"Tarix cavab verər bu böhtanlara..."

KLASSİKLƏRƏ MÜNASİBƏTDƏ BÜTLƏŞDİRMƏ VƏ ŞEYTANLAŞDIRMA CƏHDLƏRİ HAQQINDA BİR NEÇƏ SÖZ

Esse

Ötən əsrin otuzuncu illərində (lap dəqiqi - 1936-cı ildə) "Quzeyin faşist dahisi" Hamsunun "Dairə qapanır" romanında Abel Brodersen saxtakarlıqlardan imtina edərək sosial qəbuledilmə yerinə daxili təslimiyyətə - insan ruhunun sirli aləminə yenidən boyun əyəndə, məsafəcə minlərlə ağac bəridə yerləşən bir ökədə elə o illərdə (lap dəqiqi - 1937-ci il) bir Azərbaycan Vurğununun "Vaqif"i "Şair, hökmdarın hüzurundasan" "xəbərdarlığını" almasına baxmayaraq, "Əyilməz vicdanın böyük heykəli" deyib baş qaldırmışdı - görünüşdə Qacara, daxilən Stalinə - Qacardan daha amansız, daha qəddar olana... Hamı üçün son dərəcə ziddiyyətli, ağır və böhranlı "desəm, öldürərlər, deməsəm, ölləm" dövrü idi... Amma bariz bir fərqi diqqətdən qaçırmaq olmaz: Hamsun açıq-aşkar şəkildə "heç nədən peşman deyiləm, vicdanım təmizdir" özünəbəraəti ilə ümumbəşəri bəlaya - faşizmə könüllü tapınanda, repressiya cəza maşını ilə burun-buruna dayanan Vurğun "Vaqif"in tərtəmiz, misilsiz Azərbaycan dili ilə fikrini çatdırmağa çalışırdı. Amma könüllü seçim etməklə bəzən mədh etməyə məcbur qalmaq ayrı - ayrı anlayışlardır... Könüllü seçim etdiyinə görə idi ki, norveçli "Hitler heyranı"nın kitablarını həmvətənləri gətirib qapısının önünə atıb gedirdilər, poçtla ev ünvanına göndərirdilər. Nə bir gurultu, nə bir dava-mərəkə - sakitcə. Bu, əslində mütləq zərurət olmadan nədənsə şərin tərəfində durmağı seçib zamanında "Aclıq"la imtahan olunub dünyaya səs salan yazıçını səssizcə "öldürmək" idi... Əslində o elə öz-özünü öldürmüşdü - Nobel mükafatının medalını Hitlerə ərməğan olaraq göndərəndə və nasistlərin "böyüyü" intihar edəndə ona yazdığı nekroloqla...

Vilayət Quliyevin "Ədəbiyyatda Nobel mükafatı laureatları" kitabında da oxuyuruq: "İllər keçdikcə Hamsun yaradıcılığında bədbin, qaranlıq səhifələr çoxalmağa başlamışdı". Təəccüblüdürmü? Deyil... Bütün bunlardan sonra özünə qarşı yönələn ittihamlarla əlaqədar "Ot basmış cığırlarla" "getmək üçün" özünü müdafiə eləməli olmuşdu... Seyfəddin Hüseynlinin "Tərcümə təcrübələri" kitabında yer alan Avstriya yazıçısı Tomas Bernhardın "Hamsunun son günləri" essesində də əslində çoxdan "ölmüş", həkim komissiyasının "əqli deqradasiya" diaqnozu ilə sadəcə fiziki mövcudluğunu saxlayan yazıçının mənəvi miskin və düşkün son günlərinin ədəbi mənzərəsini "görürük"...

