Pensiya kapitalını vaxtından əvvəl necə əldə etmək olar?

Bu günlərdə ciddi müzakirəyə səbəb olan mövzulardan biri vətəndaşların pensiya yaşına çatmazdan əvvəl, öz pensiya kapitallarının bir hissəsindən istifadə hüququnu əldə edə bilməsi məsələsidir. Pensiya kapitalı - şəxsin işlədiyi dövrlərdə əməkhaqqına uyğun olaraq sosial sığorta haqları şəklində Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna (DSMF) köçürülən vəsaitlərin toplanmış məbləğidir. Bu kapital əsasən iki hissədən ibarət olur - əmək pensiyası kapitalı (sığorta hissəsi), əlavə kapital (təqaüdə çıxmaq üçün toplanan digər məbləğlər və ya könüllü ödənişlər).

Bu sahədə fərqli dövlətlərdə müxtəlif modellər tətbiq olunur. Bir sıra ölkələrdə, o cümlədən qonşu Türkiyə və İranda əhalinin müəyyən təqəbələri pensiya kapitalını vaxtından əvvəl (pensiyaya çıxan kimi) və birdəfəlik əldə edə bilirlər. Pensiya kapitalının əvvəlcədən istifadə olunması təcrübəsi ABŞ, Türkiyə və bir sıra Avropa ölkələrində mövcuddur. Belə ki, ABŞ-da pensiya kartına yığılan vəsaitdən vətəndaş pensiya yaşı çatmadan müraciət edib daha tez pensiyaya çıxmaq və istifadə etmək hüququna malikdir. ABŞ-da vətəndaşın 45 yaşı varsa, o, artıq 65 yaşı gözləmək məcburiyyətində deyil. Daha tez müraciət edib pensiya kapitalından istifadə edə bilər. Türkiyədə də vətəndaş pensiya kapitalını vaxtından tez götürüb sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq imkanlarına malikdir. Bəzi ölkələrdə pensiya kapitalını tam götürmək mümkün deyil. Amma pensiya kapitalında vəsait nəzərdə tutulandan artıq yığılıbsa, artıq olan vəsaiti götürmək hüququna malikdirlər.

Hazırkı qaydalar üzrə pensiyanın məbləği vətəndaşın işlədiyi dövrdə toplanan pensiya kapitalının məbləği əsasında müəyyən olunur. Pensiya kapitalı vətəndaşın pensiyaya çıxması zamanı aylıq pensiya məbləğini hesablamaq üçün istifadə olunur. Bu vəsait şəxsə birbaşa nağd şəkildə verilmir, aşağıdakı formada istifadə olunur: aylıq pensiya ödənişi şəklində hissə-hissə verilir. Kapitalın ümumi məbləği nəzərə alınaraq, şəxsin gözlənilən ömür müddətinə bölünür və aylıq ödəniş hesablanır. İnsanlar pensiya yaşına çatdıqdan sonra 12 il ərzində pensiya kapitalını əldə edə bilərlər. Yəni sözügedən kapital 144 aya bölünərək aylıq pensiya şəklində vətəndaşa təqdim edilir. Lakin bəzi şəxslər pensiya kapitalından tam yararlanmaq niyyətindədirlər. Vətəndaşlar deyir ki, bəzi insanların ömrü pensiya kapitalından tam istifadə etməyə çatmır və onu daha tez istifadə etmək istəyir. Bu mənada yaxın gələcəkdə qanunvericiliyə hansısa dəyişikliklərin olması ehtimalı varmı? Yəni insanlar pensiya kapitalının ən azından müəyyən bir hissəsindən yararlanmaq fürsəti əldə edə bilərlərmi?

Pensiya kapitalından pensiya yaşına çatmamış istifadə üçün iki model müzakirə oluna bilər. Birincisi, ABŞ modelinə əsasən, yüksək məbləğdə pensiya kapitalı toplamış vətəndaşın daha tez pensiyaya çıxması. İkincisi, pensiya üçün müəyyən olunmuş məbləğdən artıq olan hissənin pensiya yaşına çıxmamış istifadə etmək hüququ. Bu da kapitalın sahibkarlıq fəaliyyətinə və ya özünüməşğulluğa yönəltməklə daha faydalı istifadəsinə şərait yarada bilər.

Millət vəkili Vüqar Bayramovun sözlərinə görə, pensiya kapitalının istifadə məsələsi müzakirə edilən məsələlərdən biridir: "Bununla bağlı 2025-ci ilin dövlət büdcəsi müzakirə edilən zaman Milli Məclisdə də təkliflər təqdim olunub. Bir sıra ölkələrdə, o cümlədən Sinqapur və Amerika Birləşmiş Ştatlarında olduğu kimi pensiya kapitalının bizdə də istifadəsi ilə bağlı təkliflərimizi etmişik. Bizim təkliflərimiz, pensiya kapitalının bir hissəsinin pensiya kapitalını formalaşdıran şəxs tərəfindən pensiya yaşı tamam olmadan pensiya imkanlarının yaradılmasıdır".

