Əlyazmalardan elm tarixinə

ŞƏRQŞÜNASLIQ VƏ DİASPORŞÜNASLIQ PROFESSOR MƏRYƏM SEYİDBƏYLİNİN GÖZÜ İLƏ

Azərbaycanda humanitar elmlərin inkişafı ciddi akademik tədqiqatları, ilkin mənbələrə yiyələnməyi və fənlərarası düşüncəni birləşdirə bilən tədqiqatçıların meydana çıxması ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Tarix üzrə elmlər doktoru, professor Məryəm Həsən qızı Seyidbəyli məhz belə bir alimlərimizdəndir.

Onun akademik tərcümeyi-halı, sərqşünaslığın filoloji məktəbini, mənbəşünaslıq fənnini və geniş tarixi-analitik perspektivi birləşdirməyi bacaran bir tədqiqatçının elmi səyahətidir. Məryəm xanım Seyidbəylinin elmi yaradıcılığı incəsənət, dil və tarixi yaddaşın üzvi şəkildə bir-biri ilə əlaqəli olduğu mədəni mühitdə formalaşmışdır.

Atası - görkəmli yazıçı, dramaturq və kinorejissor, Xalq artisti Həsən Seyidbəyli bu mühitin formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Ailənin yaradıcı atmosferi gələcək alimin dünyagörüşünə dərin təsir göstərib. Bu, onun akademik ixtisaslaşmasını birbaşa müəyyən etməsə də, məhz bu mühit mədəniyyətin mənbə, mətnin təhlil obyekti kimi dəyərini və tədqiqatçının işinin keyfiyyətinə görə məsuliyyətini anlamasına təsir edib.

Məryəm Seyidbəyli uşaq ikən bir neçə filmdə rol alıb: "Telefonçu qız" (1962), "Qanun naminə" (1968), "Bizim Cəbiş müəllim" (1969) və "O qızı tapın" (1970). Bu təcrübə onun peşəkar tərcümeyi-halının əsas mövzusuna çevrilməsə də, mədəni inkişafına töhfə verib və incəsənət dünyası və çoxpilləli mətnlərlə erkən tanış olmasına imkan verib.

Belə bir mühitdə böyüyən Məryəm Seyidbəyli erkən yaşlarından ədəbiyyat, tarixi materiallar, incəsənət və sosial həyat haqqında müzakirələrlə əhatə olunmuşdu. Bu, mətnə və əlyazma mənbələrinə gələcək marağın təməlini qoyub. Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsi məhz bu mədəni təməlin məntiqi davamı olub.

Şərqşünaslıq fakültəsini bitirən M.Seyidbəyli əlyazmalarla peşəkar iş üçün lazımi səviyyədə ərəb dilini mənimsəyib. Ərəb dili və ədəbiyyatı üzrə ixtisaslaşma onun elmi metodunun formalaşmasında əsas amil olub. Artıq təhsil aldığı müddətdə dəqiqlik, intizam və dərin filoloji təhlil tələb edən əlyazma mənbələrinə və mətnlərinə maraq göstərib.

Klassik ərəb dili üzrə səriştəsi və ərəb-müsəlman dünyasının ədəbi və tarixi ənənələri ilə işləmək təcrübəsi sonrakı tədqiqatlarının istiqamətini müəyyənləşdirib. Akademik karyerasının əvvəlində M.Seyidbəyli orta əsr ərəb mətnlərinin öyrənilməsinə diqqət yetirib ki, bu da ona mənbəşünaslığa ciddi yanaşma inkişaf etdirməyə imkan vermişdir. 1980-ci ildən 1986-cı ilə qədər Əlcəzair, Suriya və Liviyaya ezamiyyətləri dövründə ərəbdilli icma ilə birbaşa əlaqə yaradıb və Sovet kitabxanalarında mövcud olmayan kolleksiyalara çıxış imkanı əldə edib, həmçinin, tədqiqat imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirib.

1981-ci ildən etibarən M.Seyidbəyli Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda əvvəlcə Qədim Tarix şöbəsində, daha sonra Orta Əsrlər Tarixi şöbəsində çalışıb. Onun İbn əl-Fuvatinin əsərlərinə həsr olunmuş namizədlik dissertasiyası Azərbaycan Şərqşünaslığının inkişafında mühüm bir addım olub. Əsər mətn təhlili, tarixi rekonstruksiya və orta əsrlər Azərbaycanın intellektual ənənəsinin dərindən öyrənilməsini özündə birləşdirib. Bu dissertasiya M.Seyidbəylinin ərəb əlyazmaları, tarixi tərcümeyi-hallar və orta əsr intellektual tarixi üzrə mütəxəssis kimi sonrakı elmi işinin trayektoriyasını müəyyən edib.

Alimin işinin əsas istiqaməti elmi tərcümə olaraq qalır. M.Seyidbəyli İbn əl-Fuvati, Nəsirəddin Tusinin mətnləri, tibbi traktatları və bioqrafik lüğətləri üzərində işləyərkən ciddi terminoloji dəqiqlik, kontekstə diqqət yetirmə və dövrün elmi məktəbləri və institutları ilə əlaqəli anlayışların düzgün təqdimatını nümayiş etdirir. Onun tərcümələri təkcə mətnlər kimi deyil, həm də hərtərəfli tədqiqat mənbələri kimi dəyərlidir.

