Gələn ilin dövlət büdcəsi nə vəd edir?

Azərbaycanın 2026-cı il üzrə dövlət büdcəsi layihəsi artıq açıqlanıb. Büdcənin ümumi həcmi 41,5 milyard manat olaraq planlaşdırılır və bu məbləğin 44 faizi vergi gəlirləri hesabına formalaşacaq. Bu göstərici fiskal siyasətin daha sərt və daxili mənbələrə əsaslandığını göstərir. Lakin bu yanaşma həm iqtisadi aktivlik, həm də sosial rifah baxımından bir sıra riskləri gündəmə gətirir. Vergi gəlirlərinin bu qədər yüksək paya sahib olması hökumətin xərcləri qarşılamaq üçün daha çox daxili resurslara güvəndiyini göstərir. Bu, bir tərəfdən büdcənin dayanıqlılığını təmin etsə də, digər tərəfdən sahibkarlar və istehlakçılar üzərində əlavə yük yaradır. Xüsusilə kiçik və orta biznes subyektləri üçün bu, əməliyyat xərclərinin artması, investisiya imkanlarının azalması və qiymət siyasətində sərtləşmə ilə nəticələnə bilər.

Vergi yükünün artması təkcə biznes sahələrinə deyil, istehlak sektoruna, xüsusilə də qida məhsullarına birbaşa təsir göstərə bilər. Əgər idxal olunan məhsullara və yerli istehsala tətbiq edilən vergi yükü artarsa, bu, ərzaq qiymətlərində yüksəlişə səbəb ola bilər. Qida sektoru həm xammal, həm də logistika baxımından həssas sahədir və vergi artımı bu zəncirin hər halqasına təsir edə bilər. Bu isə əhalinin gündəlik xərclərində artım yarada bilər.

Mərkəzi Bank uzun müddətdir sabit məzənnə siyasətini qoruyur və ABŞ dolları 1,7000 manat səviyyəsində saxlanılır. Lakin büdcənin vergi yönümlü formalaşması, neft gəlirlərinin dəyişkənliyi və idxalın yüksək payı nəzərə alındıqda, manatın məzənnəsində dəyişiklik ehtimalı tam istisna edilmir. Qlobal enerji bazarlarında qiymətlərin enməsi və geosiyasi gərginliklər bu riski artıran amillərdir.

Manatın sabitliyi qorunsa belə, vergi yükü və idxal asılılığı səbəbindən inflyasiya təzyiqi 2026-cı ildə daha hiss olunan ola bilər. Ərzaq, enerji və gündəlik istehlak mallarında qiymət artımı ehtimalı yüksəkdir. Büdcə layihəsində neft fondunun transfertləri və dövlət borclanması da nəzərdə tutulur. Lakin bu mənbələrin həcmi məhduddur və uzunmüddətli dayanıqlılıq üçün kifayət etmir. Vergi yükünün artması, əslində, bu alternativlərin yetərsizliyinin göstəricisidir.

2026-cı il büdcəsi fiskal cəhətdən daha sərt və vergi yönümlü olacaq. Bu, iqtisadi sabitliyi qorumaq üçün atılmış addım kimi qiymətləndirilsə də, devalvasiya riski, inflyasiya təzyiqi və qida sektorunda qiymət artımı ehtimalı kimi risklər də mövcuddur. Hökumətin bu riskləri balanslaşdırmaq üçün monetar və struktur islahatlara ehtiyacı var.

Azalma dinamikası belə davam edərsə...

Azərbaycanın 2026-cı il üçün dövlət büdcəsində diqqətçəkən məsələ Dövlət Neft Fondundan dövlət büdcəsinə transfertin məbləğinin 2025-ci illə müqayisədə 11,95 faiz və ya 1 milyard 731 milyon manat azalmasıdır. Belə ki, bu il büdcə 14 milyard 481 milyon manat proqnozlaşdırılsa da, gələn il 12 milyard 750 milyon manat nəzərdə tutulur. Əgər azalma dinamikası belə davam edərsə, 2033-cü ilin ortalarında transfert sıfıra çatacaq. Təbii ki, bunun ehtimalı yüksək deyil. Bəlkə gələn il neft qiymətləri elə qalxacaq ki, 2027-ci ildə daha çox transfert edərək müxtəlif dövlət investisiya layihələri icra olunacaq. Hər halda, budəfəki transfert həcminin azaldılmasının əsas səbəbi neftin ehtimal edilən qiymət enişidir. Neft qiymətinin qalxması da bu həcmi yenidən qaldıra bilər və bu ehtimal yüksəkdir.

