Ramiz Əsgər - türkçülüyün əsgəri

(Əvvəli ötən sayımızda)

General Dubinyaka "sürpriz"

Ramiz Əsgər cəsarətli jurnalist idi. Sovet qoşunlarının təpədən dırnağa qədər silahlanmış əsgərlərlə, ağır texnika ilə Bakıya təcavüz etdiyi 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən dəhşətli gecəni yaxşı xatırlayıram. R.Əsgər gülləbaran altında peşə vəzifəsini yerinə yetirir, "Azadlıq" radiosuna reportajlar hazırlayırdı. Səhər açılanda isə "Vətən" Cəmiyyətindəki teleks vasitəsilə xarici KİV-lərə, xüsusən Türkiyə mətbuatına materiallar ötürürdü. Bakı komendantı general Dubinyak şəhərdə komendant saatı tətbiq etdiyindən həmişəki qaydada qəzet buraxmaq, şəkil çəkmək və s. qadağan olunmuşdu. Sovet əsgərlərinin qətlə yetirdiyi uşaq və qadınların meyitlərin fotolarının qəzetdə verilməsi, onlar barədə materialların dərc edilməsi qəti qadağan edilmişdi. "Azərbaycan" nəşriyyatında general Jukovun rəhbərliyi ilə hərbi senzura yaradılmışdı. Jukov beşinci mərtəbədə yerləşən nəşriyyat direktorunun kabinetini zəbt etmişdi. O, məqalələri bir-bir tərcümə etdirir, oxuyur, yalnız üzərinə "çapına icazə verilir" yazıb imza-möhür qoyduqdan sonra qəzeti nəşr etmək olardı. Ona bizim yerli "Qlavlit" əməkdaşları da yardım edirdilər. Həmin əməkdaşların çoxu Jukova, hərbi senzuranın digər əməkdaşlarına nifrət etsələr də, bu hissi güclə boğur, gizlədirdilər. Onlardan Allahverdi adlı "Qlavlit" əməkdaşının fədakarlığı yaxşı yadımdadır. O, Qanlı Yanvarla bağlı materialların qəzetdə dərc olunması üçün canfəşanlıq edirdi.

20 Yanvar qırğınına dair tükürpədici nömrəni çapa hazırladıq, qətl edilmiş əliyalın mülki Bakı sakinləri, o cümlədən uşaq, qadın fotoları səhifələrdə əks olunmuşdu. Biz başqa materialları hazırlayıb, senzuradan keçirdik, lakin mətbəəyə 20 Yanvar faciəsini əks etdirən materialları göndərdik. Ertəsi gün ağılarla müşayiət edilən fotolar, bir də Mehmet Akif Ərsoyun "Şəhidlər üçün" adlı məşhur şeiri dərc olunmuş qəzet bütün şəhəri "silkələdi", bu, hərbi senzuraya sərt zərbə oldu. Televiziya, radio və qəzetdən məhrum olunmuş oxucular qəzeti əl-əl gəzirdi. Xalq yazıçısı Elçin general Dubinyakın axtardığı qəzetin əməkdaşlarına bir neçə günlüyə işə gəlməməyi, gizlənməyi tapşırmışdı. Yeri gəlmişkən, onu da deyim ki, istedadlı həmkarımız, mahir redaktor Məzahir Süleymanzadənin redaktor olduğu "Səhər" qəzeti də bütün yasaqlara baxmayaraq, şəhidlərin xatirəsinə həsr olunmuş xüsusi nömrə buraxmışdı. Bu hadisədən bir neçə gün sonra redaksiya yenə eyni cəsarətlə işini davam etdirməyə başladı...

Allah sənə rəhmət eləsin, Mirzə Cəlil!

