"Kos-kosa"

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı sənətşünas Səbinə Qarayevadır. Onunla Xalq rəssamı Əzim Əzimzadənin "Kos-kosa" əsərindən danışmışıq.

Əzim Əzimzadə 1880-ci ilin may ayında Bakının Novxanı kəndində anadan olub. Atasının etirazına baxmayaraq, ibtidai təhsilini rus-tatar məktəbində alıb. O, yaradıcılığı boyu əsrlərdən bəri formalaşan Təbriz Azərbaycan miniatür və rus rəssamlıq məktəblərinin ənənələrindən bəhrələnib. Ə.Əzimzadə rəssamlığa ilk dəfə məşhur "Molla Nəsrəddin" jurnalında əsərlərini dərc etdirməklə başlayıb. 1906-cı ildən "Molla Nəsrəddin", "Baraban", "Zənbur", "Tuti", "Kəlniyyət" və sair jurnalların səhifələrində satirik qrafik karikaturalarını nəşr etdirən rəssam Azərbaycan satirik qrafikasının əsasını qoyub.

- Səbinə xanım, "Kos-kosa" əsərində Əzim Əzimzadə yaradıcılığına xas olan hansı xüsusiyyətlər öz əksini tapır, yaxud da istisna təşkil edir?

- Əzim Əzimzadənin əsərlərinin əsas mövzusunu sosial təzadlar, adətlər və xalqın məişəti təşkil edirdi. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin mənfi ünsürləri - xəsis tacirlər, fırıldaqçı din xadimləri, şarlatanlar onun satirik qələminin hədəfində idi. Yaradıcılığına diqqətlə nəzər yetirdikdə görə bilərik ki, mənfi surətləri gah kəsərli yumor, gah yumşaq kinayə ilə kəskin satira atəşinə tutur. Rəssam "İt boğuşdurma", "Kişi arvadını döyür", "Varlı evində toy", "Kasıb evində toy", "Su üstündə dava", "Köhnə bakılılar" kimi əsərlərində müxtəlif sosial təbəqələrə məxsus tiplərin iç üzünü açaraq qadın hüquqsuzluğuna, ədalətsizliyə qarşı çıxış edirdi.

"Kos-kosa" əsərində isə Əzimzadə satirik, fırıldaqçı din xadimlərindən yox, məhz adətləri özündə birləşdirən qışın ölümü, yazın başlanğıcından danışır. Gördüyümüz qrafik rəsmdə Novruz bayramı ilə əlaqədar açıq havada keçirilən ənənəvi meydan tamaşalarından biri təsvir olunub. Bu mərasim tamaşası qışın yola salınmasını, yazın qarşılanmasını simvolizə edib. Mərasimdə qışın rəmzi olan Kosa adlı mifik və simvolik personajın müqəvvası düzəldilərək musiqi, şeir, zarafatlarla müşayiət olunur və izdihamlı küçələrlə gəzdirilirdi. Tamaşanın sonunda Kosanın müqəvvası Novruz tonqalında yandırılırdı. Bununla da yazın, günəşin, istinin qış üzərində qələbəsi simvolik tərzdə canlandırılırdı.

Hələ ötən əsrin otuzuncu illərində milli rəssamlığımızın lideri olan Əzim Əzimzadə dolayısı qadağalara baxmayaraq, bir neçə əsərini Novruz bayramına həsr etmişdi. Onlardan biri "Od çərşənbəsi", digərləri "Kəndirbazlar" və hazırda söhbət açdığımız "Kos-kosa" əsərləridir.

- Tablo harada saxlanılır?

- "Kos-kosa" əsəri 1930-cu ildə kağız üzərində sulu boya ilə təsvir edilib və Azərbaycan Milli İncəsənət muzeyində qorunur.

- Əsərin kompozisiyası haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Tabloda bayram ab-havası təsvir olunub - kimisi şeir deyir, kimisi tütəkdə musiqi ifa edir, uşaqlar Kosanın qarşısında musiqi sədaları altında oynayır. Rəssam tabloda dar küçədə insanların bir araya toplanaraq bayram sevincini ifadə etdiklərini, yazı qarşılamağa hazır olduqlarını göstərməyə çalışıb.

Kosa üzündə tük bitməyən, yaxud seyrək tük bitən qoca adama deyirdilər. Qış vaxtı yarpaqsız ağacları, gül-çiçəksiz və həyatsız torpağı rəmzləşdirən Kosa bu fəslin antropomorfik personifikasiyası idi. Rəssamın "Kos-kosa" əsəri etnoqrafik xarakter daşımaqla Novruz bayramında keçirilən, Kosanın şadyanalıqla, kütləvi şəkildə yola salındığı bu xalq tamaşasını dəqiqliklə əks etdirir.

Əsərdə gördüyümüz hər bir detalın öz mənası, verdiyi mesaj var. Məsələn, Kosanın üzlüyü (maskası) təbiət ruhuna olan bağlılığı bildirir, kürkü tərsinə geyinməsində də müqəddəslik mənası var. Çirkin və çəlimsiz olması ətrafdakı insanları güldürmək üçün deyil, Kosanın gizli dünya, şər məkan ilə əlaqəsi kimi izah edilə bilər. Kosanın belinə zınqırovlu kəmər bağlaması, üstəlik, boynunda zınqırov asması mifoloji aspektdə ritual mahiyyəti olan oyun kimi başa düşülür.

- Tablonun rəng həlli necədir?

- Rəssam əsərdə isti rəng tonlarından istifadə edib. Zəngin rəng tonları tablonu daha da canlı formada göstərib. Burada sarı, geyimlərin üzərində qırmızı, göy, qəhvəyi, qara və boz rənglərdən istifadə edilib. Bu da təsadüfi deyil. Rənglərin enerjisindən dolayı əsərdə yazın gəlişini hiss edirik.

- Sizcə, bu rəsm bizə nə deyir?

- Xalq şənliklərini hər zaman işıqlandıran Əzim Əzimzadə milli bayramların, adət-ənənələrini bir sıra epizodlarını təsvir edib. Ümumiyyətlə, Novruz bayramının doğurduğu nikbin duyğuların bədiiləşdirilməsi rəssamlarımızın yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Ötən əsrin altmışıncı illərində Novruzun ümumxalq bayramı kimi qeyd olunması onun tarixinə rəssamlarımızın müxtəlif nəsillərinin bədii münasibətini şərtləndirmiş oldu. Bunun nəticəsində xalqımız üçün çox əziz olan bu bayramın tarixini yaddaşımızda əbədiləşdirən, özünəməxsus ənənələrini əks etdirən əsərlərdən ibarət bədii "Novruz ensiklopediyası" yarandı. Bu tabloda da xalqımızın Novruz bayramına yüksək dəyər verdiyini görə bilirik.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet .-2025.- 12 fevral(№26).- S.12.