Fəqət bu acınacaqlı mənəvi düşkünlük də Hamsunun ədəbi irsinin beynəlxalq miqyasda təbliğinə, yüksək tutulmasına mane olmayıb. İsveç Akademiyasının üzvləri bir vaxt Hamsunu "harada yaşamasından, hansı işi görməsindən asılı olmayaraq bütün insanların həqiqi həyat hekayəsi"ni yazan müəllif olaraq Nobellə mükafatlandırmışdılar. Onun sonrakı ictimai-siyasi seçimi öz ədəbi platformasına hər nə qədər zidd olsa da, kimsə Hamsunun yazıçı kimliyini, yaradıcılığını silib-süpürüb bir kənara atmaq yolunu seçməyib. Bu məsələlərə obyektiv-neytral yanaşmağa çalışaraq deyiblər, yazıblar... Tarixi aspektdən mübahisəli fiqur olsa da, ədəbi baxımdan onun irsini müəllifin yer aldığı qaranlıq tərəfə tolazlamayıblar, dövrün, şəraitin və empatiyanın imkan verdiyi qədər dürüst yanaşıblar. Nə yaradıcılığına görə mifləşdiriblər, nə də siyasi əqidəsinə, şəxsi seçiminə görə dibsiz quyulara atıblar. Faşizmə tapınan söz ustasına sadə xalq da öz etirazını sivil şəkildə bildirib. Aqressiya, təhqirlər, alçaltmalar, mənəvi sui-qəsdlər olmadan... Çünki yaradıcılığın üzərində bəşəri, yaxud klassik yarlığı varsa, tarixin qatlarından adlayıb bugünümüzə qədər gəlib çıxa bilirsə, deməli, zamanın sınağından keçib. Belə ədəbi irs vaxtın və məkanın sərhədlərini aşaraq insan ruhunun ən dərin sirlərini və düşüncələrinin sonsuz qatlarını üzə çıxaran əbədi bir miras olaraq təkcə öz dövrünü deyil, zaman-zaman bəşəriyyətin təfəkkürünü formalaşdırır, sonrakı dövrlərin də çağırışlarına, arzularına nüfuz etməyi bacarır. Və bu kitablar arası rəngbərəng əlfəcinli, qatlaqlı, oxunmaqdan cildi aşınmış da vəziyyətdə olsa, evdəki kitabxanalarımızda ən gözəgəlimli yerlərdə qərar tutublar... Dünyada yalnız məxsusi araşdırmaçılar, ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər, salnaməçilər, tarixçilər - bir sözlə, "işi bilənlər", "söhbətdən agah olanlar" hərtərəfli tədqiq edərək belə mübahisəli şəxsiyyətlərin yaradıcılığının elmi, bədii, tarixi, fəlsəfi, psixoloji dəyərləndirmələrini də çox etik, əxlaqi, insani baxımdan ən yüksək səviyyədə təqdim edirlər. Səhvlərinə, yanlışlarına göz yummadan, amma şəxsiyyətinə də toxunmadan (istisnalar olanda da onlar ümumi prinsipial qaydaya xələl gətirmir) peşəkar yanaşması sərgiləyirlər.

Bizdə bu baxımdan da vəziyyət xeyli fərqlidir. Qafqazlı temperamentinin uclarda yaşanan emosional fonundanmı, yoxsa bəsit diletantlıqdanmı biz bu sahədə adətən bipolyar mövqedəyik: qədimi kitab səhifələri kimi saralmış tariximizi vərəqlədikcə bəzi vərəqləri ifrat sevgi göstərişi ilə, öpüb-üfləyərək çevirir, bəzilərini isə şartıltı ilə geriyə çırpırıq. Halbuki o səhifələrin də, vərəqlərin də hər biri o tarixi bütöv şəkildə tamamlayan pazlın hissələri kimidir. Hər cür rəngi, kölgəsi və aydınlığı ilə... Bizim xalq olaraq keçmişimizlə münasibətimiz heç vaxt birmənalı olmayıb: birini tac qoyub "taxta çıxarır", digərini isə yaddaşımızdan yerli-dibli silirik. Ya bütləşdirir, ya da demonizasiyaya (bir insanı yaxud qrupu pis, təhlükəli, zərərli, "yad" olaraq təsvir və ya təqdim etmək) məruz qoyuruq. Orta yolu tanımırıq, bilmirik, öyrənmək də istəmirik... Və məhz bu orta "yoldan çıxa(rıla)nlar" vaxtaşırı "orta"lığa atılırlar: adətən ədəbi, mədəni-tarixi müstəvidə artıq çoxdan zamanın mənsubiyyət şəkilçisi ilə tarixə aidiyyətlik qazananlar haqqında elmi-fəlsəfi cəhətdən əsassız, diletant qınaqlar, ittihamlar havada uçuşur. Azərbaycanın kommunist Vurğunu norveçli Hamsunun vurğun olduğu faşizmi neçə-neçə əsərində, xüsusən də "Ölüm kürsüsü"ndə, tam haqlı olaraq, qətiyyətlə damğalasa belə, bizimkini israrla ayağa salmağa çalışanlar, nədənsə, qərblini başa çəkirlər.

Artıq tarixin övladına çevrilmiş şəxsiyyətlər haqqında əsərlərinin ədəbi-bədii təhlili, tarixi aspektdən yanaşma, aid olduğu dövrün, ictimai-siyasi rejimin pəncərəsindən qiymətləndirmə qalır bir tərəfdə, kimlərsə özlərinin balaca, çirkli, bəzən də illərlə təmiz havaya açılmayan nəfəsliyindən boylanıb hansı dövrə aid olmasından asılı olmayaraq klassikaya "don biçməyə" çalışır: eskizi yox, parçası nimdaş, qayçısı paslı, ipi qırıq...