Hərbi senzura öz aləmində idi, sanki sayıqlığını, nəzarəti artırmış, materialları daha ciddi oxumağa başlamışdı. Onlar yazıları oxuyub icazə verməklə kifayətlənmir, mətbəədə çarçap prosesinə də nəzarət edirdi. Bu şəraitdə dövrün ruhuna, oxucunu istəyinə uyğun materiallar hazırlamaq və çap etməklə bağlı redaksiyada fikir mübadiləsi gedirdi. Qəfildən Ramiz Əsgər dilləndi: "Mirzə Cəlil "Ölülər" pyesinin proloqunda "Müfəttiş" əsərini nəzərdə tutub yazmışdı ki, "Allah sənə rəhmət eləsin, Qoqol". İndi biz də deyəcəyik ki, Allah sənə rəhmət eləsin, Mirzə Cəlil". Sonra o, fikrini izah etdi: "İşğalı ifadə və ifşa edən, ən kəskin şəkildə, ən sərt sözlərlə əks etdirən yazılar hazırlamağa davam edəcəyik. "Molla Nəsrəddin" jurnalı çar senzurasının yasaq etdiyi materialların yerini boş qoyurdu. Biz də o taktika ilə hərəkət edəcək, hərbi senzurasın çapına icazə vermədiyi yazıların yerini boş buraxacağıq, yol vermədiyi abzasların əvəzinə qayçı şəkli qoyacağıq. Elə də etdik. Senzura aradan götürülənədək qəzet bu şəkildə nəşr olunmağa başladı...

"Mövsüm, sən yaz, qalanı bizlikdir..."

Qəzet letuçkalarının birində "Vətən" Cəmiyyətinin sədri Elçin dedi: "Ölkədə böyük tarixi proseslər gedir. Milli azadlıq hərəkatı gündən-günə genişlənir. Bu şəraitdə xalq bir ideyaya xidmət etmək üçün qüvvəsini birləşdirməlidir. Ölkəmizin ərazi bütövlüyünün qorunması istiqamətində xalqımızın əzmi, iradəsi qırılmazdır. Eyni zamanda respublikanın suverenliyi, azadlığı üçün ideoloji zəmin də olmalıdır. Şükürlər olsun ki, bizim bu sarıdan bəxtimiz gətirib və Şərqdə ilk müstəqil dövləti- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini qurmuşuq. Qəzet bu şanlı tarixi əks etdirən yazıları, Cümhuriyyət liderləri, onların həyatı, fəaliyyəti, dövlətin simvolları barədə yazıları müntəzəm dərc etməli, milləti maarifləndirməlidir. Siz ehtiyat etməyin, Mərkəzi Komitədən gələcək təzyiqlərin qarşısını mən alacağam".

Bu söhbətdən sonra "Odlar yurdu" üçün əvvəllər "Azərbaycan sərkərdələri" rubrikası ilə generallarımız haqqında materiallar hazırlayan Mövsüm Əliyev "Bu barədə ilk dəfə" rubrikası ilə yeni yazılara start verdi. Onun Cümhuriyyət qurucularına dair ilk yazısı Azərbaycanın görkəmli siyasi xadimi, xalqımızın diplomatiya tarixində müstəsna xidmətləri olmuş Əlimərdan bəy Ələkbər oğlu Topçubaşova həsr edilmişdi. Sonra digər Cumhuriyyət xadimləri barədə materiallar dərc olunmağa başladı. Mövsüm Əliyev növbəti yazını redaksiyaya təqdim edəndə R.Əsgər: "Bunlar yaxşıdır. Bəs Cümhuriyyətin lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə haqqında yazı nə vaxt olacaq?", - deyə soruşdu. M.Əliyev özünəməxsus diksiya ilə: "Tez deyil? Məncə, bir az keçsin, görək kommunist məmurların reaksiyası necə olur? Sonra bunları da qoymazlar". R.Əsgər qətiyyətlə: "Yox, Mövsüm, sən ləngitmə, yaz, qorxma, qalanı bizlikdir", - dedi. Çox çəkmədi ki, 1988-ci ilin sentyabr ayında Sovet hakimiyyətinin vaxtı ilə "vətən xaini", "millət düşməni" kimi damğaladığı M.Ə.Rəsulzadə haqqında qəzetin bir səhifəsi həcmində məqalə dərc olundu. Düz iki il sonra, 1990-cı ilin sentyabrında, müstəqilliyimizin elan olunması ərəfəsində R.Əsgərin tərcüməsində M.Ə.Rəsulzadənin "Bir türk milliyyətçisinin Stalinlə ixtilal xatirələri" əsərinin qəzetdə hissə-hissə verilməsinə başlandı.

