Həqiqət meyarına söykənən poeziya

Xalq şairi Nəriman Həsənzadə şair, publisist, dramaturq, tərcüməçi, nasir kimi çoxşaxəli yaradıcılığa malik, elmi, pedoqoji, ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə Azərbaycan tarixində mühüm rolu olan bir ziyalıdır. Cəmiyyətin düzgün formalaşmasında, vətən sevgisinin insanların ürəyində alova çevrilməsində poeziyanın, onu yaradan şairin, yaşadan oxucuların rolu az deyildir. Bu mənada Nəriman Həsənzadənin şeirləri ilə bərabər, geniş diapazonlu yaradıcılığı ötən əsrin yarısından üzü bəri söz, fikir müstəvisində xalqın, vətənin, dövlətin müdafiəçisinə, enilməz əsgərinə çevrilir. Şair özü isə filosof, tarixçi, ədəbiyyatşünas alim, xalq diplomatiyasının müdrik, uzaqgörən, səmimi və yüksək mənəviyyatlı şəxsiyyəti təsiri bağışlayır. O, yaradıcılığın hansı sahəsindən və dünyanın hansı ölkəsində qələmə güc, sözə qüvvət verməsindən asılı olmayaraq əsl azərbaycanlı kimi həqiqət meyarına söykənir.

Xəlqilik, folklora bağlılıq Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin kiçik yaşlarından başlayan ta istedadının işığı ilə yarıb keçə bildiyi zülmətli və əzablı uzun bir dövrü, ömrünün yetkin və müdrik çağlarında qazandığı uğurları ilə yoğrulan yaradıcılığının başlıca xüsusiyyətlərindən biridir. Həmişə xalqının, millətinin ən sadə təbəqəsinin əhatəsində olması onu insanların dərd-sərini, istək və arzularını yüksək intellektə malik ziyalıdan tutmuş ucqar kənd adamına qədər başa düşəcəyi bir dildə yazmasına əsas zəmindir.

Nəriman Həsənzadə Ağstafa rayonunun Poylu kəndində dəmiryolçu ailəsində anadan olub. Yaradıcılığı folklorumuzdan qaynaqlanır. 70 illik yubileyi ilə bağlı verdiyi müsahibədə şair belə deyir:

"Kəndimizdə Çoban Əfqan adında bir kişi olub. O, Kür qırağında heyvan otararmış. Bir gecə həmin çoban anamın yuxusuna girib deyir: "Sənin oğlun şairdi, ona ilhamı mən verirəm. Oğluna denən, mənə bir şeir yazsın". Başqa bir müsahibəsində isə: "6-cı sinifdə oxuyanda "Ağlaram" adlı şeir yazdım. Vidadinin şeirinə nəzirə. Elə indi də ağlayıram". - cavabını verir. Kiçik ikən atasız qalan, anasının bişirdiyi sac çörəyini satmaqla ailəsinə kömək edən Nəriman həyatın acılarını ürəyindən sızan misralara boşaldır.

40-cı illərdə iki onillik boyu türkçülüyü, azərbaycançılığı, islam dəyərlərini məhv etmək üçün kifayət qədər iş görən sovetlər, akademik İsa Həbibbəylinin təbirincə ifadə etsək, "Azərbaycan ziyalılarının hamısına birmənalı şəkildə yalnız ideoloji funksiya yerinə yetirən vasitə kimi" baxıldı. Şair və yazıçıların qütbləşdirilməsi, bir-birinə qarşı qoyulması ideoloji şüarlarla pərdələnirdi. Əsasən feodal zülmündən, xanlıqlar dövrünün hərc-mərcliyindən giley-güzar, millətin keçmişindən doğan kədər və ümidsizlik mövzusunda yararlı nümunələr təbliğ olunurdu! Yəni bu milləti yalnız sovet quruluşu "aydınlığa" çıxarıb ideyasına güc verilirdi.

