklər, suvenirlə dolu dükanlar, qəhvə zəncirləri açılır. Bəlkə də estetik baxımdan daha gözəldirlər, amma heç mübaliğəsiz, bir kitab mağazasının yoxluğu şəhəri daha "boş" və daha "səssiz" edir. Çünki yaddaşı olmayan məkanda səs də yaşamır.

lll

Kim desə ki, şəhər mədəniyyəti muzeylərdə yaşayır, böyük səhv edir. Əsl mədəniyyət küçələrdədir. Bir zamanlar şəhərin "arxa" sayılan məhəllələrində xalçaçılar, zərgərlər, misgərlər, qədim peşə ustalarının bir-biri ilə yanaşı oturub öz peşə nümunələrini böyük şövqlə, sevgi ilə hazırlaması, ailə qoxan, doğmalıq qoxan dar dəhlizlərdən ucalan alət səsləri bu şəhərin vuran nəbzi idi.

İndi o sənətkar məhəllələrinin çoxu yoxdur. Köhnə binanın yerində çoxmərtəbəli yaşayış kompleksi ucalır. Misgərin çəkic səsi susub, xalça toxuyan qadının barmaqları sükutu sığallayır, zərgərin işıqlı masası qaranlığa qərq edilib. Sənəti ölən şəhər necə yaşayar ki?!

lll

Bugünkü Bakının geniş prospektləri, hündür binaları, şüşəli fasadları "çox müasir" görünə bilər. Şəhər böyüyür, inkişaf edir, yeni mərhələyə keçir. Amma bəzən bu görünən böyümənin altında görünməyən bir kiçilmə yatır.

Çünki təəssüflər olsun, modernləşmək çox zaman köhnəni tamamilə silmək kimi başa düşülür. Halbuki bir şəhərin əsl modernləşməsi, özünü itirmədən dəyişməkdir. Köhnənin üstündən xətt çəkmək deyil, onu qoruyub yeni ilə birləşdirməkdir.

Parisdə, Romada, İstanbulda məhz bunun nümunələri var. Köhnə məkanların içində yeni həyat yaşadılır. Divarlar uçurulmur, onları restavrasiya etməklə yenidən nəfəs verilir. Bakıda isə çox zaman "yeni" anlayışı "təmizlənmiş boş yer" deməkdir.

Bəzən adama elə gəlir ki, şəhərin keçmişindən utandığı nəsə varmış kimi onu silməyə can atır. Axı bir şəhərin gücü keçmişindədir. Nə qədər qalın, çoxqatlı, dözümlü yaddaşı varsa, o qədər güclü olur.

lll

Əlbəttə, şəhərin böyüməsi, binaların yenilənməsi təbii prosesdir. Amma burada əsas məsələ nostalgiya deyil, qopmuş yaddaşdır. Nostalgiya keçmişi romantikləşdirir. Biz isə keçmişin romantikliyi deyil, real funksiyası barədə danışırıq. Köhnə kinoteatr, köhnə kitab mağazası, köhnə məhəllə yalnız nostalji obyekt deyildi, axı bu məkanlar həm də şəhərin mədəni ritmini daşıyırdı.

Bir şəhər insanların yaşadığı yerdən əlavə, onların ruhunun, danışığının, davranışının, hekayələrinin mərkəzidir.

Bu gün şəhərin mərkəzinə çıxanda hamı eyni yerdə eyni şəkli çəkir, eyni kafedə eyni qəhvəni içir, eyni fonun qarşısında dayanır. Bu, mədəni müxtəlifliyin azalması və bəlkə də ən təhlükəli mədəni itkidir. Çünki yaddaş boşluğunu heç bir yeni bina doldura bilmir.

Hər şey söküldü, dəyişdirildi, yeniləndi - bəs yaddaş harada qaldı?

Yaddaş hələ də var. Bir kişi küçənin başında bir zamanlar mövcud olmuş o kinoteatrı xatırlayırsa, bir qadının uşaqlığının keçdiyi Mədəniyyət Mərkəzinin yerindəki o boşluqda ürəyi sızıldayırsa, bir müəllif köhnə Bakı haqqında hələ də yaza bilirsə, demək ki, yaddaş var. Bəzən insan yaddaşı məkandan daha güclüdür. Amma onu da etiraf edək ki, axı insan fanidir. Bəs ondan sonra o yaddaşın aqibəti necə olacaq? Onunla birlikdə torpağamı gömüləcək?!

Elə buna görə bir şəhərin ən böyük faciəsi binaların uçması deyil, yaddaşın da onlarla birgə torpağa qarışmasıdır.

Yaddaşı qorumaq, şəhərin itirilmiş mədəni təbəqələrini mühafizə etmək muzey yaratmaq, ya da köhnəni olduğu kimi dondurmaq deyil, keçmişi gələcəyin içində yaşatmağı bacarmaqdır.

Köhnə kinoteatr qalmasa da, onun ruhunu yaşadan müstəqil film məkanları yaratmaq olar. Köhnə kitab mağazası bağlansa da, yeni nəsil üçün səmimi, canlı kitab məkanları qurmaq olar. Köhnə məhəllələr sökülsə də, onların hekayələrini sənədli filmlə, arxivlə, yazılı xronika ilə qorumaq olar.

Mədəniyyət qorunmayanda işığı azalır, tədricən sönür. Sönmüş mədəniyyəti isə bərpa etmək çox çətindir.

Bir şəhərin gələcəyi göylərə "salam" verən binalarda yox, yaddaşın qalınlığındadır. Yaddaş nə qədər dərin olarsa, şəhər bir o qədər ucalar. Yaddaş nə qədər səthə yayılarsa, şəhər də o qədər süni və mahiyyətsiz görünər.

Bu gün biz şəhərin yaddaşına sahib çıxmasaq, gələcək nəsillər Bakının əsl üzünü, əsl kimliyini ancaq tarix kitablarında, ya da böyüklərin nağılvari xatirələrində tanıyacaqlar. Onlara Bakının əsl simasını göstərən heç bir detal olmayacaq.

Şəhəri insana bənzədirlər çox zaman. Amma onlar arasında bir fərq var ki, şəhərlər ölmür, tükənir. Onun tükənməsi isə yaddaşın silinməsidir. Bakı bizim evimizdir. Bu evi ev edən isə ilk başda onun keçmişidir. Əgər o keçmişi silsək, gələcəyimiz yalnız beton, şüşə və mərmərdən ibarət olacaq.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet .- 2025.-2 dekabr(№219).- S.11.