Xəlil Rza Ulutürk və "Sumqayıt dastanı"

Bir gün azadlıq nəğməkarı, istiqlal carçısı Xəlil Rza Ulutürk çox vaxt özü ilə gəzdirdiyi məşhur çantası ilə həyəcanla redaksiyaya daxil oldu. Üzünü R.Əsgərə tutdu: "Sumqayıt qırğınına aid bir poema yazmışam, sovetin simasını, erməni hiyləsini, vəhşiliyini ifşa edən bir əsərdir. Hansı redaksiyaya getdimsə, hamısı "pəh-pəh" deyib bəyəndilər, amma çap etməyə çəkindilər, qorxdular. Böyük dostum Elçinə dedim. O, qəbul etdi. Buyurun, bu, "Sumqayıt dastanı"dır".

Kiçikhəcmli poema 1988-ci ilin fevralında Sumqayıt şəhərində ermənilər tərəfindən törədilmiş təxribat xarakterli qırğını, sovet milli siyasətin, qaniçən sovet əsgərinin simasını bütün çılpaqlığı ilə açıb göstərir, ifşa edir. Burada şair tariximizə nəzər salır, faciənin kökünü araşdırır. Xəlil Rzanın sovet əsgərinə nifrəti hüdudsuzdur, o, öz haqqını müdafiəyə qalxan əliyalın gənclərimizin üzərinə tank sürən, onları qanına qəltan edən sovet əsgərini hiddətlə lənətləyir.

Ramiz Əsgər əvvəlcə astadan, sonra bəzi misraları təkrar-təkrar ucadan oxudu:

"Kəbinsiz gəlin kimi

veriləndə Xankəndi,

Zəlzələlər nəhri tək

Sumqayıt silkələndi!

Tankçı, əlin qurusun!

Tankçı, dilin qurusun!

Tankçı, belin qurusun!

Söylə hansı üzlə sən,

Belə xalqın üstünə

öz tankını sürürsən?!"

Xəlil Rza R.Əsgərin münasibətindən təsirlənmiş, coşmuşdu, o, son dövrlərdə yazdığı bir neçə şeiri özünəməxsus tərzdə ifa etdi. Ramiz poemanın ən qısa vaxtda veriləcəyini bildirdi və əsər şairin kəskin şəkildə yazılmış ön sözü ilə qəzetin 1990-cı ildə çıxan son nömrəsində dərc olundu.

Yazmaqla bitməyən ömür dəyərli şair, tərcüməçi, publisist, ədəbiyyatşünas, pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor R.Əsgəri əcəl aramızdan vaxtsız apardı. Onun yarımçıq qalan arzuları, hələ həyata keçirmədiyi planları vardı. Hələ neçə-neçə türk diyarlarını gəzməyi, yeni-yeni əsərlər yazmağı düşünür, az qala sayını itirdiyi elmi əsərlərinin siyahısını artırmaq həvəsi ilə yaşayırdı. Sən saydığını say... Ürək bu iş rejiminə dözmədi. Ondan geriyə böyük miras, zəngin irs qaldı. Türkçülüyün təbliğinə xidmət edən, türkologiyanın inkişafına, yeni istiqamətlər və mövzular üzrə axtarışlarına təkan verən "Qutadğu bilig", "M.K.Atatürk TBMM-nin banisidir", "Mahmud Kaşğari və onun "Divanü lüğat-it-türk" əsəri", "Mahmud Kaşğarinin 1000 illik yubileyinə 1000 biblioqrafik göstərici", "Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsəri üzrə biblioqrafik və qrammatik göstərici", "Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğat-it-türk" əsərinin tədrisi", "Türk xalqları ədəbiyyatı oçerkləri" və sair kimi sanballı elmi-tədqiqat əsərləri, çox sayda tərcümələri milli sərvətimizdir.

Ramiz Əsgərin ömrü cismən bitdi, lakin əmanət qoyduğu irsi ilə əbədiyaşarlılıq haqqı qazandı. Onun həyat yolu haqqında yazılmaqla bitməyən bir mövzudur.

Ruhu şad olsun!

19.06.2025

Abid TAHİRLİ

525-ci qəzet .- 2025.- 16 iyul(№122).-S.15.