Zaman sadəcə keçmişdən ibarətdirsə...

GEORGİ QOSPODİNOVUN "ZAMAN SIĞINACAĞI" ROMANINA BİR BAXIŞ

Xatırlamaq gələcəyi yenidən yaratmaqdır. Xatırlamaq həm də keçmişi bugünkü hisslərinə uyğun redaktə etməkdir. Xatırlamaq hər şeydən əlini üzəndə həyata yenidən bağlanmaqdır. Və xatırlamaq yaşamaqdır. Xatırlamaq zamanın sadəcə bir formasının olduğunu sübut edir - keçmiş. Biz də keçmişin fabrikləriyik. "İnsan ən yaxşı zaman maşınıdır... Keçmişin canlı maşınlarıyıq, başqa nə ola bilərik? Biz vaxtı yeyib keçmişi istehsal edirik. Ölüm belə çarə deyil buna. İnsan özü gedir, amma keçmişi qalır..."

Kiminsə ağlında, rəsm albomunda, video fayllarında, gündəliyində qeyri-müəyyən bir vaxta qədər yaşayır. Borxes deyirdi: "Biz yadda saxladıqlarımızın cəmiyik. Biz qeyri-sabit formalardan və qırıq güzgü yığınlarından ibarət xəyali bir muzeyik".

Unutmaq, xatırlamaq, yaddaş və zaman ədəbiyyatın heç vaxt köhnəlməyən, yazmağa sonsuz şeyləri olan, hətta zamanla inkişaf edib fərqli mövzulara çevrilən çox məhsuldar sahələridir. Prustun "İtirilmiş zamanın axtarışında" və Borxesin "Yaddaş və Funes"i bəlkə də ağla gələn ən parlaq nümunələrdir. Amma təbii ki, çağımızın problemlərindən birinə çevrilən yaddaş itkisinin təkcə ədəbiyyatın deyil, həm də fəlsəfənin, incəsənətin də mövzusu olduğunu unutmaq olmaz.

Bütün bunlar haqqında bizi yenidən düşünməyə vadar edən təbii ki, Georgi Qospodinovun 2023-cü ildə Beynəlxalq "Man Booker" mükafatını qazanmış "Zaman sığınacağı" romanıdır. "Zaman" bir işin, hadisənin, hərəkətin keçmiş olduğu, keçdiyi və ya keçəcəyi dövrdür. Aristotel zamanı dilimizə "an" kimi tərcümə olunan "nun" adlandırdığı anlayışla izah edir. O, zamanın ölçülməsini iki an arasında baş verən hərəkət kimi təyin etdi və vaxtı təyin etməyə çalışarkən "hərəkəti" mərkəzi nöqtəyə qoydu.

Konseptual olaraq, zaman daimi axan və dəyişmə vəziyyətindədir. Bu, əvvəldən sonraya, keçmişdən gələcəyə hərəkət edən dinamikdir. Prezentizm anlayışını insanlara təlqin edən Yeni Əsr modernləşmə və rəqəmsallaşma ilə bütün həyatımızı və vərdişlərimizi dəyişdi. İnsanın təbiətə və dünyaya hakim olmaq həvəsi texnologiya ilə özünü məhv edən ölçülərə çatmışdır. İndiyə fokuslanan bir dünyada keçmiş artıq etibarlı olmayan, köhnəlmiş, ölü zamandır. O, anın ruhuna uyğun olaraq daim yenidən yazılır. Məkanlar və obyektlər yenilənir və zamana uyğunlaşdırılır.

Qospodinov həm də bizi keçmiş günləri xatırlamağın, yaşatmağın və unutmamağın dərin sularına aparır. Hekayənin gedişatında müəllifin yolları keçmişə aludə olmuş personaj Qaustinlə kəsişir. Quastin keçmişdə ilişib qalmış zamansız bir insandır. Keçmişindən hər şeyi toplayaraq həyatını yaşayır. O, xatirələri, əşyaları toplayır. Xüsusilə İkinci Dünya müharibəsinin sarsıdıcı təsirlərindən sonra gələcəkdən qoparaq keçmişə sığınıb. "Mütləq olan bir şey varsa, o da keçmişdir . Keçmişdəki əlli il gələcək əlli ildən daha təhlükəsizdir".