M.Seyidbəylinin genişlənən akademik maraqları onu Azərbaycan diasporunu öyrənməyə sövq edib. 2003-cü ildən etibarən o, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda Azərbaycan Diasporu şöbəsinə rəhbərlik edib. Onun uzunmüddətli tədqiqatları Azərbaycanda elmi diaspor tədqiqatlarının əsasını qoyub. Alimin doktorluq dissertasiyası (2013) postsovet məkanında Azərbaycan diasporunun təkamülünün ilk fundamental tədqiqatlarından biri idi. Əsərdə diaspor mövzularında mənbələrin sistemli təsnifatı təklif edilib, icmaların formalaşmasının sosial-tarixi təhlili aparılıb və diasporun müstəqil sosial institut kimi öyrənilməsi əsaslandırılıb. İlk baxışdan ərəbşünaslıqdan diaspor tədqiqatlarına keçid qəfil görünə bilər, lakin metod ardıcıl olaraq qalır: mənbələr, sənədlər və arxivlərlə dəqiq iş, faktların müqayisəsi və ciddi təhlil. Bu intizam ardıcıllığı sayəsində o, diasporun tədqiqat təhlili üçün ilk hərtərəfli modeli yarada və bu sahədə elmi məktəbin təməlini qoya bilib. AMEA Rəyasət Heyətinin 27 fevral 2014-cü il tarixli qərarı ilə Elm Tarixi İnstitutu yaradılıb və M.Seyidbəyli onun rəhbəri təyin edilib. İnstitutun tədqiqatları Azərbaycan alimlərinin elmi irsinin öyrənilməsində mühüm bir mərhələni formalaşdırıb. Onun rəhbərliyi altında bir qrup mütəxəssis tərəfindən hazırlanmış fizika, kimya, biologiya, astronomiya və tibb tarixinə dair monoqrafiyalar fundamental ümumiləşdirmələrə çevrilib və əsasən yeni tədqiqat istiqamətlərini müəyyənləşdirib. Bu əsərlər sonrakı institusional dəyişikliklərdən asılı olmayaraq bu gün də dəyərlidir. M.Seyidbəylinin rəhbərliyi altında institut elmi təkcə ideyaların tarixi kimi deyil, həm də cəmiyyəti, mədəniyyəti və dövlət qurumlarını formalaşdıran bir struktur kimi öyrənib.

Məryəm Seyidbəyli Bakı Multikulturalizm Mərkəzinin işində fəal iştirak edib, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Beynəlxalq Əlaqələr şöbəsi ilə əməkdaşlıq edib və beynəlxalq konfranslarda və elmi forumlarda Azərbaycan elmini layiqincə təmsil edib. O, beynəlxalq əlaqələri ardıcıl olaraq möhkəmləndirib və xarici universitetlər və tədqiqat mərkəzləri ilə əməkdaşlıq inkişaf etdirərək, Azərbaycan tarix elminin qlobal akademik arenada mövcudluğunu təmin edib. O, Beynəlxalq Elmlər Akademiyaları Assosiasiyasının üzvüdür və müxtəlif ölkələrin elm tarixi sahəsində tədqiqat mərkəzləri ilə fəal əməkdaşlıq etməyə davam edir. Onun mükafatları siyahısına elmə verdiyi töhfələri, mənbəşünaslığın inkişafı və mədəni yaddaşın qorunmasını nəzərə alan milli və beynəlxalq mükafatlar və medallar daxildir.

M.Seyidbəyli otuzdan çox kitabın müəllifi və həmmüəllifidir ki, bunların hər biri müvafiq elm sahələrinə əhəmiyyətli töhfədir. Onun elmi işləri Azərbaycanın akademik ictimaiyyətində xüsusi yer tutur. Məryəm Seyidbəylinin şərqşünaslığa, mənbəşünaslığa, diasporşünaslığa və elm tarixinə verdiyi töhfələr yeni tədqiqat sahələrini formalaşdırıb, metodoloji qaydalar müəyyən edib və humanitar biliklərin üfüqlərini genişləndirib.

Onun yolu tək bir sahə ilə məhdudlaşmayan bir alimin yoludur: şərqşünas, tarixçi, tərcüməçi, elmi təşkilatçı və əlyazma irsinin tədqiqatçısı - Məryəm Seyidbəyli bunların hamısıdır. Onun işinin əsas məqsədi ölkənin elmi, mədəni və sosial inkişafının vahid mənzərəsini yenidən qurmaq, Azərbaycanın elmi irsini qorumaq və anlamaqdır. Onun işi ölkənin zəngin irsini gələcək nəsillər üçün qoruyacaqdır və alimin özü də artıq elmi işləri milli elmi ənənənin bir hissəsinə çevrilən tədqiqatçılardan biridir.

Yetmiş il insanın böyüklüyünü qiymətləndirməyə imkan verən bir mərhələdir. Məryəm Seyidbəyli zirvəsində bu böyüklük yalnız onun işinin həcmi ilə deyil, həm də müasir humanitar elmlərə təsiri ilə müəyyən edilir. O, elmi işləri milli elmi ənənəni formalaşdıran və gələcək nəsillər üçün təməl qoyan tədqiqatçılardandır. Eyni zamanda, Məryəm Seyidbəyli əsl ziyalı obrazını təcəssüm etdirir: onun yüksək akademik mədəniyyəti, aydın peşəkar mövqeyi, həmkarlarına hörmətli münasibəti və elmi ictimaiyyətdə məsuliyyətli davranışı dərin hörmət və səmimi heyranlıq oyadan bir alim obrazını yaradır.

Nigar GÖZƏLOVA

AMEA Tarix və Etnologiya İnstitutunun sektor müdiri, tarix elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2025.- 3 dekabr(№220).- S.14.