Yaddan çıxmayan insan...

Yenə yazmaya bilmədim. Yenə xatirə rəfimdəki günlərin seyrangahına çıxdım. Qəlbimdə ömürluk özünə yurd salan günləri, insanları, illəri xatırladım. Tələbəlik illərini...

Məni məndən alan illər. Ömrümün qızıl fəsli, göylərin yeddinci qatında uçduğum, arzularımın arxasınca yorulmadan getdiyim illər. "Alçaq dağları" yaratmağa hazır olduğum, güc duyduğum zamanlar. Yada düşəndə içimin göynədiyi, sızladığı günlər. Həyatımın bahar fəsli. Güllü-çiçəkli anlarım...

Hamı onun zəhmindən çəkinirdi. Qaşlarının ortası həmişə düyünlü olardı. İti baxışları vardı. Yuxarı kurslar da bizə ehtiyatlı olun, deyirdilər, Qulu müəllimdən qiymət almaq asan deyil. Onun dərsini yaxşı hazırlayın, dərsinə gecikməyin. Çox tələbkardır.

Sən demə, onun o qədər gözəl ürəyi, o qədər geniş qəlbi varmış ki...

Üzü dönsün ayrılığın... Nə yamandır ayrılıq, nə çətindir, nə məşəqqətlidir yurd həsrəti, vətən həsrəti... Bunu hamıdan çox bəlkə də mən bilirəm. İllərcə ürəyimdə yara açan, qəlbimi yandırıb-yaxan o ayrılıq... Gözüm baxa-baxa, əl uzatsam çatan bir yerdən insanların məcburi köçürülməsinin tarixini dəfələrcə, bəlkə də hər gün vərəqləmişəm. Dəfələrlə göz yaşıyla danışdıqlarının şahidi olmuşam. Ürəyimə yazmışam ömürlük... O insanların ürək sözlərin dinləmişəm. Dəfələrlə onlarla birgə ağlamışam. Yas tutmuşam o torpaqlar üçün. Uşaqlığımın, gəncliyimin keçdiyi o yurd üçün. Cənnət Qarabağım üçün. Üzüm gülməyib, könlüm açılmayıb... Valideynlərimin, doğmalarımın, yaxınlarımın nələr çəkdiyini mən də yaşamışam onlarla bərabər.

Qarabağımın dərdindən, şəhidlərindən, qəhrəmanlarından, qələbəsindən, məcburi köçkünlərindən düz beş roman yazmışam. Hələ də ürəyim soyumur, hələ də sakitləşə bilmirəm. Hələ də gözüm-könlüm doymur...

Yazıçı Qulu Xəlilov da yurdundan məcburi, zorla köçrülənlərdəndi. Ürəyi yurd həsrətiylə yananlardandı. Bəlkə buna görə heç zaman qaşlarının arasındakı o düyün açılmadı, ürəkdən sevinmədi, yaşadığı illərdə həsrət onu yandırıb-yaxdı. Onu dinc buraxmadı yaman ayrılıq. Xəstəliklərə düçar etdi. Bəyan etməsə də, ürəyi sızıldadı. O ayrılıq, o dərd qaşlarının arasında düyünləndi ömürlük. İçindəki dərdin, həsrətin düyünü oldu...

Mən bunu sonralar bildim. Həmişə də ona baxanda təəssüf edirdim. Soruşmaq, dərdinə şərik olmaq keçirdi içimdən. Ancaq utanırdım, çəkinirdim. Bir də dərdinin təzələnməsindən qorxurdum.

Professor Qulu Xəlilovu elə ilk gün kəşf etdim. İlk auditoriyaya girəndən. Mühazirəsini bitirən kimi kimin mövzu barəsində hazırlaşmaq istədiyini soruşdu. Heç kim başını qaldırmadı. Başımı qaldıran kimi gülümsədi, iti baxışlarıyla mənə baxdı:

- Deməli, bu qədər cəsarətlisən... Seminara sən hazırlaşacaqsan.