Yaxın illərdə neft qiymətlərinin ortalama 60 dollardan aşağı olması ehtimalı çox yüksəkdir

İqtisadçı ekspert Natiq Cəfərli deyir ki, 2026-cı ildə dövlət büdcəsinin gəlirləri 38 milyard 423 milyon manat proqnozlaşdırılır ki, bu da 2025-ci ilin təsdiq olunmuş göstəricisi ilə müqayisədə cəmi 67 milyon manat və yaxud 0,2 faiz çoxdur. Bu, çox aşağı rəqəmdir və iqtisadiyyatda problemlərin olduğunu açıq göstərir: "2026-cı ildə dövlət büdcəsinin xərcləri 2025-ci ilin təsdiq olunmuş göstəricisi ilə müqayisədə 141 milyon manat və ya 0,3 faiz artımla 41 milyard 548,6 milyon manat proqnozlaşdırılır".

Ekspert qeyd edib ki, büdcə gəlirlərindəki cüzi artım xərclərdə də mikroskopik artım yaradıb və bu artımlar ölkənin qarşısında duran çağırışlara cavab vermir: "Maliyyə Nazirliyi yaxın 4 il üçün büdcə parametrlərində neftin orta qiymətini 65 dollar kimi götürmək və hesablamalarını bu qiymətlə aparmaq niyyətindədir. Hökumət çox optimist yanaşır. Geosiyasi gərginliklər azalsa, sırf makroiqtisadi vəziyyətə, ABŞ və OPEC+ ölkələrinin hasilatın artım dinamikasına görə, yaxın illərdə neft qiymətlərinin ortalama 60 dollardan aşağı olması ehtimalı çox yüksəkdir. Lakin hökumət daha yüksək qiymət ortalaması ilə hesablamalar aparır. Bunun səbəbi sadədir - neftin proqnoz qiymətlərinin hər 5 dollar aşağı götürüləndə büdcənin gəlir hissəsində ciddi azalmalar olur. Demək olar ki, büdcə gəlirləri artmır - 2026-cı ildə cəmi 67 mln. artım proqnozlaşdırılır. Əgər 2026-cı ildə orta qiyməti 60 dollar götürsələr, büdcə gəlirləri 2025-ci ilə nisbətən azalacaq, xərclər isə az da olsa artmalıdır. Bu halda iki yol qalacaq - ya Neft Fondundan daha çox vəsait götürülməlidir, ya da büdcə kəsri kəskin artmalıdır. Ona görə də hökumət arzuladığı, görmək istədiyi qiyməti proqnoz parametrlərinə daxil edir. Sözün qısası, 2026-2029-cu il proqnoz rəqəmləri və 2026-cı ilin ilkin büdcə göstəriciləri açıq-aydın göstərir ki, iqtisadiyyatda ciddi problemlər mövcuddur. Hətta ən optimist yanaşma ilə hesablayıblar, yenə də problemləri gizlətmək mümkün olmayıb".

Mülki müdafiə xarakterli xərclər yenə üstünlük təşkil edir

İqtisadçı ekspert Rauf Qarayev bildirib ki, 2025-ci il üçün büdcə proqnozlarında da vurğulanmışdı ki, gəlirlərin bir hissəsi cərimələrin yığılması hesabına formalaşacaq. Vergi və gömrük rüsumlarının toplanması ilə yanaşı, əmlak məsələləri üzrə qurumların da bu prosesdə payı nəzərdə tutulur. Bundan əlavə, xarici investisiyaların cəlb olunması da gəlirlərin artımına təsir edən əsas istiqamətlərdən biridir.