Millət vəkili müqayisə üçün onu da vurğulayıb ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarında minimum pensiya anlayışı ilə yanaşı, həm də orta pensiya kapitalı anlayışı da var. Bu kapitala malik olan şəxslər o kapitaldan istifadə edə bilirlər. Bu isə həmin şəxslərə imkan verir ki, onlar pensiya kapitalından daha tez faydalansınlar, həm də pensiya kapitalının bir hissəsi istehlaka yönəlsin: "Oxşar praktikanın Azərbaycanda da tətbiqini məqsədəuyğun hesab edirik. Bu istiqamətdə maliyyə qiymətləndirilməsinin aparılması və buna uyğun qərarın verilməsi vacibdir. Bütövlükdə pensiya kapitalının bir hissəsindən istifadə imkanlarının yaradılması, misal üçün kredit borcunun ödənilməsi, təhsil və səhiyyə xidmətləri üçün istifadə edilməsi pensiya kapitalının yığımına marağı artıra bilər. Eyni zamanda, həm də bu proses vətəndaşlarımızın pensiya kapitalının daha səmərəli istifadəsinə fürsət yarada bilər. Həmçinin də bu rəsmi məşğulluğun genişləndirilməsi fonunda qeyri-rəsmi məşğulluğun payının azaldılması baxımından da vacibdir.

İqtisadçı ekspert Pərviz Heydərov bildirib ki, qeyd olunan sahədə tezliklə konkret bir mexanizmin ortaya qoyulacağı ümidi yaranıb. Əlbəttə, vətəndaşların əmək müqaviləsi əsasında işlədikləri yerdə ödədikləri məcburi dövlət sosial sığorta haqqı hesabına yığdıqları pensiya kapitallarından pensiya yaşlarına çatmamışdan öncə istifadə edə bilmələri üçün müvafiq şəraitin yaradılması bir neçə aspektdən çox vacib məsələ sayılır. Yəni onlar üçün bu hüquq tanınmağa məhkumdur: "Bunun bir neçə səbəbi var. Birincisi, pensiya kapitalı müvafiq olaraq fərdi şəxsi hesabın sığorta hissəsində qeydə alınan və fərdi şəxsi hesabın yığım hissəsində toplanılan vəsaitlərin məbləği hesab olduğundan stimulverici xarakter daşımalıdır. Belə ki, vətəndaşlar öz pensiya kapitalları yığımında maraqlı olmalı və bunun həcminin artımına səy göstərməlidirlər. Yəni məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ödənişinə həvəslə, məqsədli şəkildə yanaşmalıdırlar. Real olaraq, məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ödənişi nəticəsində pensiya hüququ əldə edilənədək toplanılan pensiya kapitalı həcmindən yalnız həmin hüquq qazanıldıqdan sonra istifadəyə imkan verildiyindən ortada faktiki olaraq heç bir maraq və stimul qalmır və əslində, qalmağa əsas da olmur. Ən azı o səbəbdən ki, pensiya hüququ əldə etmək yaşı yüksəkdir, yəni 65 yaş təşkil edir. Odur ki, fərdin ödədiyi məcburi dövlət sosial sığorta haqqı onun özündə maraq kəsb etməsi üçün pensiya kapitalından vaxtından əvvəl istifadə imkanının yaradılması ən vacib və stimullaşdırıcı üsul və vasitələrdən sayılır. İkincisi, vətəndaşın öz pensiya kapitalından istifadə edə biləcəyi ümumiyyətlə, həmişə təminatlı xarakter daşımalıdır. Bu, çox mühüm amildir və ədalətli faktor hesab olunur. Yəni hər hansı şəxs əgər müəyyən dövr ərzində işləyərək bu və ya digər məbləğdə pensiya kapitalı toplaya bilibsə, ədalətli olan budur ki, həmin vəsait, məhz onun özü tərəfindən mənimsənilməlidir. Misal üçün, səhhətində problem varsa, bundan pensiya yaşına çıxmamış istifadə edə bilməli, əgər normal yaşayış şəraiti yoxdursa və bunu yaxşılaşdırmaq və yaxud da təmin etmək məqsədilə borca giribsə, bunu ödəmək üçün yararlanmalı, övladının və yaxud özünün ixtisas səviyyəsi və ya təhsili ilə bağlı maddi dəstəyə ehtiyacı varsa, bundan ötrü həmin vəsaitdən xərcləməli və sair".

Hansısa bir fərd tutaq ki, 25-30 illik əmək fəaliyyəti fonunda məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ödənişi hesabına müəyyən məbləğdə pensiya kapitalı vəsaiti toplayıbsa, nəyə görə ondan məhz yalnız, pensiyaya çıxdıqdan, yəni 65 yaşı tamam olduqdan sonra yararlanmalıdır?

İqtisadçı deyir ki, belə bir addımın atılması həm də ölkədə dayanıqlı, sağlam və oturuşmuş pensiya-sığorta sisteminin formalaşması və bu yolda islahatın həyata keçirilməsi prosesinin özü üçün də töhfə verə bilər ki, bu da mühüm cəhətdir. Bəli, məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ödənişi hesabına pensiya kapitalı yığımı vətəndaşı əmək fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra pensiya ilə təmin etmək üçündür. Lakin seçim hər kəsin öz öhdəsinə buraxılsa, yaxşıdır: "Yeri gəlmişkən, 2019-cu ildən bəridir DSMF-nin büdcəsi təkmilləşir ki, bununla belə, hələ də dövlət büdcəsindən asılılıq var. Pensiya kapitalından istifadəyə imkan yaratmaqla, bu sahədə sosial sığorta ödənişlərinin sürətini və həcmini artırmaqla DSMF-nin büdcəsi də daha məqsədəuyğun həcmə gəlib çıxa bilər və o cümlədən, özəl pensiya fondlarının yaranması üçün də əlavə işıq ucu açılar".

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet .- 2025.-17 may(№85).- S.7.