Dillənmədim, sözünü demişdi professor. Geri yol yox idi. Yarı qərarlı, yarı qərarsız razılaşdım. Yanımda oturan rəfiqəm məni danladı. Özünü oda atdın, dedi. Gərək başını qaldırıb ona baxaydın?

Olsun, dedim, bununla bir gün qarşılaşmaq, necə müəllim olduğunu bilməyimiz lazım idi. Bu fənni öyrənməliyik. Əgər söz Azərbaycanın jurnalistikasının, mətbuatının tarixindən gedirsə.

Çəkinsəm də, hazırlaşdım və seminarda mözunu danışdım. Heç nə demədi. Heç müdaxilə etmədi, sual da vermədi danışıb qutarana qədər. Dərsin sonuna qədər ürəyimi yedim, fikirləşdim ki, yəqin bəyənməyib, ona görə də dillənmədi, elə tələbə yoldaşlarım da maraqla gözləyirdi onun münasibətini...

Sadəcə dərs bitəndə dilləndi:

- Yoldaşınızın da çıxışını bəyəndim, deməli, bizə tərəf çömçə tutanlardandır...

Elə bil üstümdən ağır yük götürüldü. Və bildim ki, Qulu Xəlilov gözəl insandır, sadəcə tələbkar müəllimdir. Bunu da tələbələrinin yaxşı təhsil alması üçün edirdi.

Dərsinə gecikməyi, gəlməməyi heç sevməzdi.

Qulu Xəlilov 1930-cu ildə indiki Sisyan rayonunun Qızılcıq kəndində anadan olub. 1948-ci ildə ailəsi məcburi şəkildə Ağcabədi rayonun Poladlı kəndinə köçürülüb. 1949-cu ildə daxil olduğu Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsini 1954-cü ildə fərqlənmə ilə bitirib. Tələbə ikən Tələbə Elmi Cəmiyyətinin sədri, komsomol bürosunun üzvü, divar qəzetinin redaktoru olub. 1954-1955-ci illərdə "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti redaksiyasında tənqid şöbəsinin müdiri işləyib. 1956-1959-cu illərdə Azərbaycan Pedaqoji Universitetində aspiranturada təhsil alıb. 1959-cu ildə vaxtından 6 ay əvvəl "Vaqif" pyesi və tarixi dram janrı" mövzusunda namizədlik, 1968-ci ildə isə "Azərbaycan romanının inkişafı tarixi" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək filologiya elmləri doktoru elmi adını alıb. 1967-1970-ci illərdə AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda baş elmi işçi, Azərbaycan Dövlət Universitetinin jurnalistika fakültəsində Azərbaycan mətbuatı tarixi kafedrasında müəllim, sonra kafedranın professoru (1967) olub, filologiya fakültəsində dekan (1977-1978) işləyib, sonra isə ömrünün sonunadək ADU-nun jurnalistika fakültəsinin "Mətbuat tarixi və ideoloji iş metodu" kafedrasının professoru (1968-1995) kimi çalışıb.

Zəhmətkeş, dözümlü, məğrur, mübariz insan idi Qulu müəllim. Ona baxanda üzündəki cizgilərdə sətirlənmişdi bunlar. Zatən soruşmağa gərək yox idi. Həmişə gələcəyə inamla, məğrurcasına baxırdı. Yəni nə xəstəlikdən, nə düşməndən, nə də ölümdən qorxurdu. Doqquz dəfə əməliyyat olsa da, təslim olmamışdı xəstəliyə. Bəzən insan xəstə olanda ikinci dəfə həkim yanına getmək istəmir.

Ayaqdaydı, işini davam etdirirdi. Məcburən Vətənindən ayrı düşsə də, yaşamağa daha canı könüldən yapışdığı kimi. Düşmənlərinə də, xəstəliyə də mən təslim olmayacam deyirdi. Baxın, hələ də ayaqdayam, hələ də gözünüzün içinə məğrurcasına baxıram, deyirdi...