Bir əsr ömür sürən Molla Vəli Vidadi Səfəvi bəylərindən nüfuzlu ailənin varisi idi. Allah-təala aşığa hər şey verir, - var, sərvət, istedad, uzun ömür! Məhz belə nüfuz sahibinin keçmişi lənətləməsi sovetlərin xeyrinə işləyirdi. Gənc Nəriman bu siyasi riyakarlığı anlaya bilməzdi. Anasının, sonradan özünün Çoban Əfqanı yuxuda görmələri buta verilməsi mifoloji amillə bağlıdır: "70 yaşıma çatanda onu yuxuda gördüm. Ortayaşlı, saqqallı bir kişi "Çoban əfqan mənəm" dedi, - damcılı bulaqdan bir dolça su doldurub mənə uzatdı ki, iç". Buta adətən dastanlarda süjet xəttinə daxil mifoloji hadisə kimi sevənlərin münasibətlərinin ilkin mərhələsində yuxu vasitəsi ilə gələn sədadır. Mənasının dərinliyi daşıdığı "sirli yaddaşın" kibernetik xüsusiyyətlərdən irəli gəlir. "Buta" haqqında semantik anlamlar onun görünən tərəfidir. Nəriman Həsənzadə Çoban Əfqanı unuda bilmir, sonradan onun bir neçə şeirini toplayıb çap etdirir. Qəribədir ki, kənd çobanının da şeirlərinin biri məhz "Ağlaram" adlanır.

Varlılar alandı, biz də satılan

Ünüm asimana yetər ağlaram.

3 yaşında ilk şeiri məktəbin divar qəzetində işıq üzü görən N.Həsənzadə ədəbiyyatı, folkloru yaxşı mənimsəmişdi. "Ağlaram" qoşması da dərd yükünü daşımağa alışmış, həm də oxumağa maraq göstərən Nərimanın ürəyinə yatmışdı. Nəriman bu şair "ağlama"sında özünün, həmkəndlisinin taleyini görürdü.

Hər bir şairin yaradıcılığında folklor motivlərini təhlil etmək üçün ilk növbədə onun həyat və fəaliyyətinə təsir edəcək başlıca amilə - dövrə və mühitə, özü də zamanın reallıqlarına vararaq diqqət yetirilməlidir! Bu mənada xalq şairinin uşaqlığı repressiya, yeniyetməliyi müharibə illərinə təsadüf edib, gəncliyi siyasi təlatümlərdə keçib, istedadının çağladığı illərdə isə sevimli Sarasının mənəvi sarsıntılarını yaşayıb.

Şairin yaradıcılığını təhlil edən professor Buludxan Xəllov yazır: "N.Həsənzadə öz butası ilə ədəbiyyatımıza gələn, ilham pərisi bu butadan qaynaqlanan və ədəbi taleyi təbii olan sənətkarlarımızdan biridir".

Onun böyüyüb boya-başa çatdığı, ilk təhsilini aldığı mahal sazlı-sözlü olması ilə fərqlənirdi. Təbii ki, yaradıcılığının qaynayan dövrü Bakı mühiti ilə bağlıdır. O, burada istedadlı şairlərin əhatəsində oldu, İsmayıl Şıxlı, Mir Cəlal Paşayev kimi böyük yazıçılarımızın qayğısını üzərində hiss elədi, Osman Sarıvəlli, Xəlil Rza, Nəbi Xəzri, Bəxtiyar Vahabzadə... ilə dostluq münasibəti yaranır. Yazdığı şeirlər dillər əzbəri olur. Yaradıcılığına maraq da əsasən nəzm və nəsr əsərlərinin dil sadəliyi, məntiq, məna və rəng çalarları şeirlərinin başlıca leytmotividir. Atalar sözləri və məsəllər, dastan motivləri, deyimlər folklorumuzdan qaynaqlanır.

N.Həsənzadə kitablarının qiymətdə hamıya əlçatan olmasını istəyir. Çünki şeir gecələrində, oxucularla görüşlərində necə sevildiyini, yaradıcılığına maraq göstərildiyini hiss edirdi. Lakin "ucuz ətin şorbası olmaz" atalar sözünü N.Həsənzadə öz kitablarına aid etmək istəmir:

"Mənim kitabımı ucuz eyləyin,

tələbələr üçün, fəhlələr üçün,

hardasa, lap kasıb bir nəfər üçün,

maaşı aşağı olanlar üçün,

şəhərdə kirayə qalanlar üçün,

çörək qiymətinə, duz qiymətinə,

qoy sonra qalxsın o öz qiymətinə".

"Kitablarımı ucuz eyləyin" ifadəsinin çörək və duz qiymətində mənaca ən böyük dəyərini verir. Məlumdur ki, folklorumuzda çörək və duza verilən qiymət çox yüksəkdir. Şair də bu münasibətdən məharətlə bəhrələnir. Budur Nəriman Həsənzadə şeirinin hikməti!