İqtisadçının sözlərinə görə, layihədə mülki müdafiə xarakterli xərclər yenə üstünlük təşkil edir. Baxmayaraq ki, hazırda sülh dövründəyik və hər hansı münaqişə müşahidə edilmir, müdafiə qabiliyyətimizin gücləndirilməsi prioritet olaraq qalır. Bu səbəbdən də, mülki müdafiə ilə bağlı xərclərin artımı əsas istiqamətlərdən biridir: "Artım yalnız müdafiə sahəsində deyil, sosial istiqamətdə də müşahidə olunur. İnsanların sosial rifahının yaxşılaşdırılması məqsədilə bu sahəyə ayrılan vəsaitin payı da yüksəlib. Bununla yanaşı, Qarabağda davam edən tikinti-quruculuq işləri üçün vəsaitlərin artırılması gözlənilir. Təhsil, səhiyyə və kənd təsərrüfatı kimi sahələrdə də xərclərin artımı proqnozlaşdırılır".

Gəlir və xərclərə nisbətən büdcə kəsiri daha çox artacaq

Millət vəkili Vüqar Bayramovun sözlərinə görə, 2026-cı ildə dövlət büdcəsinin kəsiri 3.1 milyard manat olacaq. Gəlir və xərclərə nisbətən büdcə kəsiri daha çox artacaq - 2.4 faiz. Dövlət büdcəsində 1 barel xam neftinin qiyməti 65 dollar nəzərdə tutulur. Qlobal neft bazarındakı volatilliyi nəzərə aldıqda gələn il üçün 1 barel xam neftinin qiymətinin 65 dollar nəzərdə tutulması əvvəlki illərdən fərqli olaraq konservativ yanaşma hesab edilə bilməz. 1 barel xam neftinin qiyməti ilə bağlı əksər beynəlxalq təşkilatların proqnozları 50-60 dollar intervalında dəyişir: "Gələn ilin dövlət büdcəsinin gəlirləri ilə bağlı ən pozitiv məqamlardan biri qeyri-resurs gəlirlərinin ümumi daxilolmalarda payının 57.4 faiz proqnozlaşdırılmasıdır. Bu ölkəyə neft pulları daxil olduqdan sonra fiskal gəlirlərimizdə qeyri neft-qaz sektorunun payı ilə bağlı rekord səviyyədir. Bu il üçün bu göstərici 52.3 faiz nəzərdə tutulmuşdu. Bu isə o deməkdir ki, gələn il fiskal diversifikasiya siyasəti daha da dərinləşəcək və neft sektorunun ümumi gəlirlərdə payı azalacaq. Bu isə neftdən asılılığın minimumlaşdırılması baxımdan təqdirəlayiqdir. Gələn il müdafiə və milli təhlükəsizlik üçün 8.7 milyard manat ayrılacaq. İqtisadi fəaliyyətə isə 7.6 milyard manat xərclənəcək. Sosial müdafiə və sosial təminat üçün isə 4.8 milyard manat nəzərdə tutulur. Sosial müdafiə və sosial təminat üzrə xərclərinin büdcədə xüsusi çəkisi 11,7 faiz proqnozlaşdırılır. Növbəti il sosial müdafiə və sosial təminat üzrə xərclər 2025-ci illə müqayisədə 121 milyon manat, yaxud 2,54 faiz qədər çox olacaq. Qeyd edim ki, bu maddə üzrə xərclər birbaşa sosial təminat xərclərdir. Bütövlükdə, gələn il sosial xərclərin ümumi büdcə xərclərinin 40 faizindən çoxunu təşkil edəcəyi gözlənilir. Gələn il hansı artımların olacağına gəldikdə isə mövcud qanunvericiliyə əsasən 2026-cı ilin yanvarından etibarən bütün növ əmək pensiyaları indeksləşdirilərək artırılacaq. Bu, 1 milyon 100 min vətəndaşımızı əhatə edəcək. Bu xərclər büdcədə nəzərə alınacaq. Digər istiqamətlər üzrə mənzərə isə detal büdcə göstəriciləri ilə bağlı məlumatlar təqdim olunduqdan sonra aydın olacaq".

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet .- 2025.- 4 noyabr (№201).- S.7.