Keçmiş bugünkü ölçülərlə qiymətləndirilə bilməz, aid olduğu tarixi şərtlər konteksində dəyərləndirilməlidir. Mifləşdirmə prosesində də medalın tərs üzü çıxır qarşımıza. Orda tale amilini də, şans məsələsini də tamamilə unudub fövqəlqüvvə düzəltməyə əlləşirik. Halbuki orada da dövrün ab-havası, tarixi şəraitin yaratdığı situasiya unudulmamalıdır. Qaranlığın içindəki işığı, aydınlıqdakı kölgələri sezməkdən keçir yol. Tariximizə fərqli baxmalı və keçmişlə münasibətimizi yenidən quraraq, bu zəngin mirası yalnız müsbət və mənfi hadisələrin toplusu olaraq deyil, insan ruhunun, milli kimliyin təzahürü kimi dəyərləndirməliyik. Hər dövrün, hər hadisənin içində bizə çatası həyat dərsləri var və onları anlamaq, gələcəyimiz üçün möhkəm bir təməl qurmağımıza kömək edər. Azərbaycan ədəbiyyatında və tarixində zaman-zaman bəzi şəxsiyyətlər mifləşdirilib, onlara fövqəlinsani cəhətlər yaraşdırılıb. Halbuki hər bir insanın ziddiyyətləri, tərəddüdləri və zəiflikləri olub. Mifləşdirmənin /kultlaşdırmanın digər "təhlükəsi" isə keçmişin tənqid edilməsini çətinləşdirməsidir. Söhbət birmənalı olaraq ancaq sağlam tənqiddən gedir. Mifə çevirdiklərimizi tənqid etməyi də tabu halına gətirməməliyik. Həqiqi tarixi dəyərləndirmə həm uğurların, həm də səhvlərin analizini tələb edir. Amma kimisə bütünlüklə tarixdən çıxdaş etməyə can atmadan...

Ədəbi, mədəni, tarixi keçmişimizə nə romantik pərəstişkar, nə də qərəzli hakim kimi yanaşmalıyıq, mümkün neytral mövqe qorunmalıdır. Tarixi şəxsiyyətləri və klassik yazıçıları ifrat dərəcədə idealizə etmək də, qazıyıb bir tərəfə atmaq da eyni dərəcədə cahillikdir, empatiya yoxsulluğudur.

Bizi tariximiz formalaşdırıb, amma biz tariximizi yenidən anlamaq və düzgün şərh etmək gücünə sahibik. Klassikləri müasir dəyərlərlə oxumaq olar, amma dövrün kontekstini, o zaman qarşıda hansı "presləyici sistemlər"in olduğunu, başlar üstündən hansı Domokl qılıncının asıldığını nəzərə almadan onları qınamaq naxış deyilməyəsi yanlışdır...

Qınadıqlarımız tariximizdən çıxmış olmur, mifləşdirdiklərimiz isə heç də hər zaman həqiqi qəhrəman deyillər. Ən doğrusu, tarixi olduğu kimi görmək, tarixi şəxsiyyətləri isə ideologiyaların yaratdığı çərçivələri unutmayaraq gerçəkliyin prizmasından görüb şərh etməkdir. Bu yanaşma bizim təkcə keçmişlə deyil, həm də gələcəklə necə davranacağımızı müəyyənləşdirən əsas prinsipdir. Guya ədəbiyyatamı, tarixəmi "xidmət" etdiyini bilmədən, heç bir elmi, ədəbi, fəlsəfi diskussiya kriteriyalarına uymayan, məqsədsiz, əsilsiz şəkildə nəyi necə nə məqsədlə dediyinin fərqinə varmayan, böhtanlarla, qınamalarla, qısnamalarla keçmişi baltalayanın gələcəkdə yer alması şübhəlidir... Çünki əlahəzrət tarix də özünün sınağından çıxarıb bugünə gətirib çatdırdıqlarına sayğısız yanaşanlara hörmət etmir. Biz oxuduğumuzdan, bildiyimizdən azacıq nələrsə deməyə çalışdıq, qalanı da əvvəldən-axıra hər şeyə "Vaqif" olan tarixin öhdəsinə buraxaq: "Tarix cavab verər bu böhtanlara..."

Sevinc MÜRVƏTQIZI

525-ci qəzet .- 2025.- 25 fevral(№35).- S.11.