Elə taleli yaradıcı insanlar var ki, onların həyatı məhəbbət və ya faciə dastanları üçün əsl mövzu ola bilər. Acı talelər yaşamış Müşfiq-Dilbər, Cavid-Müşkinaz, Əhməd Cavad-Şükriyyə cütlüklərinin, Nəriman Həsənzadə-Sara sevgisinin timsalında dastana dönmüş talelər ədəbiyyatşünaslığın, bütövlükdə tariximizin ən zəngin səhifələrindəndir. Professor B.Xəlilov əmin olduğunu bildirir ki: "Dastan yaradıcılığı üçün adətən belədir: hadisələr bir müddət xalqın hafizəsində yaşayır, dildən-dilə keçir, dastan şəklinə düşür. Xalq öz istək və arzularını da əlavə etməklə "Nəriman və Sara" dastanını yaradacaq, heç şübhəsiz, onun variantları da formalaşacaqdır".

N.Həsənzadə etiraf edir ki, Sara xanımla 26 illik birgə yaşayışı zamanı, yəni sağlığında ona şeir həsr etməyib. Xanımının əlacsız halı və cismani yoxluğu ona sevgi dolu kədərli şeirlər yazdırır. Xəstənin qızdırmalı olması el deyimində "od tutub yanmaq", "alışıb yanmaq" və s. müxtəlif cür səsləndirilir. Şair "Kaş o deyən olsun" şeirində bunu öz təxəyyülü ilə yozur:

Yanır meşələrin cökəsi kimi,

közərə-közərə hərdən həsdəyir.

Bəxti yıxılıbdı kölgəsi kimi,

Özü ayaq üstə durmaq istəyir. (Səh. 40)

"Bəxti ayaq üstə olmaq", "bəxti yeyin" kimi xalq deyimləri dilimizdə yer almış ifadələrdəndir. Şair folklordan bəhrələnərək gözəl şeir yaradır. "Taleyim" şeirində buna rast gəlirik:

Heç igiddən bəxtin üzü dönməsin,

ocağının odu-közü sönməsin.

Gözə kölgə, üzə bulud enməsin,

yalvardıqca qan-qan deyir taleyim. (41)

Şeirin üç misrası alqış, son misrası özündə dərin mənalı ağı kimi səslənir. Şairin təbirincə, insan gözü kölgəli, üzü tutqun olmasın. H.Həsənzadəni bu hala gətirən onun günahları yox, can sirdaşının çarəsiz durumudur. Şair o dərəcədə milli şairdir ki, onun hər bir şeirində bu və ya digər mənada folklor motivləri tapmaq olar, o qədər xəlqidir ki, onun şeirlərinə hopan fikirlər zərbi-məsələ çevrilə bilər. Bu prosses xalq şairinin yaradıcılığına hər dəfə müraciət etdikcə üzə çıxa bilər. "Gözə gətirdim səni" şeirinin sərlövhəsindəki folklora müraciət şeirin sonundakı misra ilə yekunlaşır:

"Gərək gizli saxlasın

insan məhəbbətini.

Gör harda biz unutduq

bizim el adətini". - misraları kimi.

(səh 42)

N.Həsənzadənin şeirlərində "xəstədir xəstəyə baxan", "doldurub dolçamızı, tez dalımca su atdın", "kitab da bir ömrün vəsiqəsidi", "yazana min rəhmət, deyənə əhsən", "baş saxlayıb başsızlara baş əyənlər" və s. kimi xalq deyimlərinə hər bir şeirində rast gəlmək olar. Bu misralarda xalqın ruhu aşkar hiss olunur, ancaq bu ruh xalq şairinin istedadında zənginləşir, bədiiləşir, məzmun və məna vəhdətini özündə-sözündə yoğurub oxucuya təqdim edir.

Gözümün ağı sən, qarası torpaq

Gör harda bükdülər ağı qaraya!

("Zülmətdə işıq", s. 70)

lll

Ha yalvardım, ha çağırdım, ay Sa..ra!..

Darıxmağa həyanımız, a laylay,

ayrı düşən ünvanımız, a laylay!

("Laylay", səh. 81)

lll

İkinci sırada şairlər gələr

birinci sırada peyğəmbər olsa!

("Şeyxim", s. 143)

N.Həsənzadə bütün yaradıcılığı boyu xalq yaradıcılığına, folklora müraciət edir, milli adət-ənənələrə sadiq qalmağı, elə-obaya söykənməyi məsləhət bilir. Onun nəsihətamiz şeirləri çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ayrılmaz bir parçasıdır, çünki özü demişkən:

Bir insan ömrünü girov qoymuşam,

Bir şair ömrünü yaşatmaq üçün!

Xalq şairinin mənalı ömrü onun səmimi şeirlərində, çoxşaxəli yaradıcılığında daim var olub, var olacaqdır.

Mahir CAVADLI

AMEA Folklor İnstitutu

525-ci qəzet .- 2025.- 18 fevral(№30).- S.13.