Qospodinov yaddaşını itirmək üzrə olan amneziyadan əziyyət çəkən xəstələr üçün dövrün alzheymer xəstəliyi əsasında yaratdığı uydurma personaj Quastin ilə keçmişin klinikasının açılması üzərində işləməyə başlayır. Klinikanın hər mərtəbəsində onillik tarix yaradılır. Altmışlar, yetmişlər, səksənlər olacaq. Bu mərtəbələr o dövrə aid əşya və əşyalarla bəzədilib. Otaqlara o günün qəzetləri qoyulur, radioda o dövrün musiqiləri səslənir. Klinikaya gələn xəstələrə bu mərtəbələrdə ekskursiya edilir. İtirdiyi vaxtları və xatirələrini yaradılmış keçmişlərdə axtaran xəstələr tapdıqları zamanda qalır və ömürlərinin sonuna qədər orada yaşamaq istəyirlər. Klinik praktikada biz obyektlərin, təsvirlərin və dilin xatırlamağa necə təsir etdiyinin də şahidi oluruq. Bu da romanın qısaca məzmunu.

Keçmiş bütün həyatları sovurur. Ancaq unutmaq bəzən xatırlamaqdan daha çətindir. Texnologiyanı və onun yaratdığı rahatlığı, interneti və sosial şəbəkələri həyatımızdan çıxarmaq həm istehsalçıları, həm də istifadəçiləri getdikcə daha çox narahat edir. Buna baxmayaraq "keçmiş otaqları" həyatın özünə çevrildi və geri dönüşü olmayan bir yola girildi. Bütün bunlar indi zamana uyğun yaşayan ölkələri təhdid etməyə başlayıb.

Müəllif bu andan öz daxili dünyasına çəkilir, klinikalara daha gənc və iddialı həkimləri təyin edir. O, yaddaş itkisinə qarşı şəxsi təcrübələrini yoxlayır və qaçılmaz sonla üzləşir. Quastin bütün sirri ilə yenidən yoxa çıxır. Quastin və onun xatirələri yoxdursa, baş qəhrəman unudulmaq qorxusuyla üz-üzədir. "Əgər kiminsə yaddaşında zərrə qədər yerimiz yoxdursa, yada düşmürüksə, bizi gələcəyə aparan keçmiş hekayələrdə deyiliksə, həqiqətən varıqmı?" Yaratdığı metafantastikada müəllif daim dəyişən və inkişaf edən xarakteri ilə bizi məkanlara və zamanlara səyahətə çıxarır. Romanın dastançıları da daim dəyişir. Fasilələr zamanı müəllif də romana qoşulur və mətnə rəhbərlik edir. Metafantastikanın alt mətnlərinə daha dərindən baxdıqda, Borxesin zaman fəlsəfəsinin romana istiqamət verdiyini görmək mümkündür. "Zaman sığınacağı" keçmişin həyatımızı qat-qat necə yığdığını və istiqamətləndirdiyini, bunun sadəcə itirilmiş zaman olmadığını, zaman anlayışında yerlərin, əşyaların və dilin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu izah edən bir vaxt fəlsəfəsidir.

Xatirələrimiz və keçmişimiz rəqəmsal həyatımızın bizə verdiyi rahatlıq tərəfindən məhv edilir. Xatirələrimizi və ümidlərimizi əl ölçüsündə cihazlara yerləşdirməklə biz istədiyimiz vaxt və yerdə səyahət edə bildik. Keçmiş heç vaxt getmir, ömrümüzün sonuna qədər içimizdə yaşamağa davam edir. Siyasi tariximiz nə qədər yenidən yazılsa da, unutmasan, yaşaya bilməzsən" deyilsə də, keçmişimizi, xatirələrimizi məhv etmək üçün nə qədər səy göstərilsə də, keçmiş həyatımızın güzgüsü olaraq qalacaq. Bu qarmaqarışıq və aqibəti nikbin görünməyən dünyada keçmişə sığınmaq, əslində, o qədər də pis fikir deyil. Romanda deyildiyi kimi: "Vəziyyət sadədir, əgər gələcəyin yoxdursa, səsini keçmişə verirsən".

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet .- 2025- 1 fevral(№19).- S.19.