Həyatını ən çox "Yaşamaq istəyirəm" sənədli romanında anladıb. Yaşamağa inamını, xəstəliklərlə mübarizəsini, heç nədən qorxmadığını o qədər təsirli ifadə edib ki. Psixoloji sujetlərlə dolu bir əsərdir. Mən bu romanı Dostoyevskinin əsərləriyə müqayisə edirəm həmişə. Əsər başdan-ayağa insanı mübarizəyə çağırır, təslim olmamağı tövsiyə edir.

Hardandı o insanda bu qədər güc? Bilmirəm, tək onu deyə bilərəm ki, çətinliklər, keçdiyi həyat yolu, yurd həsrəti onu mətinləşdirmişdi, güclü, qorxmaz etmişdi.

Süleyman Rəhimov onu tənqidimizin "Koroğlu toppuzu", Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə "Babək qılıncı" adlandırmışdı. Ümumilikdə 15 elmi-tənqidi-publisistik, 10 bədii kitabın və 1000-dən çox elmi-publistik məqalələrin müəllifi idi.

Çox mərd insan idi Qulu müəllim. Yaxşı yadımdadır, bizimlə oxuyan oğlanlardan biri gecələr işləyirdi. Buna görə bəzən dərsi hazırlamağa az vaxtı qalırdı. Qulu Xəlilovun da zəif oxuyanlarla heç arası olmazdı. Mütləq cavab verməliydi kimliyindən və kiminsə övladı və qohumu olduğundan asılı olmayaraq. Oğlanı danladı bir gün. O da susurdu. Səbəbini demək istəmirdi. Uşaqlardan biri bunun səbəbini anladanda gülümsədi. Sanki yumşaldı, öz gəncliyini xatırladı və dedi:

- A bala, nolar işləyəndə. Ayıb deyil ki, kişi işləyər də. Bundan utanmaq lazım deyil, fəxr etmək lazımdır. Otur görüm.

Və həmin tələbə yoldaşımıza imtahanda da yüksək qiymət yazmışdı təqaüdə düşsün deyə.

Onu hörmətlə xatırlayan professor, BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin uzun müddət dekanı olmuş Akif Rüstəmov deyir: "Rəhmətlik Qulu müəllim çox haylı-küylü insan idi. Mühazirələri maraqlı olurdu, özü də gur səslə danışırdı. Mən onun əsəbləşdiyini görməmişəm. Tələbələrə münasibəti ata-oğul münasibəti idi. Bir neçə dəfə evlərinə tələbə göndərəsi oldum. Mənə deyirdi bizə göndərdiyin tələbə rayon uşağı olsun. Deyirdim nə fərqi var? Onu belə əsaslandırırdı ki, mən onlara ev yeməyi verməsəm, yola salmıram.

Bir gün mənə dedi ki, get rektora de, Əməkdar elm xadimi adını almaq üçün mənim haqqımda Prezidentə təqdimat yazsın. Sözünü yerə salmadım, getdim. Rektor dedi ki, yuxarıların razılığı olmalıdır. Yarı ciddi, yarı zarafat mənə dedi sən fakültənin blankında yaz ver mənə, özüm bilərəm. Yazdım, imzaladım, dedim xeyirli olsun. Düzü, inanmırdım mənim imzama baxan ola. Aradan 3-4 gün keçmiş Qulu müəllim mənə zəng elədi, dedi ki, imzanın qədrini bil, arzuma çatdım. Görünür, kimsənin köməyi olub.

Allah rəhmət eləsin!"

Səni həmişə belə xatırlayıram, mərd insan, cəsarətli, mübariz, qürurlu müəllim, qorxmaz, bütün çətinliklərin gözünə dik baxan adam. Sadə insan. Fəxri xiyabanda deyil, atasına məzar qonşusu olmağı seçən professor...

Vətən dərdiylə, torpaq həsrətini özüylə məzara aparan Qulu Xəlilov, Allah sənə rəhmət eləsin. Məzarınız nurla dolsun. Rahat yatın əbədi məkanınızda, bilin ki, sizi hörmətlə, sayğıyla anırıq...

Ulduz QASIM

Yazıçı-publisist, Moskva

525-ci qəzet .- 2025.- 8 iyul(№116).-S.13.